Nafar-lapurtera: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
3. lerroa:
'''Nafar-lapurtera''' edo '''nafar-lapurtar euskara''' iparraldeko [[euskalki]]a da, [[Lapurdi]]n, [[Nafarroa Beherea]]n, [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garaiko]] [[Luzaide]] ibarrean eta [[Zuberoa]]ko ipar-mendebaleko zenbait udalerritan ([[Domintxaine-Berroeta]], [[Etxarri (Zuberoa)|Etxarri]], [[Arüe-Ithorrotze-Olhaibi]], [[Lohitzüne-Oihergi]] eta [[Pagola]]) hitz egiten dena. [[Baztan]]go eta [[Aezkoa]]ko ibarretan (Nafarroa Garaia) tarteko hizkerak mintzatzen dira, [[nafarrera]]ren eta nafar-lapurteraren artekoak.
==
[[File:Nafar-lapurtar euskararen mapa (Koldo Zuazo, 2015) 03.jpg|thumb|Nafar-lapurtar euskararen gaur egungo mapa (Koldo Zuazo, 2015)]]
[[Fitxategi:Euskalkiak.svg|330px|thumb|Euskalkien mapa, sailkapen zaharrean.<br/>{{legend|#e995e8|Lapurtera}}
{{legend|#d0ae65|Behe nafarrera}}]]
XX. mendean, lapurtera eta [[behe-nafarrera|behenafarrera]] bereizirik sailkatu izan dira, baina [[Koldo Zuazo]]ren arabera gaur egun euskalki bakar bat osatzen dute (nafar-lapurtera), bi azpieuskalki nagusi dituela:<ref name=ZuazoEuskalkiakCom>[[Koldo Zuazo]]: [http://euskalkiak.eu/ezaugarriak.html ''Euskalkiak.com''].</ref>
# '''Sartaldekoa:''' [[Lapurdi]]ko mendebalean egiten da.
# '''Sortaldekoa:''' Lapurdiko ekialdean, [[Nafarroa Beherea]]n, [[Nafarroa Garai]]ko [[Luzaide]]n eta [[Zuberoa]]ko ipar-mendebaldean egiten da.
18. lerroa:
* '''Amikuzekoa''', [[Amikuze|eskualde horretan]], Lapurdiko [[Bardoze]] herrian eta Zuberoako ipar-mendebaldean egiten da ([[Domintxaine-Berroeta]], [[Etxarri (Zuberoa)|Etxarri]], [[Arüe-Ithorrotze-Olhaibi]], [[Lohitzüne-Oihergi]] eta [[Pagola]] udalerrietan). Nafar-lapurtar euskararen eta [[zuberera|zuberotarraren]] arteko lotura egiten du.
===
* '''Lapurtera klasikoa''': [[XVII. mendea]]n [[Esteve Materra|Materrak]], [[Joanes Etxeberri Ziburukoa]]k eta [[Axular|Pedro Axularrek]], beste askoren artean, erabili zuten euskara, Donibane eta Sara herrietako euskaran oinarritua, [[Joanes Leizarraga]]k aurreko mendean erabili zuenetik arras ezberdina; [[euskara batu]]aren aitzindari eta oinarrietako bat.▼
Zuazoren arabera, tarteko hizkerak mendebaldean [[Lapurdiko kosta]]ldean [[Hendaia]]tik [[Bidarte]]raino eta barnealdean [[Azkaine]], [[Arbona]], [[Basusarri]] eta [[Arrangoitze]]n, eta ekialdean [[Amikuze]] ([[Nafarroa Beherea]]) eskualdea eta [[Pettarra]]ko ([[Zuberoa]]) mendebaldea.
Neurri txikian (eta gero eta txikiagoan) bada ere, [[Oiartzualdea|Oiartzualdeko]] eta [[Bidaso Beherea|Bidaso Behereko]] hizkerek badute lapurteraren ezaugarririk, [[XVI. mendea|XVI. mende]] arte lapurterak izan baitzuen eraginik handiena [[Gipuzkoa]]ko ipar-ekialdeko eremu horretan.<ref>Koldo Zuazo (1997): «Oiartzungo hizkeraren kokagunea», in ''Fontes linguae vasconum: Studia et documenta'', 76. zenbakia, 397-426. orrialdeak.</ref>
=== Lehenagoko aldaerak ===
▲
== Ezaugarriak ==
[[File:Miren Aire-SD.webm|thumb|Miren Aire urepeldar laborari eta abeslaria, [[Koldo Zuazo]]rekin hizketan, [[Urepele]]n egiten den nafar-lapurtar euskararen erakusgarri.]]
Nafar-lapurtar euskarak ezaugarri nagusi hauek ditu:<ref name=ZuazoEuskalkiakCom/>
# Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da ''i'' bokalak eragindako bustidura; ''il, in'' eta ''it'' bere horretan esaten dira gehienetan, busti gabe: ''edozoini'' 'edozeini', ''gainetik, etxezaina, etxeraino''... Gainera, erdaratik hartutako maileguetan ere palatalizazioa saihesteko joera egon da: ''bainu, botoila'' 'botila'. Dena dela, azken bilakaera hau ez da gaur egun emankorra.<br/>
Bazter bietako hizkerek hausten dute euskalkiaren batasuna: Zuberoatik gertuko hizkeretan bada bustidurarako joera ahul bat eta askozaz indartsuagoa da Lapurdiko itsasbazterrean.
# ''tx-'' hasiera duten hitzetan, horren ordez ''x-'' esaten da: ''ximino, xingarra'' 'urdaiazpikoa', ''xirula, xoko, xori''... Salbuespenen bat gorabehera (''txar''), arrotza da ''tx-'' hitz hasieran.
# ''nehor'' 'inor' egiturako izenordainak erabiltzen dira: ''nehork'' 'inork', ''nehori'' 'inori', ''nehun'' 'inon', ''nehundik'' 'inondik', ''nehorat'' 'inora'... Antzina Nafarroako alderdi batzuetan ere baziren horrelakoak, baina jatorriz [[Ipar Euskal Herri]]koak direla ematen du; ziurrenera Lapurdin sortuak.
# ''-ño'' da eremu gehienean erabiltzen den atzizki txikigarri ohikoena: ''amaño'' 'inude', ''baño'' 'bakarra', ''haurño'' 'haurtxo', ''poxiño'' 'apurtxo'…
# Erdarako ''-on'' amaiera ''-oin'' egiteko joera egon da euskalkiaren eremu gehienean: ''arrazoina'' 'arrazoia', ''botoina'' 'botoia', ''kantoina'' 'kantoia', ''sasoina'' 'sasoia'... Gaur egun frantsesetik sartzen ari diren mailegu berrietan ''-ona'' egiteko joera dago: ''balona, marrona''...
# ''-aia'' amaiera ageri da mailegu zaharretan: ''bisaia'' 'aurpegia', ''lengoaia'' 'hizkuntza', ''kuraia'' 'kemena', ''salbaia'' 'basatia', ''usaia'' 'ohitura'... Arau hau ez da gaur egun emankorra; izan ere, ''-adxa'' egiten da mailegu berrietan: ''depanadxa'' 'konponketa', ''rezikladxa'' 'birziklatzea'…
== Erreferentziak ==
36 ⟶ 49 lerroa:
[[Kategoria:Nafarroa Behereko kultura]]
[[Kategoria:Luzaide]]
[[Kategoria:Nafar-lapurtera]]
| |||