Lituania: berrikuspenen arteko aldeak

| ereserki_nazional = [[Tautiska giesmė]]<br />[[Fitxategi:Tautiška giesme instumental.ogg|centererdian|250px]]

'''Lituania'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak|argitaletxea=euskaltzaindia.net}}</ref> ({{lang-lt|Lietuva}}), ofizialki '''Lituaniako Errepublika''' ({{lang-lt|Lietuvos Respublika}}), [[Iparraldeko Europa]]ko estatua da, [[Herrialde Baltikoak|Herrialde Baltikoetako]] bat. [[Baltikoa]]ren hego-ekialdeko bazterrean kokatua, iparraldean [[Letonia]]rekin du muga, ekialdean [[Bielorrusia]]rekin eta hego-mendebaldean [[Polonia]]rekin eta Errusiako [[Kaliningrad]] [[barrendegi]]arekin. 65.300 kilometro koadroko eremua du, eta 2017an 2.821.674 biztanle zituen<ref name="biztanleria"></ref>. Hiriburua [[Vilnius]] da. [[Europar Batasun]]eko kidea da 2004tik.

[[Fitxategi:LithuaniaPhysicalMap-lessdetail.svg|thumb|300px|righteskuinera|Lituaniako mapa fisikoa.]]

Herrialde laua da, [[Ekialdeko Europako ordokia]]ren hego-mendebaldeko bazterra hartzen duena. [[Azken glaziazio]]ko [[hormagune]]ek eman zioten forma bertako paisaiari. Bi dira mendigune nagusiak: [[Medininkaiko mendigunea]] ekialdean, Bielorrusiako mugatik hurbil ([[Aukštojas]], 293 metro), eta [[Samogitiako mendigunea]] ipar-mendebaldean ([[Medvėgalis]], 234 metro). Erdialde eta hego-mendebaldean ordoki zabal emankorrak daude.<ref name="countrystudies">{{erreferentzia |izena = Walter R. | abizena= Iwaskiw|izenburua = Lithuania: A Country Study |argitaletxea = countrystudies.us |url = http://countrystudies.us/lithuania/ |sartze-data = 2017-9-16}}</ref>

Klima [[Klima ozeaniko|atlantikoaren]] eta [[Klima kontinental|kontinentalaren]] artekoa da, nahiko leuna. Uztaileko batez besteko tenperatura 16,8&nbsp;°C da itsasbazterrean (Klaipėda) eta 17,2&nbsp;°C barnealdean (Vilnius); urtarrilekoa, berriz, -2,8&nbsp;°C itsasbazterrean eta -6,1&nbsp;°C barnealdean. Urteko batez besteko prezipitazioa 735 milimetrokoa da Klaipėdan, eta 683 milimetrokoa Vilniusen.<ref>{{erreferentzia |izena = | abizena= |izenburua = Klaipeda Climate |argitaletxea = world-climates.com |url = http://www.world-climates.com/city-climate-klaipeda-lithuania-europe/ |sartze-data = 2017-9-17}}</ref><ref>{{erreferentzia |izena = | abizena= |izenburua = Klaipeda Climate |argitaletxea = world-climates.com |url = http://www.world-climates.com/city-climate-klaipeda-lithuania-europe/ |sartze-data = 2017-9-17}}</ref>

Bi talde nagusi bereizten ziren XIII. mendea baino lehen: letoniarrak eta lituaniarrak iparraldean, eta prusiarrak mendebaldean. [[XIII. mende]]an, [[Ordena Teutonikoa]]k prusiarrak sakailatu zituen. [[1237]]an, germaniar zaldunek menderatu zituzten letoniarrak, estoniarrekin batean. [[1263]]an, talde lituaniar guztiak bildu ziren [[Mindaugas]] buruzagiaren inguruan germaniarrei aurre egiteko.

[[Fitxategi:Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem.jpg|thumb|righteskuinera|300px|[[Grunwaldeko Gudua]] ([[1410]])]]

[[1316]]-[[1341]] bitartean, Mindaugasen ondorengo batek, [[Gediminas]]ek, osatu zuen [[Lituaniako Dukerri Handia]] eta, germaniar zaldunak mendebaldera uxatuaz gainera, guztiz zabaldu zuen bere lurraldea ekialdera (ia [[Mosku]]raino iritsi ziren, [[Bielorrusia]] osoa barne) eta hegoaldera ([[Itsaso Beltz]]eraino iritsi ziren, [[Kiev]] hiria eta [[Ukrainia]]ko sartaldea barne). Gediminasek [[Vilnius]] erresumako hiriburu egin zuen eta benetako estatu burujabea osatu zuen. [[1410]]ean, [[Ladislao II.a Poloniakoa|Ladislao II.a]] Lituaniako printze handiak eta poloniar aliatuek berealdiko sarraskia egin zuten Teutoi zaldunen artean [[Grunwaldeko Gudua]]n, eta hartan amaitu zen germaniarren nagusigoa Baltiko aldean ([[Thorneko Hitzarmena]], [[1411]]). Hurrengo urteetan lituaniarren eta poloniarren arteko batasuna indartu zen, [[Jagellondarrak|Jagellon]] lituaniar dinastia buru zela.

