Oinarrizko partikula: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Generaciones delamateria.png|thumb|300px|FuntsezkoOinarrizko Partikulenpartikulen Eredueredu Estandarraestandarra.]]

'''FuntsezkoOinarrizko partikulak''' [[materia]]ren funtsezkooinarrizko osagaiak dira. Zehazkiago esanda, partikula txikiagoz osatuta ez dauden eta barne egiturarik dutenik ezagutzen ez den partikulak dira. ''Oinarrizko'' partikulak izenaz ere ezagutzen dira.

Jatorrian, ''funtsezko'' edo ''oinarrizko partikula'' izena, [[partikula subatomiko]] ororentzat erabili zen, [[protoi]]ak, [[neutroi]]ak, [[elektroi]]ak eta soilik [[izpi kosmiko]]etan edo [[partikula-azeleragailu|partikula-azeleragailuetan]] topa zitezkeen beste mota batzuetako partikula exotikoak, [[pioi]] eta [[muoi]]ak kasu. Baina, [[1970eko hamarkada]]tik aurrera, protoiak eta neutroiak partikula sinpleagoz osatuta zeudela argi geratu zen. Gaur egun, funtsezko''oinarrizko partikula'' izena, ezagutzen den tokiraino behintzat, partikula sinpleagoz osatuta ez dauden partikulentzat erabiltzen da.

[[John Dalton]]ek bere [[Daltonen eredu atomiko|teoria atomikoa]] proposatu zuenean, atomoak banaezinak zirela suposatu zuen, eta, beraz, nolabait, funtsezkooinarrizko partikulak. Atomoaren egituraren ezagutzan eginiko aurrerapenek atomoak inondik ere banaezinak ez zirela eta partikula txikiagoz osatuta zeudela frogatu zuten. Neutroiak, protoiak eta beste partikula konposatu batzuk, [[mesoi]] eta [[hadroi]]ak kasu. Hadroiak zein mesoiak partikula txikiagoz osatuta daude, [[quark]] eta antiquark deituak eta hauek elkartuta mantentzen dituzten [[gluoi]] lainoez.

Gaur egun ezagutzen diren [[partikula subatomikoen zerrenda]] ehunka partikula subatomikoz osatua dago, fisikariak harrituta utzi zituena, partikula horietako batzuk funtsezkoakoinarrizkoak ez zirela ulertu zuten arte, baizik eta quark eta leptoi deituriko elementu sinpleagoz osatutakoak, euren artean [[bosoi]] elkartrukaketarenelkartrukearen bidez elkarreragiten dutelarik. [[Partikulen fisikako eredu estandar]]rean, materiaren osagai txikienei buruzko gure ezagutza egoera islatzen duena, quarkak, leptoiak eta elkartrukaketazkoelkartrukezko bosoiak funtsezkooinarrizko partikulatzat hartzen dira, ez baitago hauek partikula txikiagoz osatuta dauden ebidentziarik.

[[Elkarreragin nuklear indartsu]]ari erantzutzen zioten partikularik astunenak (hadroiak) eta masa ertainekoak (mesoiak) funtsezkooinarrizko partikulatzat hartuak izan baziren ere, gaur egun partikula konposatuak direla ezagutzen da. Elkarreragin nuklear indartsuaren eragina jasotzen ez zuten partikularik arinenak (leptoiak) frogatu ziren funtsezkooinarrizko partikula bezala. Bi leptoi motarik arruntenak [[elektroi]]ak eta [[neutrino]]ak dira, esan bezala, erabat funtsezkotzatoinarrizkotzat hartzen direnak. Neutrinoak, euren existentzia asmakuntza matematiko bezala hasi zutenak, jada detektatuak izan dira eta materiaren konposaketaren, kosmologiaren, astrofisikaren eta beste zenbait diziplinetako teoria fisiko guztien zati dira.

== Benetako funtsezkooinarrizko partikulak ==

[[Fitxategi:Archivo-Información general de partículas.png|thumb|400px|FuntsezkoOinarrizko partikulen familia ezberdinenfamilien ikuspegi orokor bat eta euren elkarreraginak deskribatzen dituzten teoriak.]]

Gaur egun, leptoiak, quarkak eta [[gauge eremu teoria|gauge]] bosoiak, guztiak materiaren osagairik txikienak direla uste da, eta, beraz, benetako funtsezkooinarrizko partikulak izango lirateke. Badago arazo interesgarri bat propioki funtsezkoakoinarrizkoak diren partikula hauei buruz, dirudienez, leptoiak esate baterako, sail homofuntzionaletan biltzen baitira, belaunaldi bakoitza aurrekoaren antzekoa delarik, baina partikula masiboagoez osatua.