10:50, 1 abendua 2015ko berrikusketa aldatu Lasterketak (eztabaida \| ekarpenak) 14.397 edits No edit summary ← Aurreko ezberdintasuna		11:51, 1 abendua 2015ko berrikusketa aldatu desegin Xabier Armendaritz (eztabaida \| ekarpenak) Burokratak, Interfazeko administratzaileak, Administratzaileak 85.324 edits tNo edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: [[File:Aglabtar leinua K.o. 800-909.png\|thumb\|350px\|Aglabtar leinua K.o. 800-909]] '''Aglabtarrak''' edo '''Banu al-Aglab''' (arabieraz: الأغالبة‎) Ipar Afrikako emir islamiar [[sunita]] leinuaren kideak izan ziren,<ref>C.E. Bosworth, The New Islamic Dynasties, (Columbia University Press, 1996), 31.</ref>, gunea [[Ifrikija\|Ifrikijan]] ([[Tunisia\|Tunisian]]) zegoen. Han [[Ibrahim I ibn Aglab\|Ibrahim I ibn Aglabek]] [[emirerri]] bat fundatu zuen 800 urtean, teorikoki [[Abbastar]] [[Kaliferria\|kaliferriaren]] menpekoa eta Mediterraneo zentralean potentzia bat izan zena, ipar [[Algeria]], [[Tripolitania]] ([[Libia]]), [[Sizilia]], [[Sardinia]] eta [[Italia\|Italiako]] hegoaldea kontrolatu zituen. Haren hiriburua [[Kairuan]]~~<ref>{{Erreferentzia\|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0164.pdf\|egilea=[[Euskaltzaindia]]\|izenburua=~~ ~~Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia}}</ref> zegoen~~zen. Leinu honen boterea 909an bukatu zen, Egiptoko [[Fatimitar Kaliferria\|fatimitarrak]] Ipar ~~Afrikatik~~Afrikan hedatu zirenean. Dinastia hau ~~arabiar~~ Banu Tamin<ref name=":0">https://en.wikipedia.org/wiki/Banu_Tamim</ref> arabiar tributik ~~zetozen~~zetorren, [[Mahoma]] profetaren leinukoak, zeinak [[Pertsia]] konkistatu ondoren, [[Khorasan]]en ezarri eta Iparraldeko Afrikatik hedatu baitziren. ==Historia== Ibrahim I ibn Aglab, 787 urtetik M'Zab (Algeria) haraneko gobernadorea, Harun al-Rashid [[Abbastar Kaliferria\|abbastar]] kalifak oinorde-emirra izendatu zuen 800 urtean. Arrazoia zen, [[Muhallabidar leinua]] erori ondoren, [[Bagdad probintzia\|Bagdadeko]] probintzia horretan zegoen anarkia. Beste arrazoi bat izan zen [[Berbere\|berbereen]] erasoak, islamizatzeko prozesuan zeudenak. Ibrahimek Algeria, [[Tunisia]] eta Tripolitaniako zonaldea kontrolatu zuen, nahiz eta birtualki ~~independetea~~independentea izan, dinastiak beti abbastar kaliferria onartu zuen.<ref> Laroui, The History of the Maghrib (1970, 1977) at 116.</ref>. Jauregia El Abasijan, [[Kairuan~~\|Kairuanen~~]]en kanpoko aldean ezarri zuen, gehienbat jurista eta teologoen [[Maliki]]en oposiziotik alde egiteko, zeinek aglabtarren ~~bizimodu~~bekatari ~~pekataria~~bizimodua eta berbere musulmanei emandako tratu txarrak gaitzetsi baitzituzten. Aglabtarrek berbereen erasoetatik lurraldea defendatzeko [[Ekialde Hurbila\|Ekialde Hurbileko]] emigrante arabiarren etorrera erraztu zuten eta anitz mugako denfentsak, ([[ribatak]]), ezarri zituzten Susan eta [[Monastir\|Monastirren]]. Honetaz gain, Zanzibar zonaldeko 5.000 esklabu beltz ekarri zituzten [[Sahara\|Saharako]] merkataritza-bidetik.