Lituaniak eta Poloniak beren erakundeak gorde zituzten, baina elkarren arteko arazoak areagotu ziren [[XV. mende]]aren bukaeratik aurrera. [[1480]]an [[Ivan III.a Errusiakoa|Ivan III.a]] [[Moskuko Printzerria|Moskuko printze handiak]] Errusia guztietako errege izendatu zuen bere burua; Bielorrusiako alde handiena, ordea, Lituaniako lurraldearen barnean zegoen. [[1501]]ean, bestalde, hasi ziren lituaniarren eta poloniarren arteko tirabirak, erregeak nongoa behar zuen erabaki gabeko auzia baitzen, eta erne zirauten betiere teutoniar zaldunek, garai batean nagusi izan ziren lurraldeetan berriro sartzeko prest.

[[FileFitxategi:Augustinas Voldemaras.jpg|thumb|righteskuinera|160px|[[Augustinas Voldemaras]]]]

[[1815]]ean, Errusiako lurraldeen barnean geratu zen Suwalki ere. [[XIX. mende]]an, errusiarren aurkako bi matxinada handi egin ziren Lituanian, [[1830]]–[[1831]] eta [[1863]]–[[1864]] urteetan, eta Lituaniako sentimendu abertzaleak indar handia hartu zuen, [[Maironis]] poeta eta [[Juozas Tumas-Vaižgantas]] eleberrigilea buru zirela. [[1864]]-[[1905]] urteetan errusiartze prozesua areagotu zen: [[errusiera]] zen hizkuntza bakarra hezkuntzan, [[lituaniera]]z [[alfabeto ziriliko]]an baizik ezin zen idatzi eta elizkizun katolikoak debekatu ziren. [[1905]]ean, Lituaniako lehen biltzarra osatu zen Vilniusen eta autonomia zabala eskatu zuten bertaratuek.

[[Lehen Mundu Gerra]]ren garaian, Lituaniaren alde handiena [[Alemaniar Inperioa|alemaniarrek]] hartu zuten eta [[1915]]ean sartu ziren Vilniusen. [[1917]]an, Lituaniako bigarren biltzarra bildu zen eta herrialdearen burujabetasuna eskatu zuen. [[1918]]an, [[Augustinas Voldemaras]]ek Lituania burujabearen gobernua osatu zuen, alemaniarrak artean Lituanian zeudela. [[1919]]an, [[Armada Gorria]] sartu zen Vilniusen eta gobernu komunista ezarri zuen. Voldemarasek [[Kaunas]] hirira jo zuen orduan. [[1919]]ko apirilean, Poloniako gudarostea sartu zen Lituanian, [[Józef Piłsudski|Piłsudski mariskalak]] Poloniaren barnean nahi baitzuen Lituania berria, eta [[1920]]an zehaztu zen Poloniaren eta Lituaniaren arteko muga. Aldi berean Moskuko gobernuaren eta Kaunasko gobernuaren arteko harremanak hasi ziren eta 1920ko azaroan izenpetu zuten Lituaniaren burujabetasuna. [[1921]]. urtean onartu zen Lituania [[Nazioen Liga]]n.

[[Fitxategi:Massacre Kovno Garage 27 JUNE 1941b.jpg|thumb|leftezkerrera|250px|Naziek eraildako juduak [[Kaunas]]en. [[1941]]eko ekaina]]

[[1926]]an Lituaniak eta [[Sobietar Batasuna]]k elkarri ez erasotzeko hitzarmena sinatu zuten, eta [[1934]]an elkarkidetzarako ituna hitzartu zuten [[Herrialde Baltikoak|Herrialde Baltikoek]] [[Alemania Nazi]]arekin, Baltikoko naziek bultzatuta. [[1935]]ean, Klaipeda talde naziko buruzagiak atxilo hartu zituzten Lituanian, baina [[1938]]an naziak nagusitu ziren hauteskundeetan.

