Ukraina: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
→Ekonomia: ukraniak erabakitzea gehiengoak direlako eta nun nahi duten egon eurogunea bai edo ez. |
No edit summary |
||
48. lerroa:
== Izena ==
''Ukraina'' berbak ekialdeko eslaviera zaharrean «muga» esan nahi bide du; hasierako ''U'' horrek, berriz, «zehar», «-n»; eta ''kraj'' eslaviar erroak, «herrialde».<ref>Room, Adrian. ''Placenames of the World''. London: MacFarland and Co., Inc., 1997.</ref> Berez, ''krayina'' hitzak ukraineraz «herri» kontzeptua izendatzen du.
''Ukraina'' berbak ekialdeko eslaviera zaharrean «mugaLurraldearen hiru laurdenak hartzen dituzten lur beltzen emankortasun handia dela eta, urteetan [[nekazaritza]]ra bideratua egon zen Ukrainako [[ekonomia]], baina gaur egun meagintzak eta industriak nekazaritzak adinako garrantzia dute. Kopuruari dagokionez, lantzen diren gai nagusiak garia, ekilorea, patata eta, munduan gehien ekoizten duen herria baita, batez ere azukre erremolatxa dira. Baina gai horiez gainera garagarra, artoa, zekalea, oloa, artatxikia, lihoa, kalamua, tabakoa, meloiak, barazkiak, fruitu arbolak, mahastiak eta kotoia ere lantzen dira.▼
== Geografia ==
[[Fitxategi:Ukraine topo en.jpg|thumb|left|Mapa topografikoa.]]
Ukraina, 603.628 km²ko eremuarekin eta 2.782 km luzeko itsasertzarekin, [[Estatuen zerrenda eremuaren arabera|munduko 46. herrialde handiena]] da eta [[Europa]]ko bigarrena [[Errusia]] europarraren atzetik. Ukrainak [[Itsaso Beltza]]ren ertzean dago eta bertan [[Krimeako penintsula]] dago.
Lurraldearen gehiengoa [[ordoki|zabaldi]] emankorrak (edo [[estepa]]k) eta [[goi-ordoki|goi ordokiak]] dira, ibaiek zeharkatuak, hala nola, [[Dnieper]], [[Donets|Severski Donets]], [[Dniester]] eta [[Hegoaldeko Bug]]. Ibai hauek [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzera]] edo [[Azoveko itsasoa|Azov itsasora]] bideratzen dira. Hego-mendebaldean, [[Danubio]] ibaiaren [[Danubioren delta|deltak]] muga eratzen du [[Errumania]]rekin. Lurraldeko [[mendi]] bakarrak [[Karpatoak]] mendebaldean eta [[Krimeako mendiak]] dira. Tontor garaiena [[Hora Hoverla]] da (2.061 m), Karpatoetan.
Ukrainak [[klima kontinental]] [[klima epel|epela]] du, nahiz eta [[klima mediterraneo]]a ere aurkitu Krimea hegoaldeko kostaldean. [[Euri]] kopurua desberdina da oso eskualdearen arabera, handiena ipar eta mendebaldean eta txikiena hego eta ekialdean. Mendebaldeko Ukrainak 1.200 mm jasotzen du urteko eta [[Krimeako penintsula|Krimea]]k 400 mm inguru. Kostaldetik urrundu ahala, [[negu]]ak epeletik oso hotzera aldatzen dira. Batez besteko [[tenperatura]] 5.5–7 [[Celsius gradu|°C]] da iparraldean eta 11–13 °C hegoaldean.
== Banaketa administratiboa ==
{{sakontzeko|Ukrainaren banaketa administratiboa}}
Antolaketa administratiboari begiratzen badiogu, Ukraina 24 [[oblast]] edo probintziak, errepublika autonomo batek eta estatus berezia duten hiri bik osatzen dute.
Bestalde, hauexek dira hiri nagusiak: [[Kharkiv|Kharkov]], [[Dniepropetrovsk]], [[Donetsk]], [[Odesa]], [[Zaporizhia|Zaporojie]] eta [[Sebastopol]].
