|
#REDIRECT [[Cortes]]
{{Nafarroako udalerri infotaula
| izena = Cortes
| bandera =
| armarria = Escudo de Cortes.svg
| nongo = Cortesko
| ofiziala = Cortes
| merindade = Tuterako merindade
| eskualdea =
| postakodea = 31530
| kokapena = Cortesmapa.PNG
| koordenatuak = {{koord|41|55|22|N|1|25|19|W|region:EH-NA_type:city|display=inline,title}}
| garaiera = 254
| azalera = 36.57
| biztanleria = 3281
| bizt_urtea = 2012
| dentsitatea = 91,93
| distantzia = 125
| euskaldunak = 0,76
| sorrera =
| herritarra = cortestar
| alkatea = Javier Blasco Mendibil ([[PSN]])
| webgunea = http://www.ayuntamientodecortes.com www.ayuntamientodecortes.com
| oharrak =
}}
'''Cortes'''<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0155.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua= 155. araua: Nafarroako udal izendegia}}</ref> [[Nafarroa Garai]]ko hegoaldeko muturreko [[udalerri]] bat da, [[Iruñe]]tik 125 kilometrora kokatua. {{formatnum:{{Nafarroako_udalerrien_biztanleria|Cortes}}}} biztanle ditu.
== Inguru naturala eta kokapena ==
Cortes [[Tuterako merindade]]aren hegoaldeko muturrean dago, [[Zaragozako probintzia|Zaragozako]] probintziarekiko mugan. Iparraldetik gatozela, herrira heltzeko [[N-232]] errepidea hartu behar da, [[Zaragoza]]ko noranzkoan.
Cortesek [[Buñuel]]ekin egiten du muga iparraldean, ekialdean [[Zaragoza]]ko Novillasekin, mendebaldean [[Ribaforada]] eta [[Ablitas]]ekin, eta hegoaldean [[Zaragoza]]ko Mallén udalerriarekin.
=== Klima eta landaredia ===
Cortesek klima mediterraneo-kontinentala dauka, euri eskasak, iparreko [[ziertzo]] haizea, [[uda]] idorrak eta aldaketa termiko handia. Urteko batez besteko tenperatura 14 eta 16 gradu artekoa eta prezipitazioak 350 eta 400mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 55 inguru izaten dira eta batez ere [[udaberri]] eta [[udazken]]ean izaten dira. Bi urtaro hauetan baita ere, laino itxiko egunak eman ohi dira, tenperatura 0 graduren inguruan ibiltzen da eta ez du egun osoan altxatzerik lortzen.
Jatorrizko landaredia erabat eraldatu da gizakiaren eragina dela eta, eta zuhaixkak nagusi diren arren, zuhaitz bakanen bat aurki daiteke (birlandaturiko pinuak batez ere). Zuhaitzek udalerriaren azaleraren %0,3a baino ez dute hartzen.
== Historia ==
Cortesko udalerrian Burdin Aroko hainbat arrasto aurkitu dira. Malurque irakaslearen arabera, Cortes, Burdin Arotik ondoen kontserbaturiko herrigunea da, horrela, Gurutzearen muinoa (Cerro de la Cruz) famatu egin da historialari guztien artean. Ondoren [[Antzinako Erroma|erromatarren]] garaian ere garrantzia izan zuen [[Ebro]] ibarraren kontrolean.
Nafarroako gainontzeko hegoaldeko lurraldeak bezala, [[Banu Qasi]] musulman sendi boteretsuaren menpe egon zen. [[1119]]aren hasieran [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso I.a ''Borrokalaria'']] erregeak herria birkonkistatu eta [[Nafarroa]]ko erresumara batu zuen.
[[Karlos III.a Nafarroakoa|Karlos III.a]] erregeak gaztelua, herritarrak, errentak, jabetza eta ondasun guztiak, bere seme Godofreri eman zizkion, Cortesko konderria sortuz. Dena den, aita hiltzean, Joan II.ak Godofre printzeari kendu zion aitak agindutakoa. [[1353]]an, herrian 50 familia kristau eta 80 familia musulman bizi ziren. [[Islam|Musulmanek]] garrantzia handia izan zuten [[Erdi Aro]] guztian zehar eta haien arrasto ugari geratu dira herrian.
