00:29, 8 martxoa 2013ko berrikusketa kodea ikusi Addbot (eztabaida \| ekarpenak) 123.542 edits t Robota: hizkuntza arteko 168 lotura lekualdatzen; aurrerantzean Wikidata webgunean izango dira, d:q352 orrian ← Aurreko ezberdintasuna		00:23, 4 urtarrila 2014ko berrikusketa kodea ikusi Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.768 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
17. lerroa: \| sinadura = Hitler Signature2.svg }} '''Adolf Hitler''' ([[Braunau am Inn\|Braunau]], [[Austria-Hungaria]] , [[1889]]ko [[apirilaren 20]]a - [[Berlin]], [[Alemania]], [[1945]]eko [[apirilaren 30]]a) ~~jatorri~~ [[austria]]~~rreko~~r ~~diktadore~~jatorriko [[alemania]]~~rra~~r diktadorea izan zen, [[nazionalsozialismo]] izeneko ideologiaren sortzaile eta bultzatzaile nagusia. [[Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista]]ko burua eta [[Hirugarren Reich]]eko [[Alemaniako kantziler\|kantzilerra]] izan zen. Jarraitzaileek ''"Der Führer"'' deitzen zuten, hau da, buruzagi edo gidaria. 23. lerroa: == Bizitza == {{erreferentzia falta \| data = 2010eko otsaila\|Atal}} === Lehen urteak === ~~[[Lehen Mundu Gerra]]n gudukatu zen eta [[Alemania]]ko burdinazko gurutzea eman zioten bitan.~~ Nekazari eta funtzionario apalez osaturiko familia katoliko batean sortu zen. [[1905]]ean [[Viena]]ra joan zen artea ikasteko asmotan. Vienako Arte Ederretako Akademian bi aldiz porrot egin ([[1907]]-[[1908]]) eta ama hil ondoren (1908ko abendua), bost urte eman zituen bizimodua ateratzeko lan xumeak eginez. Vienako giro antisemitaz kutsaturik, [[judu]]enganako gorrotoa piztu zitzaion. Sozialdemokraten aldera ere ez zuen sentimendu hoberik agertzen. [[1912]]an [[Munich]]en hartu zuen bizilekua. [[1914]]ko gerra-aldarrikapena bozkarioz harturik, Bavariako armadan sartu zen. Bi aldiz larriki zauritua izan zen eta kaporal gradua eman zioten. [[Lehen Mundu Gerran\|Gerran]] izandako jokabide adoretsuagatik burdinazko gurutzea irabazi zuen, ofizialak ez zirenei bakan baizik ematen ez zitzaien saria. Gerra amaiturik, armadaren politika hezitzaile gisa jardun zuen. [[1923]]an porrot egin zuen estatu-kolpea jo zuen [[Munich]]en. Hala ere, epaitu zutenean ezarri zioten espetxealdia urtebetekoa baino ez zen izan. Kartzelan zegoela, "[[Mein Kampf]]" ("Nire Borroka") izango zena diktatu zion bere jarraitzaile [[Rudolph Hess]]i. Bertan nazismoaren hezur-mamiak azaldu zituen. === Nazismoaren hasiera === ~~SA eta, geroago, SS taldeak sortu zituen aurkari eta etsai politikoak suntsitzeko.~~ [[1919]]an Langileen Alderdi Alemana izeneko eskuin muturreko taldearekin harremanetan jarri zen. [[1921]]ean Röhm kapitainaren laguntzarekin alderdiko lehendakari bihurtu zen, eta izena aldatu: [[Alemaniako Langile Alderdi Nazionalsozialista]] sortua zen. [[Bavaria]]n abertzalekeriazko demagogia erabiliz nahikoa entzutea lortu zuen. Aldi berean, alderdiko erakunde paramilitarrak, SA (''Sturm Abteilung'' edo Eraso Saila) deiturikoak izua hedatzen zuen aurkari politikoen artean. [[Mussolini]]ren ereduari jarraituz eta Ludendorff jeneralaren laguntzaz, Munich-eko aginte-kolpea antolatu zuen ([[1923]]ko azaroaren 8 eta 9rako). Bavariako gobernuaz jabetzeko saio horrek huts eginik, 5 urteko kondena jaso zuen Hitlerrek. Kartzelan emandako urtebetean, gerora nazionalsozialismoaren ideologiaren adierazle nagusia izango zen ''[[Mein Kampf]]'' (''Nire borroka'') obra idatzi zuen. Kartzelatik irten ondoren, alderdia antolatzeari ekin zion eta itxuraz