23:39, 3 urtarrila 2019ko berrikusketa aldatu TheklanBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak, Administratzaileak 2.265.527 edits t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-{{HezkuntzaPrograma}} +{{HezkuntzaPrograma\|Emakumea eta generoa}}) ← Aurreko ezberdintasuna		13:03, 12 urtarrila 2019ko berrikusketa aldatu desegin Marklar2007 (eztabaida \| ekarpenak) 213.592 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
2. lerroa: '''Emakumeen eskubideek''' munduko gizarte ezberdinetan [[emakume]] eta neskatilei aitortu eta onartzen zaizkien [[eskubide]] bereizketari egiten diote erreferentzia. Toki batzuetan eskubide hauek instituzionalki eta legalki babestuak diren arren, munduko zenbait lekutan ez da berdina gertatzen, urratzera edo ukatzera iritsiz.<ref>{{Cite book\|hizkuntza=en\|izenburua=Towards a Definition of Women's Rights en Human Rights Quarterly, Vol. 3, n° 2.\|urtea=\|abizena=Hosken\|izena=Fran P.\|orrialdeak=1-10\|orrialdea=\|argitaletxea=\|ISBN=}}</ref> Emakumeen eskubideen nozioarekin gehien erlazionatzen diren gaiak, besteak beste, honakoak dira: [[osotasunerako eskubidea]], norberaren gorputzaren gaineko kontrola, [[Emakumeen sufragismoa\|sufragio eskubidea]], kargu publikoak izateko eskubidea, [[Lan-eskubideak\|lan eskubidea]], ~~berditasunezko~~berdintasunezko ordaintze justu batetarako eskubidea, jabetzak edukitzeko eskubidea, [[hezkuntza eskubidea]], armadan zerbitzatzeko eskubidea, kontratu legalak sinatzeko eskubidea eta ezkontza eta gurasotasun eskubideak.<ref>{{Cite book\|hizkuntza=en\|izenburua=Women's Rights: A "Human Rights Quarterly" Reader\|urtea=2006\|abizena=Lockwood\|izena=Bert B.\|orrialdeak=\|orrialdea=\|argitaletxea=\|ISBN=ISBN 978-0-8018-8374-3}}</ref> == Historia == 9. lerroa: ==== Mesopotamia ==== Antzinako [[Sumer]] eskualdeko emakumeek jabetzak erosi, izan, saldu eta oinordetu zitzazketen. [[Merkataritza\|Merkataritzan]] parte hartu zezaketen eta gortean testigantza lekuko gisa. Hala eta guztiz ere, beraien senarrek ~~beraiengantik~~beraiengatik [[Dibortzio\|dibortziatu]] zezaketen arau-hauste txikiengatik. Emakume [[~~Jainkosa\|jaikosak~~jainkosa]]k bereziki gurtuak izan ziren, hala nola, [[Inanna]] jainkosa. [[Akadtar Inperioa\|Akadtar]] poeta [[Enheduanna\|Engeduannak]], Inannaren apaiz eta [[Sargon Akadekoa\|Sargon]]-en alaba, lehen poeta ezaguna da, bere izena erregistratua izan duena. Antzinako [[Babiloniar Inperioa\|Babiloniako]] lege ~~kodigoek~~kodeek senarrei aukera ematen zien emakumeengandik dibortziatzeko edozein egoeretan, baina hau egitean bere jabetzak itzultzera behartzen zitzaien eta batzuetan isuna ordaintzen zieten. Lege ~~kodigo~~kode gehienek senarrei dibortzioa eskatzea debekatzen zien emakumeei eta zigorra ezartzen zieten, ~~hare~~are eta gogorragoa emakumeak [[Adulterio\|adulterioan]] ~~arrapatzen~~harrapatzen bazituzten. Beste zenbait arau ~~babilonikok~~babiloniakoak ordea, eskubide berdina ematen zieten gizon eta emakumeei dibortzioa eskatzeko, zigor ekonomiko berdina ordaintzea eskatuz. ==== Egipto ==== 17. lerroa: ==== India ==== [[~~Vediko~~Garai ~~garaia\|Vediko garaiaren~~vediko]]aren hasieran emakumeek gizonen baldintza berak izan zituzten bizitzaren alderdi guztietan. Antzinako Indiako Pantanjali eta Katyayana gramatikariek aditzera ematen dute emakumeak Vediko garaiaren hasieran hezi zirela. Idatzi zaharren arabera, antzeman daiteke emakumeak heldutasunean ezkontzen zirela eta ziurrenik beraien senarrak aukeratzeko eskubidea eta askatasuna zutela. ==== Txina ==== [[Fitxategi:Bound