[[Fitxategi:1990_01_12_GorbačiovasŠiauliuose2.jpg|thumb|righteskuinera|300px|Independentziaren aldeko erakustaldia [[Šiauliai]]n, [[Gorbatxov]]en bisitaldian. [[1990]]eko urtarrila]]

[[1985]]ean, [[Gorbatxov]]ek abian jarritako [[perestroika]]rekin batera, lituaniarren aspaldiko independentismoa nabarmen berpiztu zen. Moskuren zapalkuntza arintzearekin, sentimendu demokratikoak eta nazionalistak abaila bizian zabaldu ziren Lituaniako gizartean. [[1988]]an, perestroikaren aldeko Sajudis higikundea sortu zen, [[Vytautas Landsbergis]] musikologoaren ekimenez, [[SESB]]en aurkako borroka luze bati ekin baitzion hark. [[1990]]eko otsailaren 24ko lehen hauteskunde libreetan, Landsbergis hautatu zuten legebiltzarreko lehendakari. Artean sobietarrak han zirela aldarrikatu zuen Lituaniak independentzia, 1990eko martxoaren 11n. Urtebete geroago, [[1991ko Moskuko estatu-kolpea]]ren ondoren, SESB desegin zenean, askatu ahal izan zen, azkenik, Lituania Errusiaren uztarpetik, urte hartako irailean aitortu baitzitzaion Moskutik, ofizialki, independentzia.

Burujabetasun osoaren lehenengo urtean, nahiko lan izan zuen lituaniar gizarteak antolakuntza faltari eta gauzen eskasiari aurre egiten, betiere, [[Vytautas Landsbergis]]en gidaritzapean. Baina, gobernu komunistaren ondorengo lehen urte nahasi eta zalantzazko haietan, aginteak berehalaxe erretzen zuenez agintean zegoen alderdia, [[1992]]ko urriko legebiltzarrerako hauteskundeak Alderdi Laboristak (komunista ohiak) irabazi zituen. Alderdi horretako aitzindaria, [[Algirdas Brazauskas]], Lituaniako alderdi komunistako idazkari nagusi ohia, aukeratu zuten Errepublikako presidente, [[1993]]ko otsailaren 15ean. Laboristak pragmatikoak izan ziren eta ez zuten hausturarik sortu aurreko gobernuak eraman zuen politikarekiko.

Lituania izan zen, Baltikoko hiru estatuen artean, errusiar gudarostetik lehenik libratu zena; 1993ko abuztuaren 31n atera ziren azkeneko errusiar soldaduak. Geroztik, ahalegin handiak egin zituen Lituaniako presidenteak Poloniarekin harreman adiskidetsuak izateko, eta Bielorrusia eta Errusiarekin muga-harreman normalak ezartzeko. Nolanahi ere, inguruko herriekin ongi konpontzen saiatze horrek ez zuen eragotzi Mendebaldeko herrialdeekiko hurbiltzea ([[Europako Kontseilua]]rekin bat egin zuen 1993ko maiatzaren 14an), eta Estatu Baltikoen arteko elkarlana sendotzea. Kanpo politikan izandako arrakastaren distira, hala ere, dezente itzali zen, barneko ekonomian eta politikan sobera ugaldu zen ustelkeriaren eraginez. Nahiz eta, ekonomiaren arloan, heldutasuna falta zitzaien, atzerriko inbertsioak ez ziren eten eta sistema fiskalaren errentagarritasunak hobera egin zuen.

Politikari dagokionez, [[chauvinismo]]ak eta populismoak gora egin zuten, eta alderdi kontserbadore klasikoen gorakada ekarri zuen horrek hausteskundeetan. Bizi mailaren bilakaera positiboak, ekonomiaren dinamismoa erakusten zuten hainbat faktorek (urteko %5eko hazkundea, eta %6ko langabezia tasa), eta [[Europar Batasun]]ean sartzeko perspektibak iritzi publikoa etorkizunaren aurrean baikor agertzea eragin zuten. [[1996]]ko urriaren 20ko legebiltzarrerako hauteskundeak kontserbadoreek irabazi zituzten (Alderdi Kontserbadorea, Alderdi Kristau Demokrata, Zentroko Batasuna) eta agintea hartu zuten. [[Gediminas Vagnorius]] lehen ministroaren politika zuhur eta arrazoizkoak eta ekonomiaren bilakaerak Europar Batasunetik eskatzen zitzaizkien epeetara hurbiltzera eraman zuten herrialdea.

== Gobernua eta administrazioa ==

[[Fitxategi:2009 m. Respublikos Prezidento rinkimai Dalia grybauskaitė 00.jpg|thumb|leftezkerrera|220px|2009an hautatutako [[Dalia Grybauskaitė]] lehendakaria.]]

Lituania [[demokrazia parlamentario]]a da. 1992ko urrian berretsitako konstituzio berriaren arabera, presidentea da agintari gorena edo estatuburua. Presidentea bost urtean behin hautatzen dute. Kanpo-harremanak eta seguritate politika zuzentzen ditu, eta lau urtero hautatzen ditu lehen ministroa ([[Seimas]]en baimenarekin) eta goi-funtzionarioak.