{| class="navbox" style="width:100%; background:none; border:1px; text-align:left; valign:top;"
!<center>Ukrainako banaketa administratiboa</center>
!colspan=6|<center>[[Oblast]]ak</center>
|-
|rowspan=5 align="center"|[[Fitxategi:Map of Ukraine political enwiki.png|center|225px|border|Map of the administrative divisions of Ukraine]]
|
* [[Dnipropetrovskeko oblasta|Dnipropetrovsk]]
* [[Donetskeko oblasta|Donetsk]]
* [[Ivano-Frankivskeko oblasta|Ivano-Frankivsk]]
* [[Kharkiveko oblasta|Kharkiv]]
* [[Khersongo oblasta|Kherson]]
|
* [[Khmelnytskyko oblasta|Khmelnitski]]
* [[Kieveko oblasta|Kiev]]
* [[Kirovohradeko oblasta|Kirovohrad]]
* [[Luhanskeko oblasta|Luhansk]]
* [[Lviveko oblasta|Lviv]]
|
* [[Mykolaiveko oblasta|Mykolaiv]]
* [[Odesako oblasta|Odesa]]
* [[Poltavako oblasta|Poltava]]
* [[Rivneko oblasta|Rivne]]
* [[Sumyko oblasta|Sumy]]
|
* [[Ternopilgo oblasta|Ternopil]]
* [[Transkarpatiako oblasta|Transkarpatia]]
* [[Txerkasyko oblasta|Txerkasi]]
* [[Txernihiveko oblasta|Txernihiv]]
* [[Txernivtsiko oblasta|Txernivtsi]]
|
* [[Vinnytsiako oblasta|Vinnytsia]]
* [[Voliniako oblasta|Volinia]]
* [[Zaporizhiako oblasta|Zaporizhia]]
* [[Zhytomyrko oblasta|Zhytomyr]]
| valign="top"|
|-
!colspan=2|<center>'''Errepublika autonomoa'''</center>
!colspan=3|<center>'''Estatus berezia duten hiriak'''</center>
|-
|colspan=2|
* [[Krimeako Errepublika Autonomoa]] (''de facto'' Errusiaren zati)
|colspan="3" valign="top"|
* [[Kiev|Kiev Hiria]]
* [[Sebastopol|Sebastopol Hiria]] (''de facto'' Errusiaren zati)
|}
== Historia ==
{{sakontzeko|Ukrainako historia}}
=== Historiaurrea ===
[[Kristo]]ren aurretiko 4500 urtearen inguruan, [[neolito]] garaian, giza taldeak ezarriak ziren gaur egun Ukrainak osatzen duen lurraldean. [[Burdin Aro]]an [[zimeriar]]rak, [[eszitiar]]rak eta [[sarmaziar]]rak bertan egonkortu zirelako aztarnak ere badira<ref>{{erreferentzia |url = http://www.britannica.com/eb/article-9066426 |artikulua = Scythian |entziklopedia = [[Encyclopædia Britannica]]}}</ref>.
Kristo aurretik [[VI. mendea|VI. mendetik]] aurrera antzinako greziarrek eta erromatarrek, batzuek besteen ondoren, koloniak sortu zituzten eta [[Bizantziar Inperioa]]k ere bere kokaguneak paratu zituen. Tiras, Olbia edota Hermonassa haietariko batzuk izan ziren, Itsas Beltzeko ipar-ekialdeko itsasertzean.
=== Kiev (800–1349): Urrezko Aroa ===
[[Fitxategi:Kievan Rus en.jpg|thumb|left|[[Kieveko Rusa]]ren mapa, XI. mendean. Urrezko Aroan Kieveko Rusaren zabalerak egungo Ukrainaz aparte, Errusia eta Bielorrusiako hainbat alde ere bere zituen.]]
