13:34, 11 iraila 2015ko berrikusketa aldatu Lainobeltz (eztabaida \| ekarpenak) Administratzaileak 270.130 edits t →‎Gobernua: Barne lotura zuzenketak ← Aurreko ezberdintasuna		15:43, 26 urtarrila 2016ko berrikusketa aldatu desegin An13saBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 219.556 edits t clean up, replaced: kodea2 = EST → kodea2 = Estonia using AWB Hurrengo ezberdintasuna →
7. lerroa: \| armarria = Tallinn_greater_coatofarms.png \| nongo = Tallingo \| kodea2 = ~~EST~~Estonia \| probintzia = [[Harju konderria\|Harju]] \| probintziabalioa = Konderria 41. lerroa: }} '''Tallinn'''<ref>{{erreferentzia\|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0038.pdf\|egilea=[[Euskaltzaindia]]\|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ([[estoniera]]z {{IPA\|ˈtɑlʲˑinˑ}} ahoskatua) [[Estonia]]ko eta Harju konderriko hiriburua da. Azalerari dagokionez, 159,2  km² da eta 402.798 biztanle zituen 2008an. Estoniako hirik jendetsuena da eta herrialdeko itsas-porturik garrantzitsuena du. Hiria, herrialdearen iparraldean dago kokatua, [[Finlandia]]ko golkoan, [[Helsinki]]tik 80 kilometrotara. Estatuko politika eta ekonomiaren ardatza da Tallinn. Hirian daude [[Estoniako legebiltzarra]]ren egoitza, presidentetzaren jauregia eta ministerioak. Bestalde, hirian bertan daude burtsa eta herrialdeko enpresa nagusiak. 48. lerroa: == Etimologia == Historikoki, bere antzinako izenarekin ezagutua izan da Tallinn; Reval edota Revel izen germaniarrarekin. 1918an, ordea, Estoniak bere lehendabiziko independentzia lortu zuenean, Reval izena izatetik, Tallinna izena edukitzera pasatu zen hiria. Zenbait atzizkik, [[estoniera]]zko -linna, -burg atzizki germaniarrak, eta –grad edota –gorod eslaviarrek, “gotorlekua” esan nahi dute, baina “hiri” gisa ulertzen dira egun. Horregatik, egungo Tallinn izenaren jatorria Taani-linn (hiri daniarra) adieratik datorrela diote hainbat teoriek. Izan ere, [[danimarka\|daniarrek]] gotorleku bat eraiki zuten Toompea muinoaren gainean. Beste teoria batzuen esanetan, Tallinn adiera Talu linn (nekazaritzaren hiria), edota Tali-linna (neguko hiria) hitz eratorrietatik omen dator. Dena dela, 20ko hamarkadatik aurrera, Tallinn bezala ezagutzen da hiria. Halere, hiriak hainbat izen historiko izan ditu iraganean. Besteak beste, hizkuntza desberdinetan honela ezagutu izan da Tallinn: Reval, Reavalia, Revel eta Reveln [[aleman]]ez; Lindanisse edota Lyndanisse [[daniera]]z; Lindanäs [[suediera]]z; edota Kesoniemi eta Rääveli [[finlandiera]]z. 54. lerroa: == Historia == K.A. bigarren milurtekoan, [[Finlandiako golkoa]]n, [[tribu ugrofinlandiarrak]] bizi zirela uste da. Tallinnen lehendabiziko aipamena Muhammad al-Idrisi kartografoaren obra batean ageri da. Mapa 1154. urtekoa da eta hiria Kaluria izenarekin ageri da, hiri edota gotorleku txiki baten moduan deskribatuta. [[Eskandinavia]] eta [[Errusia]] arteko kokaleku estrategikoa zen Tallinn, eta itsas-portu gisa garrantzia handia hartu zuen. Ondorioz, [[XIII. mendea\|XIII. mende]] hasieran, [[Gurutzada Baltiko]]en garaian, [[Alemania]]ko eta [[Danimarkako erresuma]]ren agindu erlijioso eta militarren esku egon zen hiria. === Daniarren menpe === 66. lerroa: Hala eta guztiz ere, daniarrek ez zuten askorik iraun. Batetik, jatorrizko hiritarrek ez zuten begi onez ikusi inbasioa, eta aurkakotasun handia agertu zuten. Bestetik, alemaniarren hedakuntza zegoen eta 1227an, Tallin konkistatu zuten. Kasu honetan, Toompeako muinoan bertan, harrizko gotorlekua eraiki zuten. Horren ondorioz, estoniarren kexak apaldu nahian, merkatari alemaniarrak Tallinnen jarri ziren bizitzen, 200 pertsonako kolonia bat ezarrita. Gaurdaino ez da agiri ofizialik heldu, baina baliteke une horretan sortu izana hiriaren beheko aldea, Reval. Toompea, berriz, goiko auzoa zen. [[Fitxategi: Danmarks flag 1219 Lorentzen.jpg\|left\|250px\|thumb\| Lyndanisseko guduaren margolan bat. [[Christian August Lorentzen]].]] 1238an [[Stensbyko hitzarmena]] egin zenan daniarren eskuetan gelditu zen berriro Tallinn. Denboraldi horretan daniarren gaztelu bat eraiki zuten, Domberg (Toompea). Era berean, Lund-eko artzapezpikutzaren ordezkaritza bat ezarri zen. 1248. urterako, tallinndarrek bazuten erakunde legegile bat, Ritterschaft deiturikoa. === Germaniarren menpe === 74. lerroa: Azken hau dela eta, liskarrak egon ziren menderatzaile berrien eta apezpikutzaren artean. Beheko auzoko 8.000 biztanlek, [[merkatari]] eta [[eskulangintza\|artisauek]], 66 dorre zituen [[harresi]] bat eraiki zuten. [[Fitxategi: Tallinn old town gate.jpg\|thumb\|right\|Tallinngo ate zaharra.]] Erreforma luteranoa heltzearekin batera, germaniarren indarra handitu egin zen. Ondorioz, hiriak, fede [[luteranismo\|luteranoaren]] bidea jarraitzeari ekin zion 1525ean. Garai honetakoa da, Tallinngo udaletxearen gailurrean dagoen haize-orratza, 1530ekoa zehazki. Hortik gaur egunera arte, hiriko ikurrik esanguratsuena da eta antzinako gudari baten izena gogorarazten du: Vana Toomas (Tomas Zaharra). === Suediarren menpe === 82. lerroa: === Errusiarren eta sobietarren menpe === Hiria [[suedia]]rren esku egon zen 1710. urtera arte, Iparraldeko Gerra Handia ostera arte. [[Errusiar Inperioa]]k suediarren indarra ahuldu eta bere egin zituen Estoniako lurrak. Alabaina, Estoniako instituzioek, autonomia ekonomiko eta kulturala mantendu zuten. Merkataritza kontuetan alemaniera zen orduan garaiko hizkuntza nagusia. 1889tik aurrera ekin zion Inperio Errusiarrak errusiar kulturaren eraginak Estonian ernaltzeari. 1870ean ireki zen [[San Petersburgo]] eta Tallinn lotzen zituen zituen trenbidea. Horregatik, Inperio Errusiarrarentzat itsas-portu garrantzitsua zen. Laborari estoniarrak Tallinnera joan ziren bizitzera. Ondorioz, hirian, estoniarren portzentajea %52 izatetik, %89 izatera pasatu zen 1867an. 92. lerroa: 1940. urtean, [[Molotov-Ribbentrop ituna]] sinatu ostean, [[sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna\|sobietarrak]] Estonian sartu ziren. Ondorioz, [[Estoniako Sobietar Errepublika Sozialista]]ren (Estoniar SES) hiriburua izan zen Tallinn. Era berean, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna\|Sobietar Batasun]] osoko itsas-base nagusia zen Tallinngoa, itsasoak [[izotz]]ik ez zuelako. Komunisten kontrakoak zirela egotzita, politikari, intelektual eta herritar susmagarriak atxilotuak eta erbesteratuak izan ziren. [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna\|Sobietar Batasunaren]] inbasio garaian, 20.000 soldadu joan ziren Tallinnera hiria defendatzeko. 