[[1495]]. urtean [[Nafarroa]]ko gorteek ubide bat eraiki nahi izan zuten [[Tutera]]tik Cortesera, baina arrazoi ezberdinak direla medio, lana ez zen amaitu. Cortesko herria, jaurerri izan zen mende askotan zehar, [[Nafarroa]]ko herri gehientsuenak bezalaxe. Horrela, Villahermosako kondeek urte askotan zehar kontrolatu zuten herria eta euren bizitokia (Villahermosako jauregia) Cortesen eraiki zuten.
[[1664]]ean [[Filipe IV.a Espainiakoa|Filipe IV.a]] erregeak [[Bardeak|Bardeen]] ustiapenerako eskubidea eman zion Cortesko herriari. [[XX. mende]] hasieran herriak 1.140 biztanle zeuzkan eta ondorengo hamarkadetan biztanleriak gorantz jarraitu zuen [[Lodosako ubidea]]ren zabalpenak ekarritako onura eta nekazaritzaren hazkundeak lagunduta. [[1822]]an [[Espainia]]ko gorteek, Cortes [[Zaragozako probintzia]]ri erantsi zioten. Dena den, urtebete gerago, [[Fernando VII.a Espainiakoa|Fernando VII.a]] erregeak, erabaki hori bertan behera utzi eta Cortes [[Nafarroa]]ko udalerri bihurtu zen berriro ere.
[[1847]]an herrian mutilen eta nesken eskola bana zeuden. Mutilen eskolak, 50 ikasle zituen, eta bertako maisuak 2.000 errealeko soldata jasotzen zuen. Nesken eskolan 30 ikasle zeuden, eta bertako maistrari soldata askoz baxuagoa ordaintzen zioten. [[1844]] eta [[1845]] urteen artean, ''Union y Constancia'' izeneko elkarteak ehunka hektarea lur ureztagarri bihurtu zituen, [[Aragoiko Ubide Inperiala|Ubide inperiala]] eta Nafarroako errepidearen arteko eremuan. Garai hartan Kortesek olioa ekoizten zuten bi errota zeuzkan.
[[XX. mendea]]ren hasieran, herrian, [[Guardia Zibila]]ren kuartela, eta ospitalea zeuden, eta "Union y Constancia" elkartearen lanak aurrera jarraitu zuen, Kortes zeharkatzen zuen ubidearen hogei kilometro ustiatzen zuten eta herrilan berriak eraiki zituzten, errepideak esaterako. [[XX. mendea]]n Cortes eta Borja arteko trenbidea eraiki zen, eta [[1970eko hamarkada]]tik aurrera biztanleria egonkor mantendu da.
== Demografia ==
{| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999"
|+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Cortesko biztanleria
! [[1897]] !! [[1900]] !! [[1910]] !! [[1920]] !! [[1930]] !! [[1940]] !! [[1950]] !! [[1960]] !! [[1970]] !! [[1981]] !! [[1991]] !! [[2001]] !! [[2006]]
|-
| align=center| 1.338 || align=center| 1.401 || align=center| 1.607 || align=center| 1.848 || align=center| 2.406 || align=center| 2.421 || align=center| 2.541 || align=center| 3.070 || align=center| 3.317 || align=center| 3.219 || align=center| 3.277 || align=center| 3.227 || align=center | 3.362
|}
[[2008]]ko erroldaren arabera, 410 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %12,24a ([[Nafarroa]]ko batez bestekoaren gainetik).
== Ekonomia ==
Cortesko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da, eta horretan aritzen zen biztanleriaren heren bat [[XX. mendea]]ren amaieran. Biztanle askorentzat dena den, nekazaritza, bigarren mailako jarduera da, eta normalean asteburuetan edo zahartzarora iritsitakoan aritzen dira horretan. [[XX. mende]]tik aurrera, nekazaritzatik ateratako produktuekin zerikusia duten industriak garatu ziren, eta gaur egun herritar askok, Cortestik gertu dauden [[Tutera]] eta [[Cascante]] inguruko industrialdetan egiten dute lan.
[[1947]]ko [[apirilaren 23]]an herriko nekazarien kooperatiba bakarra sortu zen. Haren lurrak 1.364 hektarea dira, landu daitezkeen lurren %36,2). Horietatik 489 hektarea, sekain lurrak dira, 942 hektarea, lur ureztagarriak eta 160 hektarea, larre lurrak. [[Lodosako ubidea]]ren eraikitzeak, lur ureztagarriak ugaritu zituen eta [[XX. mendea]]ren amaieran modu horretan lantzen ziren udalerriko lurren %98 baino gehiago.