▼ Aglabtar emirrerien agindupean, Ifrikijatik itsas espedizioak bultzatu ziren Mediterranioko itsas-bazter kristauak arpilatzeko eta konkistatzeko. Lehenengo helburua Sizilia izan zen. Irlako norgehiagoketaz baliatuz, bizantziar komandantea (Eufemio Messinakoa) laguntzera joan ziren eta [[Mazara\|Mazaraz]] (827) jabetu ziren.▼ ▲Aglabtarrek berbereen erasoetatik lurraldea defendatzeko [[Ekialde Hurbila\|Ekialde Hurbileko]] emigrante arabiarren etorrera erraztu zuten eta anitz mugako ~~denfentsak~~defentsak, ([[ribatak]]), ezarri zituzten Susan eta [[Monastir\|Monastirren]]. Honetaz gain, Zanzibar zonaldeko 5.000 ~~esklabu~~esklabo beltz ekarri zituzten [[Sahara\|Saharako]] merkataritza-bidetik. Konkista honetan [[Kordobako emirerria\|Kordobako emirerri]] aglabtarrak lagundu zituen ontziteri bat bidaliz Asbag' ibn Walkileren esanetara. Ibn Kathiren ustez, guztira 300 itsaontzi [[Omeiatar Kaliferria\|omeiatar]] eta aglabtar ziren<ref>El Hareir, Mbaye, Idris , Ravane (2011). The Spread of Islam Throughout the World. UNESCO. p. 441. ISBN 9231041533.</ref>. [[Mineo\|Mineoko]] aglabtar goarnizioak, Teodoto bizantziarrak setiatuta zegoelarik, lortu zuen [[Al Andalus\|Al Andaluseko]] omeiatarrekin harremanetan jartzen. Hauek laguntzeko prest zeuden, baldin eta Asbag buruzagi orokorra bazen. Akordio batera heldu orduko, Ifrikijatik tropa freskoekin Mineora abiatu ziren eta Mineoko setio apurtu zuten 830eko ekainean edo abuztuan<ref>Bury (1912), p. 304</ref><ref>Treadgold (1988), pp. 273–274</ref><ref>Vasiliev (1935), pp. 127–128</ref>. Teodoto Ennara erretiratu eta gero, konbinatutako indarrek beste hiri bat setiatu zuten, Calloniana, beharbada, (egungo [[Barrafranca]]). Hala ere, aglabtarren kanpalekuan hedatu zen izurriak anitz heriotz suertatu zituen. Hala ere, hiria konkistatu zuten, baina arabiar indarren murrizketa zela eta, gotorlekua utzi behar zuten, mendebaldera erretiratuz. Teodotok, egoeraz baliatuz, eraso egin zizkion hildako asko eraginez. Borroka hauen ondoren aldaluziar gehienek Sizilia utzi zuten, baina Teodoto ere hil zen gatazka hauetan<ref>Treadgold (1988), p. 274</ref><ref>Vasiliev (1935), pp. 128–129</ref>.▼ [[File:Dinar Aghlabide - 192 AH (obverse-reverse).jpg\|thumb\|right\|250px\|<small><center>Urrezko dinarra Ibrahim I ibn (K.o.807-808), Musée national d'art islamique de Raqqada</small>]]▼ ▲Aglabtar ~~emirrerien~~emirerrien agindupean, Ifrikijatik itsas espedizioak bultzatu ~~ziren~~zituzten ~~Mediterranioko~~Mediterraneoko itsas-bazter kristauak arpilatzeko eta konkistatzeko. Lehenengo helburua Sizilia izan zen. Irlako norgehiagoketaz baliatuz, bizantziar komandantea (Eufemio Messinakoa) laguntzera joan ziren eta [[Mazara\|Mazaraz]] (827) jabetu ziren. Mendebaldean, aglabtarrek [[Palermo]] (831) konkistatu zuten eta poliki-poliki irlaz jabetu ziren. Azkenean, [[Sirakusa]] hartu zuten 878. urtean. Siziliako islamiar konkistak 65 urte iraun zituen bizantziar goarnizio erresistentziarengatik eta arabiarren arteko lehiengatik. Aglabtarrek 902an konkistatu zuten azken gotorleku bizantziarra. Hala ere, ezin zuten Siziliako konkistaz gozatu pixkanaka-pixkanaka [[Kalbidar dinastia]] aglabtarren kontra matxinatu zelako eta Sizilia Ifrikija eraginatik aldendu zuen.