feet (X-ray).jpg\|thumb\|Oinak lotzeko ohiturak sortutako mutilazioa, [[X izpi\|X-izpiekin]] ikusita.]] [[Txinako historia\|Antzinako Txinako]] emakumeen estatusa baxua zen, betez ere [[oinak lotzeko ohitura]]<nowiki/>rengatik, izan ere, [[mutilazio]] horrek oinak 10 zentimetro baino gehiago ez haztea eragiten zuen. Oin deformatu hauek emakumeen ~~mugimentuak~~mugimenduak zailtzen zituzten, beraien aktibitateak erabat ~~limitatuz~~mugatuz. Emakumeak gizonengandik isolatzeko arau soziala zela eta, emakume txinatarrek ez zuten nahi izaten mendebaldeko medikuntza egiten zuten medikuengana (gizonezkoak) joatea. Estatu Batuetako Eliza Plesbiteriarraren Atzerriko Misioetako Batzarrek [[Mary H.Fulton]] mediku misiolaria Txinara bidali zuten emakumeentzako lehen medikuntza fakultatea fundatzeko. Fakultate hau [[Hacket Medikuntza Eskola]] bezala ezagutzen zen, Edward A. K. Hackett-ek egin zuen dohaintza handiari esker sortu zelako. Fakultate honen misio nagusia [[Kristautasun\|kristautasuna]] eta [[medikuntza modernoa]] barreiatzea zen, emakume txinatarren egoera soziala hobetzearekin batera. 35. lerroa: == Sufragismoa, bozkatzeko eskubidea == ~~''Artikulu nagusia:'' [[~~{{sakontzeko\|emakumeen sufragismoa]]}} [[XIX. mendea\|XIX.mendean]] mugimendu bat hasi zen emakumeek gobernuan eta legeen sorreran parte-hartzeko zuten eskubidearen alde. Emakumeen sufragismoaren oinarriak [[Sufragio unibertsal\|sufragio unibertsalarenekin]] batera garatu ziren. Gaur egun, emakumeek botoa emateko eskubidea [[Nazio Batuen Erakundea\|Nazio Batuen Erakundearen]] [[Emakumeen Kontrako Diskriminazio Oro Ezabatzeko Nazioarteko Itunean]] bilduta dago, [[1979]]<nowiki/>an sinatu zena.<ref>{{Cite book\|hizkuntza=en\|izenburua=From Suffragettes to Grrls en Gender Communication Theories and Analyses:From Silence to Performance\|urtea=2005\|abizena=\|izena=Charlotte Krolokke eta Anne Scott Sorensen\|orrialdeak=\|orrialdea=\|argitaletxea=Sage\|ISBN=}}</ref> 41. lerroa: [[Zeelanda Berria]] izan zen munduko lehen herrialdea emakumeen boto eskubidea aitortzen, [[1893]]<nowiki/>an. [[Australia\|Australiak]] [[1902]]<nowiki/>an onartu zuen. [[XX. mendea\|XX.mende]] hasieran [[Europa]] iparraldeko zenbait herrialdek onartu zuten eskubide hau: [[Finlandia\|Finlandiak]] [[1906]]<nowiki/>an, [[Norvegia\|Norvegiak]] [[1913]]<nowiki/>an, [[Danimarka]] eta [[Islandia\|Islandiak]] [[1915]]<nowiki/>an. Garrantzitsua izan zen [[Britainia Handia\|Britanian]] sortu zen mugimendua ere, [[Suffragette\|Sufragette]] deritzaiona. [[Lehen Mundu Gerra\|Lehen mundu gerraren]] amaierarekin beste herrialde batzuek jarraitu zuten adibidea: [[Herbehereak]] [[1917]]<nowiki/>an, [[Austria]], [[Azerbaijan]], [[Kanada]], [[Txekoslovakia~~\|Txekoeslovakia~~]], [[Georgia]], [[Polonia]] eta [[Suedia]] [[1918]]<nowiki/>an; [[Alemania]] eta [[Luxenburgo]] [[1919]]<nowiki/>an eta [[Ameriketako Estatu Batuak\|Estatu Batuak]] [[1920]]<nowiki/>an. [[Espainia\|Espainiak]] [[1931]]<nowiki/>an aitortu zuen eskubide hau, [[Espainiako Lehen Errepublika\|Espainiako Lehenengo Errepublikan]]. [[Turkia\|Turkiak]] [[1934]]<nowiki/>an onartu zuen, [[1944]]<nowiki/>an [[Frantzia\|Frantziak]] eta [[1946]]<nowiki/>an [[Belgika]], [[Italia]], [[Errumania]] eta [[Jugoslavia\|Jugoslaviak]]. [[1971]] [[Suitza\|Suitzak]] aitortu zuen eta [[Liechtenstein\|Liechtensteinek]] [[1984]]<nowiki/>an. [[Latinoamerika\|Latinoamerikan]] zenbait herrialdek XX.mendearen lehen erdian aitortu zuten eskubide hau: [[Ekuador]] (1929), [[Brasil]] (1932), [[El Salvador]] (1939), [[Dominikar