1941eko abuztuaren 26an, ordea, Armada Sobietarrak alde egin behar izan zuen bertatik, basea defendatzea zaila zelako. Alde egite horrek, bidea ireki zien alemaniarrei eta hiria setiatu zuten. Honetaz gain, ustezko [[komunismo\|komunista]] eta [[judu]]en aurkako triskantza eragin zuten. [[1944]]ko martxoaren 9an hiriaren %11 suntsitua izan zen sobietarren bonbardaketak zirela medio. 600 hildako izan ziren. Urte bereko irailaren 18an Estoniako gobernu independentea desegin egin zen, eta soldadu alemaniarrek herrialdea utzi zutenean, Estoniako bandera Pikk Hermann dorrean zintzilikatu zuen gobernu independenteak. [[Armada Gorria]] hirian sartu baino lehenago izan zen ekintza, eta honen ondorioz, Estoniaren okupazio sobietarra ilegala izan zela argudiatu izan da. Hain zuzen ere, gobernuak erbestera egin behar izan zuen alde, eta Estoniak ez zuen independentzia lortuko 1991ra arte. 113. lerroa: == Demografia == Tallinngo biztanleak etnia askotakoak izan dira beti. Halere, hiriaren sortzaileak germaniarrak izan ziren, eta [[Bigarren Mundu Gerra]]ra arte presentzia handia izan zuten. Erdi Aroan, biztanleria germaniarren eta estoniarren artean zegoen banatuta. Lehendabizikoak merkatariak eta artisauak ziren, Alde Zaharraren barnealdean bizi zirenak. Bigarrenak, aldiz, [[joputza\|jopuak]] eta langileak ziren, eta arrazoi ekonomikoak zirela medio, harresien kanpoaldean bizi ziren. 1.000 biztanleko hiria haziz joan zen, harik eta XV. mendean, 4.000 biztanle aterpetu zituen arte. 155. lerroa: [[Lehen Mundu Gerra]] igaro ondoren, heren bat jaitsi zen hiriko biztanle kopurua. Baina behin lehendabiziko independentzia eskuratuta, biztanleria era iraunkor batean igo zen, harik eta [[Bigarren Mundu Gerra]] heldu zen arte. 1939. urtean 145.000 biztanle zituen hiriak; gerraren ostean berriz, 127.000. Gerra amaitzearekin batera, naziotasun alemaniarreko biztanleek, behin betirako alde egin zuten Estoniatik. Okupazio sobietarrak igoera handia ekarri zion biztanleriari. Errusia eta beste sobietar errepubliketatik joan ziren migratzaileak hirira, eta hiriaren ipar-ekialdean jarri ziren bizitzen oro har. 1956. urtean 267.000 biztanle zituen Tallinnek; hogei urte geroago berriz, 408.500. Bat-bateko igoera honek hiria hedatzea ekarri zuen, eta erruz sortu ziren [[Mustamäe]], [[Õismäe]] edota [[Lasnamäe]] bezalako auzoak. Hedakuntza honek, erabat aldatu zuen Tallinngo antolakuntza. 1980an, historian izandako biztanle kopuru handiena erregistratu zuen: 500.000. 1991an, bigarren independentzia ostean hiriko biztanle kopurua jaisten hasi zen, beste sobietar errepubliketako biztanleak hiria utzi zutelako. 1995ean 434.800 pertsona zeuden hirian. Beheranzko joera hau 2005. urtera arte mantendu zen, biztanleria apurka-apurka igotzen hasi zelako. 