11:03, 9 ekaina 2017ko berrikusketa aldatu TheklanBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak, Administratzaileak 2.265.527 edits t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-thumb\|right +thumb) ← Aurreko ezberdintasuna		18:24, 20 urria 2017ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.269 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: [[Fitxategi:Olmecas.png\|right\|thumb\|320px\|Olmeka kulturako lekurik garrantzitsuenak]] '''~~Olmekak~~Olmeka''' [[Mesoamerika]]ko antzinako ~~gizarte bat~~zibilizazioa izan ~~ziren~~zen, [[Mexikoko golkoa~~\|Mexikoko Golkoaren~~]]ren kostaldeko eskualde zabal batean ~~garatuak~~garatu zena, oraingo [[Veracruz (Mexiko)\|Veracruz]] estatuan eta [[Tabasco (Mexiko)\|Tabasco]] ekialdean. Ezagutzen den [[Amerika]]ko lehen zibilizazioa izan zen, eta [[K. a. 1250ko hamarkada\|K. a. 1250]]. urtetik [[K. a. 500]]-[[K. a. 400\|400]]. urtera arte iraun zuen. Kultura honen hiru gune nagusiak [[San Lorenzo (arkeologia aztarnategia)\|San Lorenzo]], [[La Venta]], [[Cerro de las Mesas]] eta [[Tres Zapotes]]en daude, non eraikin erlijioso eta tenpluak izan zitezkeenen hondakinak aurkitu diren. == Historia == Ezagutzen den [[Amerika\|Ameriketako]] lehen zibilizazioa izan zen eta [[K. a. 1250ko hamarkada\|K. a. 1250]]. urtetik [[K. a. 500]]-[[K. a. 400\|400]]. urte arte garatu zen. Kultura honen hiru gune nagusiak San Lorenzo, La Venta eta Tres Zapotesen daude, non eraikin erlijioso eta tenpluak izan zitezkeenaren hondakinak aurkitu dira. Olmekak [[Kolon]] aurreko Mexikoko lehen kultura aurreratuaren moldatzaileak izan ziren. Mexikoko golkoko hegoaldeko kostalde inguruan bizi izan ziren, [[Papaloapan (ibaia)\|Papaloapan]] ibaiaren eta [[Laguna de Términos]] aintziraren artean, gaur egungo Veracruz eta Tabasco estatuetan. Bizibidez nekazariak, arrantzaleak eta ehiztariak ziren. Erlijio eta gizarte egitura aurreratua zuten, jaguar itxurako jainko bat gurtzen zuten, eta zenbatzeko sistema bat eta egutegia ere bazuten, gero [[maiak\|maiek]] erabili zutenaren antzekoa. Baina, olmeken kultura arteagatik da ezaguna batez ere: tenpluak eta piramideak eraiki zituzten eta harria artez landuz estatuak eta goi-erliebeak egin zituzten; oso ezagunak dira eskulturak, [[basalto]]zko harri handietan landutako buru erraldoiak, bi metro baino garaiagoak, biribilak, sudur-motzak, ezpain-lodiak, eta burukoa edo kaskoa dutenak. Lehen eraikinak [[K. a. 1150]] urte ingurukoak dira, baina olmeken kulturak [[K. a. 1100]]-[[K. a. 800\|800]] bitartean izan zituen urterik oparoenak, eta eragin handia izan zuen Mexikoko eta [[Erdialdeko Amerika]]ko ondorengo kulturetan, hala nola, maia, [[tolteka]] eta [[Zapoteka zibilizazioa\|zapoteka]] herrienetan. K. a. 800 urtetik aurrera olmeken arte estiloaren eragina ahulduz joan zen eta zibilizazioak, K. o. urteetan ere bizirik iraun arren, nagusitasuna galdu zuen. == Kultura == Olmeken erlijioak, kulturak eta arteak gerora inguruan izan ziren beste zibilizazioetan pisu handia izan zuen. Politeistak ziren, piztia itxurako jainko asko zituzten (nagusia [[jaguar]]ra