Wikipedia

Pentsamendu

Artikulu hau jarduerari buruzkoa da; landarea gaitzat duena beste hau da: «Viola (generoa)»

Pentsamendua gogamen eta adimenaren jarduera kontzientea da, emaitza moduan kontzeptuak sortu, balorazioak egin eta erabakiak hartzen dituena. Filosofian, ezaguna da Cogito ergo sum printzipioa (Pentsatzen dut, beraz, banaiz), zeinaren arabera pentsamendu edo jarduera kontzienteak berak norberaren existentziarako froga askia den. Bere forma paradigmatikoenak dira: zentzua, arrazoibidea, kontzeptuen eraketa, arazoak konpontzeko pentsamendu adimenduna eta deliberazioa. Baina beste prozesu mental batzuk ere sartu ohi dira, hala nola ideia bat kontuan hartzea, memoria edo irudimena. Prozesu horiek barnean gerta daitezke, zentzumen-organoetatik independenteki, pertzepzioa ez bezala. Baina, zentzurik zabalenean ulertuta, buruaren edozein gertaera pentsamendu modu gisa uler daiteke, pertzepzioa eta prozesu mental inkontzienteak barne. Zentzu apur bat ezberdinean, pentsamendu terminoak ez ditu buruko prozesuei berei erreferentzia egiten, prozesu horiek eragindako buruko egoera edo ideia-sistemei baizik.

Pentsalaria, Auguste Rodinek egindako eskultura ezaguna.

Pentsamenduari buruzko hainbat teoria proposatu izan dira. Bere helburua pentsamenduaren ezaugarri bereizgarriak jasotzea da. Platonistek uste dute pentsamendua forma platoniarrak eta haien arteko erlazioak hautematen eta ikuskatzean datzala. Izan ere, forma platoniar hutsak eta Pertzepzio munduan aurkitzen diren imitazio hutsak bereizteko gaitasuna dakar. Aristotelismoaren arabera, zerbaitetan pentsatzea pentsamenduaren objektuaren esentzia unibertsala gogoan hartzea da. Unibertsal horiek zentzumen-esperientziatik abstraitu egiten dira, eta, platonismoaren aldean, ez dira ulertzen mundu aldaezin ulergarri batean existitzen direla. Kontzeptualismoa aristotelismoarekin oso lotuta dago: pentsamendua adimen-kontzeptuekin identifikatzen du, esentziak gogoan hartu beharrean. Barne-hizkuntza teoriek diote pentsamendua barne-hizkeraren forma bat dela, non hitzak isilean adierazten diren pentsalariaren gogoan. Pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesiak dio hori Mentalese izeneko hizkuntza mental berezi baten erdian gertatzen dela. Ideia horren ardatza da errepresentazio linguistiko sistemak irudikapen atomiko eta konposatuetatik eraikitzen direla eta egitura hori pentsamenduan ere aurkitzen dela. Asoziazionistek pentsamendua ideien edo irudien segida gisa ulertzen dute. Bereziki, pentsamenduaren haria nola garatzen den arautzen duten asoziazio-legeak interesatzen zaizkie. Konduktistak, berriz, pentsamendua jokabide-disposizioekin identifikatzen dute, kanpoko estimulu jakin batzuen aurrean jokabide publiko adimentsuak egiteko. Konputazionalismoa da teoria horien artean berriena. Ordenagailuen funtzionamenduaren analogia ikusten du pentsamenduaren informazioa gordetzeko, transmititzeko eta prozesatzeko orduan.