politika moderatuagoa egin zuen. Aldi berean, zenbait industria gizonekin harremanetan hasi zen. Izan ere, [[1924]]-[[1929]] bitarteko urte oparoetan Alemanian ez zen Hitlerrenak ziren bezalako muturreko ideietarako leku handirik izan. [[1929ko kraxa\|1929ko krisi ekonomikoak]] eragindako milioika langabetu etsiek, ordea, indar berria eman zioten alderdiari: [[1928]]an 12 diputatu izatetik 107 izatera pasa zen [[1930]]ean. === Hirugarren Reich-a === {{sakontzeko\|Hirugarren Reich}} [[1932]]ko urtarrilean Hitler lehendakaritzarako hautagai izan zen, [[Paul von Hindenburg]] berriro garaile irten zen hauteskundeetan. [[Franz von Papen]]ek eskuratu zuen kantzilergoa (1932ko martxoa), eta SA eta SS (''Schutz und Staffel'', Hitlerren zaintza) legeztatu zituen, naziak beren probetxurako erabili ahal izango zituela uste baitzuen. Abenduan Hitlerren etsai politikoa zen [[Kurt von Schleicher]] jenerala kantziler izendatu zuten, baina, alderdien arteko azpilan eta negoziazioen ondoren, Hitlerri eman zitzaion kantzilergoa ([[1933]]ko urtarrilaren 30a). [[1933]]an kantzelari izendatu zuten. Berehala, botere guztiak —''[[Reichsführer]]''— bereganatu zituen, beste alderdi guztiak legez kanpo jarri, [[demokrazia]] ezabatu eta [[Gestapo]] (polizia berezia) eratu. Lehenagotik ahoz eta idatziz egin zituen iragarpenak bete egin zituen. Harrezkero diktadura aldia abiatu zen: alderdi komunista legez kanpo utzi zuen; muga gabeko aginpidea jaso zuen diputatuengandik (1933ko martxoa); [[Gestapo]] izeneko polizia politikoa sortu zuen (apirila); arraza-garbiketa programari ekin zion, [[judu]]ak kontzentrazio-esparruetan sartu zituen; alderdi nazionalsozialista alderdi bakartzat aldarrikatua izan zen (ekaina). [[Labana luzeen gaua]] deiturikoan (1934ko ekainaren 30a) eskuineko aurkariak hilarazi zituen: alderdikoak (Röhm eta gainerako SAko buruzagiak, G. Strasser) eta alderdikoak ez zirenak (Schleicher, Von Kahr, etab.). Hindenburg-en heriotzaren ondorengo hauteskundeetan (1934ko abuztua), alemaniarren % 90ek baietza eman zioten Hitler lehendakari eta kantziler izendatzeari. Harrezkero [[Führer]] (buruzagi, aitzindari) deitura harturik, bere ''Ordena Berria'' ezartzeari ekin zion, gazteria, irakaskuntza, kultura eta langileria, guztiak bere mende zeuden erakundeetan antolaturik. Langabeziaren auzia armagintza eta lan publikoen bidez konpondurik, alemaniar herria bere alde jarri zuen. [[Versaillesko Ituna\|Versaillesko Itunean]] erabakitakoaren aurka, [[Renania]]n armada sartu zuen (1936ko martxoan). ~~[[Judaismo\|Juduak]] eta ezkertiarrak ([[komunista]]k batez ere) jazarri zituen, bere ustez bi taldeok Versailleseko kapitulazioaren eta alemaniarren ezbehar guztien errudunak zirelakoan.~~ Handik gutxira, [[Franco]] diktadoreari lagundu zion [[Espainiako Guda Zibila\|Espainiako gerran]] eta bere agindupeko hegazkinek [[Gernikako bonbardaketa]] burutu zuten. Ekintza hura probalekua izan zen [[Bigarren Mundu Gerra\|Mundu Gerrarako]]. Ondoren, Versaillesko hitzarmenari muzin eginez, arma ekoizpenari ekin zion. Halaber, ~~[[1936]]an [[Renania]]n tropak berriz ezarri zituen eta~~ [[1938]]an, gerlara jo gabe, Austria eta [[Txekoslovakia]] Alemaniara batu zituen, bere "alemaniar izaera" eta "alemaniar gutxiengoa" aitzakitzat hartuz, hurrenez hurren. === Bigarren Mundu Gerra === 58 ⟶ 62 lerroa: == Ikus, gainera == * [[Nazismo]]a == Erreferentziak == {{ lur \| data=2014/01/03}} == Kanpo loturak ==

Adolf Hitler: berrikuspenen arteko aldeak