[[Fitxategi:Population of Lithuania.svg|thumb|300px|righteskuinera|Lituaniako biztanleriaren bilakaera (1950–2016)]]

Lituania da, Baltikoko hiru estatuen artean, handiena eta biztanle gehien dituena. 2017an, 2,82 milioi biztanle zituen,<ref name="cia"></ref> 43 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Biztanleen %66,5 bizi da hirietan. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %15 dira, 15-24 urte bitartekoak %11,1, 25-54 urte bitartekoak %40, 55-64 urte bitartekoak %14,2 eta 65 urtetik gorakoak %19,7.<ref name="cia"></ref> Bizi itxaropena 74,9 urtekoa da, 69,5 urtekoa gizonezkoena eta 80,6 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespenak). Emankortasun tasa 1,59 ume/emakume baikotzeko da. Biztanleriaren %99,8 alfabetaturik dago.<ref name="cia"></ref>

Jatorrizko lituaniarrak, letoniarrekin batera, duela milaka urte eskualde hartan kokatutako Baltikoko herrietakoen ondorengoak dira. [[1991]]n [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]] desegin zenean eta ondorengo urteetan, lituaniarren proportzioa hazi egin zen, SESBeko beste lurralde batzuetan eta atzerrian bizi zen lituaniar asko itzuli baitzen eta, horrekin batera, gainerako talde etnikoetako kide asko ([[eslaviar]]rak, batez ere) joan egin baitziren Lituaniatik. 2011n, lituaniarrak %84,1 ziren, poloniarrak %6,6, errusiarrak %5,8 eta bielorrusiarrak %1,2.<ref name="cia"></ref>

[[Lituaniera]] da hizkuntza ofiziala, hizkuntza baltikoen familiakoa, [[letoniera]] bezala, eta herritarren %82k erabiltzen du. [[Errusiera]] hiztunak %8 dira, eta [[poloniera]] hiztunak %5,6 (2011ko datuak).<ref name="cia"></ref>

Lituaniar gehienak [[katoliko]] erromatarrak dira; historian zehar, beren nortasunaren ezaugarritzat hartu izan da katolikotasuna. [[Eliza Ortodoxoa|Ortodoxoak]] %4,1 dira, [[sinestun zahar]]rak %0,8, [[luterano]]ak %0,6, [[kalbindar]]rak %0,2 eta erlijio gabeak %6,1 (2011ko datuak).<ref name="cia"></ref>

[[Fitxategi:Vilnius_Modern_Skyline_At_Dusk,_Lithuania_-_Diliff.jpg|thumb|300px|righteskuinera|[[Vilnius]]ko finantza barrutia]]

1940an [[SESB]]en barruan geratu zen arte, [[nekazaritza]] izan zen Lituaniako ekonomia jarduera nagusia, baina [[industria]]k indar handia hartu zuen ondoren. Antzinako sobietar errepublikekin lotura ekonomikoak eten izanak krisialdi gogorra ekarri zuen Lituaniako ekonomiara: [[1992]]an, [[BPG]]a %25 jaitsi zen. [[2004]]an, [[Europar Batasuna|Europar Batasunean]] sartu zen. Handik goiti, hazkunde ekonomiko handia izan zuen, Europako handienetakoa. [[2003]]an, esaterako, %10,3 handitu zen BPGa. [[2009]]tik aurrera, atzeraldi ekonomiko larrian sartu zen. [[2015]]ean hasi zen [[Euro|euroaeuro]]a erabiltzen.<ref>{{erreferentzia |izenburua = Lituania euroa erabiltzen hasi da herritarren zalantza eta kezka artean |argitaletxea = naiz.eus |url = http://www.naiz.eus/es/hemeroteca/gara/editions/gara_2015-01-02-06-00/hemeroteca_articles/lituania-euroa-erabiltzen-hasi-da-herritarren-zalantza-eta-kezka-artean |sartze-data = 2017-9-19}}</ref>

Nekazaritzan eta basogintzan biztanleria aktiboaren %9,1 inguru enplegatzen da, baina BPGaren %3,3 baizik ez dagokio (2016ko datuak).<ref name="cia"></ref> Abere hazkuntza eta esne produkzioa dira nekazaritzako jarduera nagusiak: esnea, haragia eta arrautzak ekoizten dituzte. Aipatzekoak dira, halaber, laboreak, patatak, azukre [[erremolatxa]], [[liho]]a eta barazkiak ere.

Bigarren sektoreari dagokio BPGaren %30,4, eta sektore horretan enplegatzen da biztanleria aktiboaren %25,2 inguru. Industria garrantzizkoenak ondorengo hauek dira: [[makina-erreminta]]k, [[motor elektriko]]ak, etxeko tresna elektrikoak, petrolio findegiak, [[Ontzi|ontzigintzaontzi]]gintza (itsasontzi txikiak), optikako tresneria, osagarri elektronikoak, konputagailuak, [[porlan]]a, ehungintza, papera eta [[anbar]]ra.

* [http://www.argia.eus/lituania Lituania], argia.eus