X. eta XI. mendeetan [[Europa]]ko alde honetan estatu berri baten sorrera eta hedapena gauzatu zen: Kieveko Rusa izan zen eta historialari askoren arabera sasoi horretan mamitu zen ukrainarren nazio-identitatea<ref>{{erreferentzia |url = http://www.bartleby.com/65/ki/KievanRu.html |artikulua = Kievan Rus |entziklopedia = [[The Columbia Encyclopedia]]}}</ref>. Hiriburua [[Kiev]] bera zen, eta testu zaharrei jaramon egiten badiegu sortzaileak [[eskandinavia]]r jatorrikoak ziren, [[barego]]ak hain zuzen ere, egun [[Suedia]] eta [[Danimarka]] diren lurraldeetako aspaldiko biztanleetako batzuk. Denborak aurrera egin ahala bertako eslaviarrekin bat egin zuten, eta asimilatutako jende-multzo hau izan zen Rurik printzearen dinastiaren abiapuntu, Rusaren aurrenekoa. Kieveko Rusa hainbat printzerrik osatu zuten, Kievekoa gailen zelarik, eta Ruriken ondorengo asko berori kontrolatze aldera sator-lan, azpijoko eta borroka etengabean aritu ziren. Kieveko Urrezko Aroak Volodymyr Handiaren erregetza du abiagune (980-1015) eta estatuaren buru zela [[Bizantzio]]tik zetorren [[kristautasun]]ari men egin zion. Haren semeak, Jaroslav Jakintsuak, Kieveko Rusaren aldi bizienari eta garrantsitzuenari ekin zion, bai kulturaren alorrean, bai politikarenean. Gerora deuseztatzea dator, estatuaren zatikatzea. Vladimir Monomakh (1113-1125) erregearen agintepean eta beronen seme Mstislav-enean (1125-1132) ostera ere berpiztu zen Kieveko Rusa. Baina hurbil eta atezuan zebiltzan [[Mongolen Inperioa|mongolak]], zeintzuek [[1240]]an Kiev erabat suntsitu baitzuten<ref>{{erreferentzia |url = https://tspace.library.utoronto.ca/citd/RussianHeritage/4.PEAS/4.L/12.III.5.html |izenburua = The Destruction of Kiev (''Kieveko hondamena'') |lana = University of Toronto's Research Repository}}</ref>.
=== Kanpoko herrialdeen menpe (1349-1914) ===
Mongolek hankaz gora jarritako Rusaren deuseztatzeak printzerri biren nagusitasun aldiari eman zion bide: Halych eta Volhynia. Zenbait urteren buruan bat egin zuten, estatu egituratik hurbil antzean.
[[Fitxategi:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|left|Mongolen inbasioen ondoren Ukraina kanpoko herrien zuzendaritzapean bizi izan zen. XIV. mendetik XVII.era [[Lituania]] eta [[Polonia]]ren menpe. Batzuen zein besteen eraginpide handiago edo txikiagoa denbora tarte horretan partekatua izan zen.]]
[[Lublin]]eko batasunaren ondoren ([[1569]]), [[Polonia]]ko erresumak gero eta eragin handiagoa zuen Ukrainako lurraldeetan; aldi berean katolizismoaren sarbidea sakonagoa izan zen, goiko estamentuetakoek horretarako aukera eman ziotelako. Herri xehea, berriz, [[kosako]]ei begira jarri zen, ortodoxiari estu eusten ziotelako. XVII. mendearen erdi aldean kosakoen eraginpeko sasi-estatua sortu zen [[Dnieper]] ibaiaren ertzetan, Ukrainako erdi-hegoaldean. [[Zaporijiako kosakoak]] ziren, eta poloniarren estatuari honako eskabideak egin zizkioten: errepresentazio politikoa izatea Poloniako erresuman eta ortodoxia onartzea. Ez zuten halakorik lortu eta, ondorioz, [[Errusia]]ko monarkiaren laguntza bilatzen hasi ziren. 1648an [[Bohdan Khmelnytsky]]k poloniarren aurkako matxinada gidatu zuen, [[Khmelnytskyren matxinada]] izan zena alegia, 1654ra arte iraungo duena: kosakoen nobleziak bultzatutako iraultza denari, laborariak, eliza ortodoxoa eta burgesia atxikiko zaizkio. Ordutik aurrera Errusiaren eraginpean sartuko dira Ukrainako lurraldeetako asko, poloniarren indarra ahulduz joan zen heinean.
XVIII. mendearen amaieran Poloniako lurraldeak bestela antolatu ziren, inguruko herriek bere egin zituztelako (Prusia, Habsburgotarren etxea eta Errusia). Ukrainako sartaldea [[Austria]]ren menpe geratu zen; gainontzeko lurrak Errusiak bereganatu zituen. Baina gauzek lehengo modura jaraitu zuten: kosakoek amets zuten autonomia ez zen inolaz ere gauzatu, eta errusiarrek behiala polakoek ezarritako kontrolari eutsi zioten. Tsarismoaren azken urteetan lurraldearen errusifikazioari areago ekingo zaio: [[ukrainera]] debekatu ere egin zuten<ref name=censor>{{erreferentzia |url = http://findarticles.com/p/articles/mi_qa3763/is_200703/ai_n19433957 |izenburua = Valuev Circular and Censorship of Ukrainian Publications in the Russian Empire (1863-1876) |sartze-data = 2007-12-16 |egilea = Remy, Johannes |data = 2007 |argitaletxea = findarticles.com |lana = Canadian Slavonic Papers}}</ref>.
