Filipe II.a Espainiakoa: berrikuspenen arteko aldeak

ez dago edizio laburpenik
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
26. lerroa:
| kargua4 = Herbeheretako printze subiranoa eta Borgoinako kondea
| hasiera4 = [[1555]]eko [[urriaren 25]]a
| bukaera4 = [[1598]]ko [[maiatzaren 6]]a<ref>{{erreferentzia |izena= Bon|abizena= DEde SAINTSaint-GENOIS: [httpGenois|url=https://fr.wikisource.org/wiki/Biographie_nationale_de_Belgique/Tome_1/ALBERT_D%27AUTRICHEE2%80%99AUTRICHE | izenburua= Albert D’Autriche]|sartze-data=2013-1-20 |argitaletxea=Biographie nationale de Belgique/Tome 1. Fr.wikisource.org}}</ref>
| aurrekoa4 = [[Karlos Habsburgokoa]]
| ondorengoa4 = [[Elisabet Klara Eugenia Austriakoa|Elisabet Klara Eugenia]] eta<br />Alberto Austriakoa
45. lerroa:
| oharrak = [[Fitxategi:Escudo de Armas de Felipe II a Carlos II.svg|center|100px]]
}}
'''Filipe II.a Gaztelakoa ''Zuhurra'''''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=186|arau-izenb=Atzerriko pertsona-izenak. Grafia-irizpideak. Erregeerreginen eta kidekoen kasua}}</ref> edo '''Filipe I.a Portugalgoa''' ([[Valladolid]], [[Espainia]], [[1527]]ko [[maiatzaren 21]]a - [[El Escorial]], [[1598]]) [[1556]]-[[1598]] bitartean Espainiako erregea eta [[1580]]-1598 bitartean [[Portugal]]go erregea izan zen. Horrez gainera, [[Maria I.a Ingalaterrakoa]]rekin ezkondurik egon zen urteetan ([[1554]]-[[1558]]), Ingalaterra eta Irlandako errege ezkontidea izan zen.
 
Bere garaian izugarri zabaldu zen [[Espainiar Inperioa]] ([[Amerika]], haren omenez izendatutako [[Filipinak|Filipinetako uharteak]]) eta [[1580]]. urtean Portugalgo erreinuaz eta inperioaz jabetu zen Espainiako koroa. Maila handiko aholkulariz eta militarrez inguratua egon zen beti ([[Fernando Álvarez de Toledo|Albako dukea]], [[Antoine Perrenot de Granvelle|Granvelle]], Alexandro Farnese, [[Joan Austriakoa]]…), baina ez zen batere trebea izan administrazioan eta barne politikan. Ameriketan pilaturiko urre guztiagatik ere, lur jota utzi zuen Espainiako ekonomia. Bestalde, erlijioan ezarri zituen lege zorrotzak oso ondorio txarrak ekarri zizkion Espainiako erresumari, Filipe II.aren garaian [[Espainiako Urrezko Mendea]] izeneko aroa hasi zen arren.
 
Filipe II.ren erregealdiak oso iritzi kontrajarriak sortu ditu. Espainiarrek ''errege zuhurra'' izendatu zuten bitartean, [[erreforma protestantea|protestanteentzat]] ''hegoaldeko deabrua'' (''dæmon meridianus'') eta tiranorik ankerrena zen<ref name=caten>{{erreferentzia |izena= Godefroid KURTH:|abizena= Kurth [http|url=https://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_%281913%29/Philip_II | izenburua= Philip II] |sartze-data=2013-1-9 |argitaletxea=Catholic Encyclopedia (1913), en.wikisource.org}}</ref>. Berarekin hasi zen [[Espainiar elezahar beltza]].
 
== Haurtzaroa eta gaztaroa ==
Filipe II.a Gaztelakoa [[Valladolid]]en jaio zen, [[1527]]ko [[maiatzaren 21]]an, [[Karlos Habsburgokoa|Karlos I.a]] [[Germaniako Erromatar Inperio Santua|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperadorea eta Elisabet Portugalgoa guraso zituela. Baina, Armada Inperialak egindako [[Erromako arpilatzea]]ren berria iritsi zenean, jaiotzaren ospakizunak bat-batean amaitu ziren. Karlos I.ak doluzko arropa jantzi zuen eta zaldun gudu zein justak bertan behera gelditu ziren. Amak hartu zuen printzearen heziketaren ardura. [[1534]]an Juan Martínez Siliceo umearen tutore izendatu zuten, ''"irakurtzen eta idazten irakats ziezaion"''. Siliceoz gain, [[Pedro Ciruelo]] matematikaria, [[Juan Ginés de Sepúlveda]] humanista eta [[Salamancako Unibertsitatea|Salamancako Unibertsitateko]] errektore [[Fernán Pérez de Oliva]], Juan de Zuñigarekin batera, Filiperen hezitzaileak izan ziren. [[Henry Kamen]]en arabera: ''"Printzea ez zen ikasle bikaina, ezta ereduzkoa ere. Latina hala-hola erabiltzen zuen, bere estilo literarioa, onenean ere, erdipurdikoa zen, eta bere kaligrafia eskasa. Asmo horretan hezi zuten arren, ez zen humanista izatera iritsi"''<ref name=arth>[http{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.artehistoria.jcyl.com/es/v2personaje/personajes/5595.htmfelipe-ii | izenburua= Felipe II] Artehistoria.jcyl|sartze-data=2013-1-15 |argitaletxea=artehistoria.escom}}</ref>.
 