Cortes, inguruko herri txikiagoen gaineko eragina dauka, eta bertako nekazariek Cortesen saltzen dituzte euren produktuak. Herriaren eragin esparrua [[Zaragoza]]ko probintziako mendebaldeko udalerri txikietan zehar hedatzen da.
=== Industria ===
[[Nafarroa]]ko gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, Cortes industrialdea eraikitzen hasi ziren [[XXI. mende]]aren hasieran. Eraikuntza lanak [[2007]]an hasi ziren eta hiritartzea [[2008]]an bukatu zuten. Industrialdeak sarbide zuzena dauka [[AP-68]] autobidetik eta Cortesko herrigunetik hiru kilometrora dago.
Azalera guztira: 252.325 m2
Orubeen azalera: 166.363 m2
=== Bardeak ===
[[Erdi Aroa]]n, Cortesek, [[Fustiñana]], [[Tutera]], [[Cabanillas]], [[Buñuel]], [[Carcastillo]], [[Melida]], [[Kaparroso]], [[Alesbes]], [[Cadreita]], [[Valtierra]], [[Arguedas]], [[Santakara]], [[Martzilla]], [[Faltzes]], [[Azkoien]], [[Funes]], [[Milagro]], [[Corella]], [[Olibako monasterioa]], eta [[Erronkariko ibarra]] eta [[Zaraitzu]]ko ibarrekin batera, [[Nafarroa]]ko [[Bardeak|Bardeatako]] elkartea osatu zuen. Bardeatako herri-lurrak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.
[[XX. mendea]]ren amaieran, Cortesko hamairu herritarrek 337 hektarea lantzen zituzten [[Bardeak|Bardeetan]].
== Ondarea ==
* San Juan bataiatzailearen eliza: Estilo [[Arkitektura gotiko|gotiko]]-[[Arkitektura pizkundetar|pizkundetarreko]] eliza. Eliza, adreiluzko fatxadadun eraikina da, eta apaindura mudejarreko dorrea dauka.
* Cortesko markesen dorretxea.
== Politika ==
=== Udal hauteskundeak ===
Cortesko alkatea [[PSN]] alderdiko Javier Blasco Mendibil da [[2003]]tik. [[2007]]an Udaleko hamaika zinegotzietatik lau lortu zituen [[Nafarroako Alderdi Sozialista]]k. Baliogabeko botoak 9 izan ziren (emandako guztien %0,43) eta 34 boto zuri izan ziren (botoen %1,64). Abstentzioa %18,98koa izan zen.
{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"
|+'''Cortesko Udala (2007)'''
| '''Alderdia''' || '''Botoak''' || '''Zinegotziak'''
|-
| '''PSN''' || 737 || 4
|-
| '''[[Cortes Entre Todos]] (CET)''' || 651 || 4
|-
| '''UPN''' || 379 || 2
|-
| '''[[Candidatura de Izquierdas de Cortes]] (CIC)''' || 250 || 1
|-
| '''CDN''' || 28 || 0
|-
|}
[[2011]]n hauexek izan ziren aurkeztutako zerrendak: [[PSN]] (4 zinegotzi eta alkatetza Blascok gorde), ''[[Cortes Entre Todos]]'' (CET) (3), [[UPN]] (3), ''[[Candidatura de Izquierdas de Cortes]]'' (CIC; ezkerrekoa, abertzaleak barne; 1) eta [[PP]] (0). CETek PSNri alkatetza kentzeko akordioa eskaini zion UPNri baina PSN eta UPNk haien arteko ituna egin zuten<ref>[http://www.noticiasdenavarra.com/2011/06/18/vecinos/tudela-y-ribera/la-ribera/blasco-psn-repite-por-tercera-vez-merced-a-un-acuerdo-con-upn ''Blasco (PSN) repite por tercera vez merced a un acuerdo con UPN''], [[Diario de Noticias]], [[2011]]ko [[ekainaren 18]]a</ref>.