=== Lehen Mundu Gerra eta Errusiar Iraultza: 1914-1922 ===
[[Lehen Mundu Gerra]] hasi orduko Ukrainako sartaldeko lurrak Austriaren menpe zeuden, eta enparauak Errusiaren kontrolpean. [[Austria-Hungariako Inperioa|Austria-Hungariako]] erresumak [[Ukrainako Legioa]] eratu zuen [[Errusiar Inperioa]]ren aurka jarduteko. Legio hau [[Ukrainako Armada Galiziarra]]ren sorburua izan zen, [[boltxebike]] zein poloniarrien aurka arituko dena hurrengo urteetan (1919-1923). Halarik ere, Lehen Mundu Gerrak Austria-Hungaria eta Errusiako inperioen itzaltzea ekarri zuen, eta aldi berean Ukrainako autodeterminaziorako aldarria. Testu inguru horretan, 1917-1920 bitartean, estatu itxura hartu nahi izan zuten hainbat saio izan ziren. Errusiako lurraldeetan honako hauek izan ziren: ''Ukrainako Herri Errepublika'', ''[[Ukrainako Hetmanatoa]]'', eta boltxebikeen aldeko ''Ukrainako Errepublika Sozialista Sobietarra''. Sartaldeko lurretan, berriz, ''Mendebaldeko Ukrainako Herri Errepublika'' antolatu zen. Tarte horretan ere [[Nestor Makhno]] anarkistak hegoaldean ''Ukrainako Iraultzarako Armada'' delakoa gidatu zuen<ref>{{erreferentzia |url = http://www.encyclopediaofukraine.com/display.asp?linkPath=pages\M\A\MakhnoNestor.htm |artikulua = Makhno, Nestor |egilea = Cipko, Serge |sartze-data = 2008-01-17 |entziklopedia = Encyclopedia of Ukraine}}</ref>.
[[1921]]eko [[martxoaren 18]]an [[Errusiako Sobietar Errepublika Sozialista Federatiboa]]k eta [[Polonia]]ko gobernuak [[Rigako Ituna]] sinatu zuten. Haren arabera Ukrainako mendebaldea Poloniari zegokion; Poloniak, aldiz, [[Ukrainako Errepublika Sozialista Sobietarra]]ren izaera onartu zuen. Berau, 1922ko abenduan [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobiet Batasuna]] eratzean, atxikiko zen errepubliketako bat izan zen.
=== Aro Garaikidea ===
[[1986]]ko [[apirilaren 26]]an [[Txernobylgo hondamendia|Txernobilgo hondamendia]] gertatu zen Txernobil hirian. Historiako [[istripu nuklear]]rik larriena izan zen, [[Istripu Nuklearren Nazioarteko Eskala|INES]] (''International Nuclear Event Scale'') eskalan 7. mailan kokatzen delarik (denetan handiena).
==Politika==
{{sakontzeko|Ukrainako alderdi politikoak}}
==Ekonomia==
▲
[[Abere]] hazkuntzak ere garrantzi handia du: behiak, zerriak, zaldiak, ardiak eta ahuntzak. Baina lurraldeko baliabide nagusiak meak dira: manganesoa ([[Nikopol]]), burdina ([[Krivoi Rog]]), harrikatza ([[Donbass]]), petrolioa eta gas naturala, uranioa, sufrea, fosforita eta grafitoa, besteak beste. Baliabide horiek oso industria handia bideratu dute, [[Donetsk]] eta [[Dnieper]] ibaien artean gehienbat: siderurgia eta metalurgia, makina lanabesa eta industriako makinak (lokomotibak, traktoreak…), etxeko tresnak (hozkailuak, ikuzgailuak), kimika industria (kokea, mea-ongarriak, azido sulfurikoa), janari industria (azukregintza).
64 ⟶ 156 lerroa:
===Etniak===
Etnia nagusiak hauexek dira hurrenez hurren: ukrainarrak, % 73,3
===Erlijioa===
| |||