[[1539]]an ama hil zitzaion. Urte berean, aita [[Gante]]ra joan zenean, erresumako erregeorde bilakatu zen. 12 urte besterik ez zuenez gero, [[Juan Pardo de Tavera|Tavera kardenala]] buru zuen Erregeordetza Kontseiluaren laguntza izan zuen.
 
[[1543]]ko [[azaroaren 15]]ean aurrenekoz ezkondu zen lehenbiziko aldiz. Andregaia bere lehengusina, [[María Manuela Portugalgoa]], izan zen. Ezkontzak urte eta erdi baino ez zuen iraun, emaztea [[Karlos Austriakoa (Asturiasko printzea)|Karlos]] infantearen erditzearen ondoren (1545eko uztailak 12) hil baitzen. [[1554]]ko [[uztailaren 25]]ean bigarren aldiz ezkondu zen, [[Londres]]en, [[Maria I.a Ingalaterrakoa|Maria Tudor]] Ingalaterrako erreginarekin, Karlos I.ak Espainia eta Ingalaterraren arteko ituna nahi zuelako. Aitarengandik Napoliko errege eta Milango duke tituluak jaso zituen eta aldi luze batez Ingalaterran bizi izan zen<ref name=arth/>.
 
== Tronuratzea ==
75. lerroa:
Erlijio katolikoa Espainiako Inperioko lurralde guztietan babestu eta zabaltzea izan zen Filipe II.aren politikaren helburu nagusietako bat. Horretarako [[Espainiar Inkisizioa|Inkisizioa]] indartu eta dogma katolikotik kanpo zeuden erlijio eta jokaera guztiak zapaldu zituen.
 
Izan zuen lehen liskarra [[Alpujarretako altxamendua]] izan zen. [[Morisko]]en integrazioa zaila zenez gero, [[1567]]an beren [[Islam|erlijioari]], [[arabiera|hizkuntzari]] eta ohiturei uko egitera behartzen zituen dekretua eman zen (1567ko berrespen pragmatikoa). Horri erantzunez, [[1568]]ko [[eguberria|eguberrietan]] Granada eta Almeriako moriskoak matxinatu ziren. [[Alpujarra|Alpujarretan]] tropa kristauei aurre egin zieten, baina [[1570]]ean [[Flandria|Flandestik]] iritsitako erregimentuek, [[Joan Austriakoa]] buru zutenek, altxamendua zapaldu zuten<ref>{{erreferentzia |izena= Federico ORTEGA:|abizena= Ortega [|url=http://www.lasalpujarras.org/moriscos/index.htm | izenburua= La guerra de los moriscos en las Alpujarras] Lasalpujarras|sartze-data=2013-1-14 |argitaletxea=lasalpujarras.org}}</ref>.
 
Kontuzko arazoa izan zen Filipe II.aren idazkari izandako [[Antonio Pérez del Hierro|Antonio Perezena]]. [[1579]]an Perez eta [[Ana de Mendoza (Eboliko printzesa)|Eboliko printzesa]] atxilotuak izan ziren, [[Juan de Escobedo]], [[Joan Austriakoa]]ren konfiantzazko gizona, hil izana leporatuta. Antonio Perez 11 urtez espetxean egon zen, baina [[1590]]eko apirilean Madrildik [[Aragoi]]ra ihes egitea lortu zuen. Han, Aragoiko gorteen babesa eskuratu ostean, Escobedoren hilketan Filipe II.a ere nahasirik zegoela salatu zuen. [[1591]]ko maiatz eta irailean Inkisizioa atxilotzen saiatu zen arren, [[Zaragoza]]ko herritarrak bere alde altxatu ziren. Azkenik, azaroan Frantziara ihesi joan zen<ref name=brit2>Helmut Georg KOENIGSBERGER: [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/451414/Antonio-Perez Antonio Pérez] 2013. Encyclopædia Britannica Online. 2013ko urtarrilaren 14an begiratua.</ref>.
41.947

edits