{| border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center"
|+'''Cortesko Udala (2011)'''
| '''Alderdia''' || '''Botoak''' || '''Zinegotziak'''
|-
| '''PSN''' || 679 || 4
|-
| '''[[Cortes Entre Todos]] (CET)''' || 499 || 3
|-
| '''UPN''' || 480 || 3
|-
| '''[[Candidatura de Izquierdas de Cortes]] (CIC)''' || 167 || 1
|-
| '''PP''' || 103 || 0
|-
|}
=== Alkateak ===
{| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999"
|+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Alkateen zerrenda
|-
| align=right| 1979-1983 || ||
|-
| align=right| 1983-1987 || ||
|-
| align=right| 1987-1991 || ||
|-
| align=right| 1991-1995 || ||
|-
| align=right| 1995-1999 || ||
|-
| align=right| 1999-2003 || Ismael Miñés Catalán || [[UPN]]
|-
| align=right| 2003-2007 || Javier Blasco Mendibil || [[PSN]]
|-
| align=right| 2007-2011 || Javier Blasco Mendibil || [[PSN]]
|-
| align=right| 2011- || Javier Blasco Mendibil || [[PSN]]
|-
|}
=== Udaletxea ===
Antzinako udaletxea elizaren plazan egon zen, estilo [[Arkitektura barroko|barroko-aragoitarreko]] eraikina Mirandako dukeen jabetzakoa izan zen eta gaur egun hondamen egoeran dago. Gaur egungo udaletxea [[1949]]. urtean eraiki zen eta adreiluzko fatxada dauka. Udala alkatea eta hamar zinegotzik osatzen dute.
* Helbidea: Mirandako Dukeen plaza, 4
== Azpiegitura eta garraioak ==
=== Iruñea - Zaragoza (Conda) ===
[[Conda]]ren [[Iruñea]] eta [[Zaragoza]] bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko bost zerbitzu izaten dira norabide bakoitzeko. Lineak honako ibilbidea dauka:
* [[Iruñea]] - [[Noain]] - [[Tebas-Muru Artederreta]] - [[Barasoain]] - [[Puiu]] - [[Tafalla]] - [[Erriberri]] - [[Caparroso]] - [[Valtierra]] - [[Arguedas]] - [[Tutera]] - [[Ribaforada]] - [[Buñuel]] - [[Cortes]] - [[Mallén]] eta [[Zaragoza]].
=== Cortes - Iruñea (Conda) ===
[[Conda]]ren [[Cortes]] eta [[Iruñea]] bitarteko autobus linea zuzenak zerbitzu bakarra dauka norabi bakoitzean eguneko. Ibilbidea, honakoa da:
* [[Cortes]] - [[Buñuel]] - [[Ribaforada]] - [[Fontellas]] - [[Tutera]] - [[Arguedas]] - [[Valtierra]] eta [[Iruñea]]
=== Tutera - Zaragoza (Conda) ===
[[Conda]]ren [[Tutera]] eta [[Zaragoza]] bitarteko autobus lineak lau zerbitzu dauzka eguneko norabide bakoitzeko. Ibilbidea, honakoa da:
* [[Tutera]] - [[Fontellas]] - [[Cabanillas]] - [[Fustiñana]] - [[Ribaforada]] - [[Buñuel]] - [[Cortes]] - [[Mallen]] eta [[Zaragoza]]
== Euskara ==
[[Nafarroa]]ko gobernuak onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera Cortes eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da. [[2001]]eko erroldaren arabera, herritarren %0,76k zekien [[euskara]]z hitz egiten.
== Jaiak eta ospakizunak ==
[[Irailaren 29]]an San Miguel arkanjeluaren omenezko jaia antolatzen da. Herriko biztanleek santuaren inguruan egiten dute dantza, herri osoa zeharkatzen duen prozesioan.
[[Ekainaren 24]]ean San Juan eguna ospatzen da.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Ikus, gainera ==
* [[Nafarroako udalerrien zerrenda]]
== Kanpo loturak ==
* {{es}} [http://www.ayuntamientodecortes.com Cortesko udalaren webgunea]
* {{es}} [http://www.navarra.es/home_es/Navarra/272+Municipios/entidad.htm?IdEnt=178 Cortesi buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.]
* [http://maps.google.com/maps?f=q&source=s_q&hl=eu&geocode=&q=cortes&sll=41.946724,-1.438522&sspn=0.122313,0.220757&ie=UTF8&radius=5.67&rq=1&ev=zi&hq=cortes&hnear=&ll=41.920445,-1.42233&spn=0.006929,0.027595&z=15&layer=c&cbll=41.921126,-1.419517&panoid=VPyE2n1MGdWzPwP6p12IIw&cbp=11,53.51,,0,-7.74 Lavadero kalearen ikuspegia Google Street View-n.]
{{Nafarroako udalerri aurkibidea}}
{{Atari|Euskal Wikiatlasa|Euskal Herriko Wikiatlasa}}
[[Kategoria:Cortes]]
| 