▼ ▲Konkista honetan [[Kordobako emirerria\|Kordobako emirerri]] aglabtarrak lagundu zituen ontziteri bat bidaliz Asbag' ibn Walkileren esanetara. Ibn Kathiren ustez, guztira 300 ~~itsaontzi~~ [[Omeiatar Kaliferria\|omeiatar]] eta aglabtar itsasontzi ziren.<ref>El Hareir, Mbaye, Idris , Ravane (2011). The Spread of Islam Throughout the World. UNESCO. p. 441. ISBN 9231041533.</ref>. [[Mineo\|Mineoko]] aglabtar goarnizioak, Teodoto bizantziarrak setiatuta zegoelarik, lortu zuen [[Al Andalus\|Al Andaluseko]] omeiatarrekin harremanetan jartzen. Hauek laguntzeko prest zeuden, baldin eta Asbag buruzagi orokorra bazen. Akordio batera heldu orduko, Ifrikijatik tropa freskoekin Mineora abiatu ziren eta Mineoko setio apurtu zuten 830eko ekainean edo abuztuan.<ref>Bury (1912), p. 304</ref><ref>Treadgold (1988), pp. 273–274</ref><ref>Vasiliev (1935), pp. 127–128</ref>. Teodoto Ennara erretiratu eta gero, konbinatutako indarrek beste hiri bat setiatu zuten, Calloniana, beharbada, (egungo [[Barrafranca]]). Hala ere, aglabtarren kanpalekuan hedatu zen izurriak anitz ~~heriotz~~heriotza ~~suertatu~~ekarri zituen. Hala ere, hiria konkistatu zuten, baina arabiar indarren murrizketa zela eta, gotorlekua utzi behar zuten, mendebaldera erretiratuz. Teodotok, egoeraz baliatuz, eraso egin zizkion hildako asko eraginez. Borroka hauen ondoren aldaluziar gehienek Sizilia utzi zuten, baina Teodoto ere hil zen gatazka ~~hauetan~~haietan.<ref>Treadgold (1988), p. 274</ref><ref>Vasiliev (1935), pp. 128–129</ref>. ▲[[File:Dinar Aghlabide - 192 AH (obverse-reverse).jpg\|thumb\|right\|250px\|~~<small><center>~~Urrezko dinarra Ibrahim I ibn (K.o.807-808), Musée national d'art islamique de Raqqada~~</small>~~]] ▲Mendebaldean, aglabtarrek [[Palermo]] (831) konkistatu zuten eta poliki-poliki irlaz jabetu ziren. Azkenean, [[Sirakusa]] hartu zuten 878. urtean. Siziliako islamiar konkistak 65 urte iraun zituen bizantziar ~~goarnizio~~garnizio erresistentziarengatik eta arabiarren arteko lehiengatik. Aglabtarrek 902an konkistatu zuten azken gotorleku bizantziarra. Hala ere, ezin zuten Siziliako konkistaz gozatu pixkanaka-pixkanaka [[Kalbidar dinastia]] aglabtarren kontra matxinatu zelako eta Sizilia Ifrikija ~~eraginatik~~eraginetik aldendu zuen. Arabiarrak Malta irlaz jabetu ziren (868) eta Sardiniari zergak ezarri ondoren, mendebaldeko Mediterraneoaren jabeak ziren IX. mendearen amaieran. Arpilatze espedizioei zegokienez, Italian gertatu ziren batik bat, [[Tarento]] eta [[Brindisi~~\|Brindisin~~]]n adibiderako. 841ean [[Bari]] konkistatu zuten eta [[Tiber]] ibaitik gora joan ziren, Erromako kanpoko aldea arpilatuz (846). Aglabtarrak [[Ostia]] guduan garaituak baziren ere, jarraitu zuten [[Montecassino]], [[Subiako\|Subiaco]] eta [[Tivoli]] arpilatzen. [[Joan VIII.a]] Aita Santuak ere ordaindu zizkien zergak. Irabazi hauekin eraikin lan garrantzitsuak egin zituzten, hala nola, ~~Kairuan~~Kairuango [[meskita]] zabaldu eta zaharberritu zen gaur egungo itxura lortu arte.