zelarik), nekazaritzarekin, [[eguzkia]]rekin, [[ur]]arekin, [[sumendi]]ekin... erlazionatuak. ~~Bere hizkuntzarako~~ [[~~hieroglifo~~Hieroglifo\|~~idazkera~~Idazkera ~~hieroglifiko~~hieroglifikoa]] ~~bat~~garatu ~~garatzen~~zuten lehen amerikarrak izan zirela uste da (adibiderik zaharrena [[K. a. 650]]. urte ingurukoa da), nahiz eta puntu hau oso eztabaidatua den adituen artean. Inguruko beste hainbat kulturetan hain ageri zen [[pilota]] jokoa asmatu zuten, eta ~~badakigu~~ denbora neurtzeko [[egutegi]]ak sortu ~~zituztela~~zituzten. == Arkitektura == [[Fitxategi:La Venta Pirámide cara sur.jpg\|320px\|thumb\|[[La Venta]]ko piramide nagusia, [[Mesoamerika]]ko zaharrena.]] Arkitektura olmeka nahiko soila da, hieratikoa eta errealista aldi berean, baina sumendi harria lantzeko molde bikaina zutela erakusten dute haien monumentuek. Jainkoen gurtzarekin eta hileta erritoekin loturiko monumentu multzoetan aurkitu dira arkitektura olmekaren aztarna nagusiak; eraikin aipagarrienak [[piramide (argipena)\|piramide]] tankerako monumentuak dira. Aztarnategi olmeka nagusia, arkitekturari dagokionez, ''[[La Venta]]'' multzoa da. [[Padura\|Padurez]] inguraturiko uharte moduko batean dago, eta ospakizunetarako gunea, hilobiak eta jainkoei egindako eskaintzak agertu dira bertan. Monumentu nagusia piramidea da, [[tumulu]] [[kono\|koniko]] bat, 30 metro garaia eta 130 m inguruko diametroa duena. Piramide olmeka gehienak bezala, [[puntu kardinal]]ak ditu ardatz eta hainbat zutabez, [[hilarri]]z eta [[aldare]]z zegoen hornitua. Piramidearen iparraldean lauki luze formako [[plaza]] bat dago, ospakizunetarako erabili bide zutena, eta plazaren alboetan bi plataforma luze; iparralderago patio moduko bat ageri da, [[basalto]]zko zutabeekikoa, eta beste tumulu txiki bat hondoan. Garrantzitsuak dira, halaber, La Ventako [[serpentina]]zko [[mosaiko]] erraldoi bikainak, [[jaguar]] jainkoari eskainiak.▼ ~~Arkitektura olmeka nahiko soila da, hieratikoa eta errealista aldi berean, baina sumendi harria lantzeko molde bikaina zutela erakusten dute haien monumentuek.~~ ▲Jainkoen gurtzarekin eta hileta erritoekin loturiko monumentu multzoetan aurkitu dira arkitektura olmekaren aztarna nagusiak; eraikin aipagarrienak [[piramide (argipena)\|piramide]] tankerako monumentuak dira. Aztarnategi olmeka nagusia, arkitekturari dagokionez, ''[[La Venta]]'' multzoa da. [[Padura\|Padurez]] inguraturiko uharte moduko batean dago, eta ospakizunetarako gunea, hilobiak eta jainkoei egindako eskaintzak agertu dira bertan. Monumentu nagusia piramidea da, [[tumulu]] [[kono\|koniko]] bat, 30 metro garaia eta 130 m inguruko diametroa duena. Piramide olmeka gehienak bezala, [[puntu kardinal]]ak ditu ardatz eta hainbat zutabez, [[hilarri]]z eta [[aldare]]z zegoen hornitua. Piramidearen iparraldean lauki luze formako [[plaza]] bat dago, ospakizunetarako erabili bide zutena, eta plazaren alboetan bi plataforma luze; iparralderago patio moduko bat ageri da, [[basalto]]zko zutabeekikoa, eta beste tumulu txiki bat hondoan. Garrantzitsuak dira, halaber, La Ventako [[serpentina]]zko [[mosaiko]] erraldoi bikainak, [[jaguar]] jainkoari eskainiak. == Eskultura == [[Fitxategi:Mexico.Tab.OlmecHead.01.jpg\|thumb\|320px\|''1 Monumentua'', La venta aztarnategiko buru erraldoia (3 m garai)]] Olmeken eskulturaren ezaugarri nagusia lan erraldoiak eta miniatura lanak nahasian egin zituztela da. Lan erraldoietan [[buru]] erraldoiak dira azpimarratzekoak. Harri bakarrez eginiko eskultura kubiko geometrikoak dira, 15-30 tona artekoak. Agintari jainkotuei dagozkie eskultura erraldoi gehienak, eta naturalistak dira. Begi sartuak, ezpain lodiak, asimetrikoak, masail puztuak, sudur handia baina zapala, eta oro har, jaguarraren aurpegia gogorazten duten ezaugarriak dituzte. Burua eta atzealdea [[larru]]z, jaguar atzaparrez eta [[suge]] ezaugarriz apaindua zuten; horiek ziren, hain zuzen ere, garai hartan etorkiaren sinboloak. Buru erraldoiak bereziki aipagarriak dira; izan ere, era honetako eskulturak agertu diren inguruak ez dira lurralde harritsuak, eta oso sistema aurreratua eta energia asko beharko zen harri horiek garraiatzeko; San Lorenzoko buruak egiteko erabili zuten basaltoa, esaterako, gune hartatik 80 kmkilometro ingurura zegoen harrobi batetik aterea da adituen ustez .▼ ▲Olmeken eskulturaren ezaugarri nagusia lan erraldoiak eta miniatura lanak nahasian egin zituztela da. Lan erraldoietan [[buru]] erraldoiak dira azpimarratzekoak. Harri bakarrez eginiko eskultura kubiko geometrikoak dira, 15-30 tona artekoak. Agintari jainkotuei dagozkie eskultura erraldoi gehienak, eta naturalistak dira. Begi sartuak, ezpain lodiak, asimetrikoak, masail puztuak, sudur handia baina zapala, eta oro har, jaguarraren aurpegia gogorazten duten ezaugarriak dituzte. Burua eta atzealdea [[larru]]z, jaguar atzaparrez eta [[suge]] ezaugarriz apaindua zuten; horiek ziren, hain zuzen ere, garai hartan etorkiaren sinboloak. Buru erraldoiak bereziki aipagarriak dira; izan ere, era honetako eskulturak agertu diren inguruak ez dira lurralde harritsuak, eta oso sistema aurreratua eta energia asko beharko zen harri horiek garraiatzeko; San Lorenzoko buruak egiteko erabili zuten basaltoa, esaterako, gune hartatik 80 km ingurura zegoen harrobi batetik aterea da adituen ustez . Buru erraldoiez gainera hainbat aldare aurkitu dira, [[monolito\|monolitikoak]] hauek ere, erlijio eszenak irudikatzen dituzten [[behe-erliebe]] eta eskultura bikainez apainduak. Lauki zuzen formako oinarria izaten dute, goialdean behe-erliebeak izaten dituzte eta aurrealdean irudi irtenak. Aldareetako irudietan ere nabarenenak dira giza-jaguarren edo haur-jaguarren ezaugarriak. Jaguarra da, izan, arte olmeken gehien agertzen den irudia, eta olmeken mitologia guztia jainko felino baten gurtzan oinarritua zela adierazten du horrek. Jaguar irudiez gainera aipagarriak dira ''maskara irribarretsuak''. Buru erraldoiak eta aldareak arte ofizialaren erakusgarritzat hartu dira, erlijio eta gertaera historikoei buruzko eszenak baitira nagusi. 26 ⟶ 23 lerroa: == Erreferentziak == {{ lur \| data=2017/10/20}} ~~{{erref zer}}~~ {{erreferentzia_zerrenda}} ~~{{lur}}~~ ~~{{commons\|Category:Olmec}}~~ {{commonskat}} [[Kategoria:Mexikoko jatorrizko herriak]] [[Kategoria:Mexikoko historia]]

Olmeka: berrikuspenen arteko aldeak