Errepublika]] (1942), [[Guatemala]] (1956), [[Argentina]] (1946), [[Mexiko]] (1955) eta [[Honduras]] (1955). [[Asia\|Asiako]] hainbat herrialdek XX.mende erdialdean onartu zuten emakumeek botoa emateko eskubidea: [[Japonia]] (1945), [[Txinako Herri Errepublika\|Txina]] (1947) eta [[Indonesia]] (1955). [[Ekialde Hurbila\|Ekialde Ertaineko]] herrialde gehienetan [[Bigarren Mundu Gerra\|Bigarren Mundu Gerraren]] ostean aitortu zen. 50. lerroa: == Jabetza eskubidea == XIX. mendean, Estatu Batuetan eta [[Erresuma Batua\|Erresuma Batuan]], zenbait emakumek behin ezkondu eta gero jabetzarik ezin izatea arautzen zuten legeen kontrako mugimendua sortu zuten. [[Estalduraren doktrina\|estalduraren doktrinarekin]], behin ezkondutakoan, gizonek emakumeen [[ondasun]] eta [[Soldata\|soldaten]] kontrola hartzen zuten. XIX.mendearen erdialdetik aurrera, emakumeen jabetza babesten zituzten estatutuak onartu ziren bi herrialde horietan, honela, beraien senarrengandik eta horien hartzekodunengandik babesten zituzten.<ref>{{Erreferentzia\|izenburua=1848: Women Finally Win Property Rights After Marriage\|url=https://www.thoughtco.com/1848-married-women-win-property-rights-3529577\|aldizkaria=ThoughtCo\|sartze-data=2018-03-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia\|izenburua=Married Women's Property Acts {{!}} United States [1839]\|hizkuntza=en\|url=https://www.britannica.com/event/Married-Womens-Property-Acts-United-States-1839\|aldizkaria=Encyclopedia Britannica\|sartze-data=2018-03-02}}</ref> == Mugimendu modernoak == Ondorengo hamarkadetan emakumeen eskubideak berebiziko garrantzia hartu zuten gai politikoetan. 1960ko hamarkadan mugimenduak "[[feminismo]]" izena hartu zuen, soldata parekidea, legearen aurrean eskubide berdinak, familia planifikatzeko eta haurrik ez izateko askatasuna aldarrikatzen zen, beste zenbait gauzen artean. Esfortzuek emaitza ezberdinak izan zituzten. [[Emakumeen Nazioarteko Kontseilua]] izan zen lehen erakundea herritartasun ezberdineko emakumeak elkartu zituena beraien eskubideak defendatzeko. [[1888\|1888ko]] martxoan eta apirilean, 9 herrialdetako 53 elkarte feminista irudikatzen zuten emakumeen bilkurak izan ziren [[Washington~~\|Washintonen~~ Hiria]]n: [[Kanada]], [[Ameriketako Estatu Batuak]], [[Irlanda]], [[India]], [[Erresuma Batua]], [[Finlandia]], [[Danimarka]], [[Frantzia]] eta [[Norvegia]]. Gaur egun 70 herrialde daude izena emanda eta [[Suitza\|Suitzan]] dute beraien egoitza. ''[[Women for Women International]]'' irabazi asmorik gabeko elkarte humanitario bat da gatazka belikoetako emakumeei laguntza praktiko eta morala eskaintzen die. 1993an sortu zuten [[Zainab Salbi]] eta bere senar [[Amjad Atallah]]-k. Elkarte honek emakume hauei beraien bizitza birmoldatzen laguntzen die, laguntza ekonomiko zuzen batekin eta laguntza psikologikoarekin, hezkuntza programa batekin behar izanez gero, beraien eskubideen sentikortzea erakutsiz, besteak beste. 72. lerroa: ''Artikulu nagusiak:'' [[Emakumeen aurkako indarkeria\|Emakumeen aurkako indarkeri]]<nowiki/>a. [[Bortxaketa]]. Bortxaketa eta sexu erasoa behartutako sexu harremana da. [[Sexu delitu\|Sexu delitutzat]] jotzen da herrialde gehienetako [[Zuzenbide\|zuzenbidean]]. Bortxaketak eta [[Proxenetismo\|esplotazio sexuala]] sistematikoak eta hedatuak direnean, [[gizadiaren aurkako krimen]] bezala eta [[gerra krimen]] bezala aitortzen dira. Bortxaketak [[genozidio]] forma bat bezala ere kontsideratzen dira, talde zehatz bat ~~zuntsitzeko~~suntsitzeko asmoarekin egiten direnean. === Bortxaketa genozidio