184. lerroa: \|} 2008ko ekainaren 1eko datuen arabera, 402.798 biztanle zeuden hirian erroldatuta. Estoniako biztanleriaren ia %30 Tallinnen bizi da, pertsona askok hiriburura jo izan dutelako bizi-kalitate hobe baten bila. Hiriaren kontrolik gabeko hazkundeak, eta planifikatu gabeko urbanizatzeek, hiria errepideen bitartez lotzea ekarri dute. Gune historikoak gorakada handia izan du independentziaz geroztik. Auzo marjinala izatetik, hiriaren turismo gune nagusia izatera pasatu da. [[Eurostat]], [[Europar Batasuna\|Europar Batasuneko]] estatistika erakundearen arabera, Tallinn da herritartasun europarra ez duten biztanle gehien duen hiria. Zehazki, Tallinngo biztanleriaren %27,8k ez du europar herritartasunik. Arrazoia, sobietar okupazioan dago (1944-1991), immigrazio handia izan baitzuen hiriak. Esaterako, Tallinngo [[Lasnamäe]] barrutian, bertako %40 [[errusia]]rrak dira. 257. lerroa: == Geografia == [[Finlandiako golkoa\|Finlandiako Golkoaren]] hego-ekialdean dago Tallinn, Estoniako ipar mendebaldean. Hiria 159,2  km² da azaleran, eta 46  km-ko kostaldea du, [[badia]] eta penintsulez osatuta. Badia nagusiak Tallinn, Paljassaare eta Kopli dira; [[Penintsula]]rik aipagarrienak, berriz, Kakumäe, Kopli, Paljassaare eta Viimsi. Gainontzekoan, beste hainbat herrirekin egiten du muga hiriak, 59  km den muga-lerroan. Ekialdean, [[Viimsi]] eta [[Jõelähtme]] herriak daude; hegoaldean, [[Rae]], [[Kiili]] eta [[Saku]]; eta mendebaldean, berriz, [[Saue]] eta [[Harku]]. Hainbat laku dago hiriaren barnealdean. Handiena [[Ülemiste lakua]] da (9,6  km²-ko azalera hartzen du) eta, ur-edangarriaren iturri nagusia da hirian. Ülemiste lakuaren atzetik, [[Harku lakua]] da handiena, eta 1,6  km² da azaleran. Hiriko ibairik esanguratsuena, aldiz, [[Pirita ibaia]] da. Ibaia, Pirita barrutian itsasoratzen da, eta bere ibarra gune babestua da egun. Aegna uhartea ere Tallinngo eremuetan dago, Viimsi penintsulatik 2  km-tara dago kokatua. Bestalde, [[meteorito]] baten talkaren aztarnak ere badaude hirian. Itsas-mailatik 64 metrora dago Tallinngo punturik garaiena, [[Nõmme]] barrutian, hiriaren hego-ekialdean. [[Kareharri]]zko labar batek hiria zeharkatzen du, eta hiriko geologia bi zatitan banatzen du. [[Izotz Aroa]]n, glaziar baten azpian zegoen egungo hiria. Izotza kendu zen unetik, azaleratu egin ziren hriko lursail batzu. Horren eraginez, itsasotik bakanduta gelditu zen Ülemiste lakua, duela 11.500 urte. 269. lerroa: === Distantziak, Europako zenbait hiritara === * [[Helsinki]]: 82  km * [[Varsovia]]: 830  km * [[Riga]]: 280  km * [[Mosku]]: 860  km * [[San Petersburgo]]: 314  km * [[Kopenhage]]: 860  km * [[Stockholm]]: 380  km * [[Berlin]]: 1000  km * [[Vilnius]]: 530  km * [[Londres]]: 1.788  km * [[Oslo]]: 800  km * [[Paris]]: 2.000  km == Klima == [[Ozeano Atlantikoa\|Atlantikoko]] korronte beroak leundu egiten du hiriko [[klima kontinental]]a. [[Negu]]ak oso hotzak eta ilunak dira, prezipitazio gutxirekin. [[Udaberri]]ak freskoak eta lehorrak. [[Uda]]k epelak eta euritsuak dira, eta [[udazken]]a, berriz, euri askodun urtaroa da. Lehendabiziko [[elurte]]ak urtzean, [[lokatz]]-guneak sortzen dira urbanizatu gabeko zonaldeetan. Estoniako barnealdearekin alderatuta, 4 °C-ko aldea dago neguan, eta 2 °C-koa udan. Maiatzetik irailera, 15 eta 21 °C bitartekoak dira tenperaturak. Maximo historikoa 1936an erregistratu zen, (32,3 °C); minimo historikoa, berriz, 1978an, (-32,2 °C). Bere [[latitude]]ari esker, 19 eguzki-ordu ditu hiriak udan. Neguan, 6 ordura baino ez da iristen kopuru hori. Apiril eta urria bitartean, egun hotzak tartekatzen dira, egun epelagoekin. Neguan, gutxitan gainditzen dituzte termometroek 4 °C-ak, nahiz eta 2007ko martxoan 15,9 °C ere izan ziren. Elurteak barnealdean baino hilabete bat beranduago hasi, eta hilabete bat arinago amaitzen dira. 2007an 93 elurte egun egon ziren. Azarotik apirilerako bitartean daude elurteak, baina maizago ari du elurra urtarriletik martxora bitartean. Normalean, 13 eta 18  cm bitarteko elur-geruzak sortzen dira. Maximoa 59  cm-koa izan zen. Euriteen denboraldia uztaila eta iraila bitartean izaten da. Urteko batezbesteko prezipitazioak, 696mm dira urteko. 1981 izan zen prezipitazio gehien erregistratu ziren urtea, 921  mm-rekin batezbeste. 1987an, aldiz,k abuztua izan zen hilabeterik euritsuena, 181  mm-rekin. {{Tallinngo klimograma}} 330. lerroa: \|2007- \|\|Edgar Savisaar \|- \|colspan=2\|<center><small>Iturria: Tallinngo udaletxea<~~small~~/small><ref>{{erreferentzia \|url = http://www.tallinn.ee/g546s13643 \|izenburua = Mayors of Tallinn \|sartze-data = 2008-10-13 \|egilea = Tallinn.ee \|data = 2008-01-23 \|hizkuntza = en}}</ref>. \|- \|} Estoniako instituzioek Tallinnen dituzte egoitza nagusiak. Bertan daude [[Estoniako legebiltzarra]] (Riigikogu), eta ministroen zein presidenteen egoitzak. Honetaz gain, [[Harju konderri]]ko administrazio gunea da hiria. Tallinnek, hiriburua kudeatzeko organo [[botere legegile\|legegile]] eta [[botere betearazle\|betearazle]] ditu, [[Tallinn Hiriko Batzordea]] eta [[Tallinn Hiriko Gobernua]] bestetik. Batzordea sufragio unibertsalaz aukeratutako 63 zinegotziz aukeratuta dago, eta lau urteko iraupena du batzorde bakoitzak. Betebehar nagusien artean daude, udal gobernuaren funtzioak zehaztea, batzordeko presidentea aukeratzea, alkatea aukeratu edota bere lana etetea, hiriaren [[aurrekontu]]ak zehaztea, eta, [[zerga]]k ezartzea. Tallinnek zortzi barruti ditu, eta barruti bakoitzeko gobernu taldeak hiriko [[estatutu]]ak eta [[lege]]ak betearazteaz arduratzen dira. Udal [[hauteskunde]]etarako honela banatzen da 63 zinegotzien aukeraketa: Haabersti barrutiak 7 zinegotzi aukeratzen ditu; Kesklinn barrutiak 8, Kristiine barrutiak: 6, Lasnamäe barrutiak: 13, Mustamäe barrutiak: 9, Nõmme barrutiak 7, Pirita barrutiak 5, eta, Põhja-Tallinn barrutiak 8. Udal hauteskundeak urriko hirugarren larunbatean egin ohi dira, eta [[D'Hondt metodoa]] erabiltzen dute aulkien banaketa egiteko. 393. lerroa: {{Europako Kultura Hiriburuak}} {{Hansa}} [[Kategoria:Hansaren hiriak]] [[Kategoria:Estoniako hiriak]]

Tallinn: berrikuspenen arteko aldeak