<ref>FANTAR HASSINE, Hamed: ''De Cartago a Kairuan: 2000 años de arte e historia en Túnez'', Agencia Francesa de Acción Artística argitaletxea, París, 1982, 23 orria.</ref>. Era berean, erromatarren oinordetzan hartutako ureztatze sistemak hobetu eta hiriak ere apaindu ziren.<ref>Goldschmidt, Arthur (2002). A concise history of the Middle East. Boulder, Colorado: Westview Press. p. 79. ISBN 0-8133-3885-9.</ref>. Ziyadat Allah I (817-838) erregealdian, arabiar tropak matxinatu ziren (824an) eta 836arte ezin zuten kontrolatu berbereen laguntzarekin. Sizilia Bizantziarraren konkista 827tik aurrera, Asad ibn al-Furat gidaritzapean, saio bat izan zen tropa erreboltariak kontrolatzeko. Hau lortu zen 902an azken gotorleku bizantziarra eskuratu zenean. Italiar penintsulako erasoak egin zituzten, (846ko italiar basiliken arpilatzea barne)[17] X. mendera arte. Poliki-poliki aglabtarrek galdu zuten Siziliako arabiar armadaren kontrola eta dinastia berri bat, Kalbidarra, han agertu zen. Aglabtarren goreneko momentua Ahmed Abú Ibrahimen gobernuan (856-863) izan zen. Honek 2.000 ribat edo gotorlekuak eraiki ziren eta jauregi batzuk ere, hala nola, El Abbasiyya eta Raqqada. Izan ere, Ifrikija potentzia ekonomikoa bilakatu zen nekazaritzari esker, oso emankorra errematar ureztatzeaz baliatuz (Afrikako probintzia Erromako biltegia izan zen bandaloak Kartagora heldu arte). Ifrikija ere islamiar, Bizantziar eta Italiaren arteko merkataritza-guna bilakatu zen, batez ere ~~esklabuen~~esklaboen merkataritzan. Kairuan Magrebeko islameko gune garrantzitsu bat izan zen, bereziki teologia eta zuzenbide islamikoen ~~arloeetan~~arloetan. Bilgunea izan zen ere poetak eta beste artista batzuentzat. Aglabtar emirrek eraikuntza finantzatu zuten, hala nola, Uqba meskita. Erresumak estilo arkitektoniko bat garatu zuen abbaar eta bizantziar arkitektura konbinatuz.[18] ===Aglabtarren gainbehera=== Dinastiren gainbeherra etorri zen Ibrahim II Abú Ishaqaren erregealdian (875-902). Calabriako kontrola galdu zuen Bizantzioren esku, Egiptoko tulunidarren erasoa egotzi zuen eta berebereen matxinada bat bortizki zapaldu zuen. IX. mendearen amaieran, Siriako ismaeliarrek , Kutama, berbere tribuaren matxinadak aglabtar erregimenak ezegonkortu zuten. Ubaydalla Saidek Kairuan eta Raqqada hiriak konkistatu zituen captured the cities of Qairawan and Raqqada eta herriak fideltasuna zin egin zion. 893an, fatimiarrak, siita joerakoak, matxinatu ziren. Abdalá al-Mahdi Billahek, bere burua Mahdi “jainkotiar gidaria” Algeriako ekialdean aldarrikatuz, beraz kalifa eta iman ere. Aldarrikatzeko eskubideak Mahoma oinordeko izateagatik zetorkion, profetaren alaba, Fatima az-Zahra, Ali ibn Abi Talibekin, Mahomaren ~~lengusuarekin~~lehengusuarekin ezkondu zelako. Hau Kairuanen gertatu zen eta aglabtarrek fatimiarren hedapenari oztoporik ez ziotenez jarri, 909an absorbaturik izan ziren.[19] Aglabtarrek 1048 arte Maltan gobernatu zuten.

Aglabtar leinua: berrikuspenen arteko aldeak