delituko elementu gisa === 1998an, Nazio Batuen Erakundeak ezarritako [[Ruandarako Nazioarteko Auzitegi Penala\|Ruandarako Nazioarteko Auzitegi Penalak]] erabaki historikoa hartu zuen bortxaketa genozidio delitutzat sailkatzean, [[Nazioarteko zuzenbide\|Nazioarteko Zuzenbidearen]] barruan. [[Jean Paul Akayesu]]-ren, Taba-ko ([[Ruanda]]) alkatearen, aurkako epaiketak aurrekaria ezarri zuen bortxaketa genozidio tresna bezala kontsideratzeko. Epaiketa hau [[Genozidio Delituaren Prebentzio eta Zigor Hitzarmena\|Genozidio Delituaren Prebentzio eta Zigor Hitzarmenaren]] lehen interpretazio eta ezarpena izan zen nazioarteko auzitegi baten eskutik. Epaimahaiak [[Tutsi\|tutsiak]] ~~sustsitzeko~~suntsitzeko tresna bezala erabili zirenaren frogak aurkitu zituen, etnia honetako emakumeen aurka bakarrik egiten baitziren, modu sistematikoan. [[Navanethem Pillay]] epaileak honakoa adierazi zuen bere epaitzan: “Antzinako denboretatik, bortxaketak gerraren botin bat kontsideratu dira. Orain gerrako krimen bezala hartuko dira kontuan. Mezu garbi bat bidali nahi dugu, bortxaketak jada ez dira gerra trofeoak'’. 1994Ko Ruandako genozidioan milioi erdi bat emakume eta neskatila bortxatuak izan zirela estimatze === Bortxaketa eta esklabotza sexuala gizadiaren aurkako krimen gisa === ~~''Artikulu nagusia'': [[~~{{sakontzeko\|gizadiaren aurkako krimen]]}} [[Erromako Estatutua\|Erromako Estatutuan]] bortxaketa, esklabotza sexuala, behartutako prostituzioa, behartutako haurdunaldia, behartutako antzutzea edo ‘larritasun parekidea duen biolentzia sexualeko beste edozein forma’ gizadiaren aurkako krimen gisa aitortzen dira, beti ere ekintza horiek modu sistematiko eta zabalduan egiten badira. Bortxaketa gizadiaren aurkako krimen gisa lehen aldiz lenoko [[~~Jugoslabiarentzat~~Jugoslaviarentzat Nazioarteko Auzitegi Penala~~\|Jugoslabiarentzat Nazioarteko Auzitegi Penalak~~]]k, [[~~Ginebrako~~Genevako ituna\|~~Ginebrako~~Genevako Hitzarmena]] eta Gerrako Arauak kontuan hartuta, atxilotze aginduak egin zituenean aitortu zen. Hain zuzen, Foca herriaren konkistan ([[Bosnia-Herzegovina]] hegoaldean), 1992ko apirilean, emakume musulman ugarik soldadu, polizia eta armada taldeen eskutik taldeko bortxaketak, tortura eta esklabotza sexualak sistematikoki pairatu zituztela aitortu zen. Salaketak esanahi legal handia izan zuen eta lehen aldia izan zen eraso sexualak ikertu zirela tortura eta esklabotza gisa, epaituak izateko asmoarekin. 2001ean baieztatu zen epaiketa, bortxaketa eta esklabotza sexuala gizadiaren aurkako krimen gisa aitortuz eta hainbat pertsona zigortuak izan ziren. == Egoeraren ikerketa herrialdezka (2011) == [[Fitxategi:Women status world map 2011.png\|thumb\|Emakumeen egoera ~~herrialdezka~~herrialdeka, 2011.]] 2011ko irailaren 26an [[Newsweek]] aldizkariak ikerketa bat argitaratu zuen emakumeen eskubide eta hauen bizi kalitatea aztertzen zuena, beraien herrialdearen arabera.<ref>{{Cite aldizkari\|abizena=Streib\|izena=Lauren\|egile-lotura=\|izenburua=The Best and World Places to be a Woman\|aldizkaria=Newsweek\|argitaratze-lekua=\|liburukia=\|alea=\|data=2011ko irailak 26\|urtea=\|url=\|sartze-data=\|issn=}}</ref> Ikerketa honetarako egoera legala, osasuna eta osasun baldintzak, hezkuntza, ekonomia aukerak eta botere politikoa hartu ziren kontuan. Ikerketa honen arabera, emakume izateko herrialderik onenak eta txarrenak hauek dira: 298. lerroa: == Erreferentziak == {{erreferentzia_zerrenda}} ~~<references />~~ [[Kategoria:Emakumearen eskubideak\| ]]

Emakumeen eskubideak: berrikuspenen arteko aldeak