Literatura akademikoan, hainbat pentsaera mota eztabaidatzen dira. Judizioa proposizio bat gogorarazi eta gero baieztatzen edo ukatzen den eragiketa mentala da. Arrazoitzea, berriz, premisetatik edo frogetatik ondorioak ateratzeko prozesua da. Bai epaitzea eta bai arrazoitzea kontzeptu garrantzitsuak edukiaren araberakoak dira, kontzeptuak eratzeko prozesuan eskuratzen direnak. Arazoen ebazpenaren kasuan, pentsamenduak, oztopo batzuk gaindituz, aurrez zehaztutako helburua lortzea du xede. Deliberazioa pentsamendu praktikoaren forma garrantzitsua da; ekintza-bide posibleak formulatzea eta horien aldeko eta aurkako arrazoiak ebaluatzea dakar. Horrek aukera onuragarriena aukeratzeko erabakia ekar dezake. Bai oroimen episodikoak zein irudimenarenak objektuak eta egoerak aurkezten ditu bere barnean, aurretik bizitakoa zintzoki erreproduzitu nahian edo berrantolaketa libre gisa, hurrenez hurren. Pentsamendu inkontzientea zuzenean bizi izan gabe gertatzen den pentsamendua da. Batzuetan, pentsamendu kontzientea erabiltzen ez den kasuetan arazo zailak nola konpontzen diren azaltzeko planteatzen da.

Pentsamendua hainbat diziplina akademikotan eztabaidatzen da. Fenomenologia pentsamenduaren esperientziaz interesatzen da. Arlo horretan, galdera garrantzitsu bat pentsamenduaren esperientzia izaerari dagokio, eta, zentzumen-esperientziaren arabera, izaera hori zenbateraino azal daitekeen. Metafisikari interesatzen zaio, besteak beste, gogoaren eta materiaren arteko harremana. Natur zientziek deskribatzen duten pentsamendua mundu materialean nola sar daitekeen galdetzea da. Psikologia kognitiboak pentsamendua informazioa prozesatzeko forma gisa ulertzea du helburu. Garapenaren psikologiak, berriz, jaiotzetik heldutasunera arte pentsamenduaren garapena ikertzen du, eta, garapen hori, zein faktoreren mende dagoen galdetzen du. Psikoanalisiak inkontzienteak bizitza mentalean duen papera azpimarratzen du. Pentsamenduarekin erlazionatutako beste arlo batzuk dira: hizkuntzalaritza, neurozientzia, adimen artifiziala, biologia eta soziologia. Hainbat kontzeptu eta teoria pentsamenduaren gaiarekin lotura estua dute. «Pentsamenduaren legea» terminoak logikaren oinarrizko hiru legeri egiten dio erreferentzia: kontraesan ezaren printzipioa, hirugarrena baztertzearen printzipioa eta identitate-printzipioa. Pentsamendu kontrafaktualak errealak ez diren egoera eta gertaeren irudikapen mentalak dakar, non pentsalaria gauzak desberdinak izan balira zer gerta zatekeen ebaluatzen saiatzen den. Gogamenari buruzko esperimentuek, askotan, pentsamendu kontrafaktuala erabiltzen dute teoriak ilustratzeko edo haien sinesgarritasuna probatzeko. Pentsamendu kritikoa zentzuzko pentsamenduren modu bat da, zer sinetsi edo nola jokatu zehaztera bideratuta. Pentsamendu positiboak egoeraren alderdi positiboetan arreta jartzea dakar, eta baikortasunarekin oso lotuta dago.

Definizioa aldatu

Pentsamendu eta pentsatu terminoek jarduera psikologiko askori egiten diote erreferentzia[1][2][3]. Zentzurik ohikoenean, zentzumen-estimulaziotik modu independentean gerta daitezkeen prozesu kontziente gisa ulertzen dira[4][5].​ Horrek hainbat prozesu mental ezberdin barne hartzen ditu, hala nola ideia edo proposizio bat kontuan hartzea edo egiatzat jotzea. Zentzu horretan, memoria eta irudimena pentsamendu formak dira, baina pertzepzioa ez[6]. Zentzu mugatuagoan, kasu paradigmatikoenak baino ez dira pentsamendutzat hartzen. Horiek kontzeptuzkoak edo linguistikoak eta nahiko abstraktuak diren prozesu kontzienteak dakartzate, hala nola epaitzea, ondorioztatzea, arazoak ebaztea eta deliberatzea[1][7][8]. Batzuetan, pentsamendu eta pentsatu terminoak oso zentzu zabalean ulertzen dira kontzientea edo inkontzientea den edozein prozesu mentalari erreferentzia eginez[9][10]. Zentzu horretan, gogoa terminoaren sinonimo gisa erabil daitezke. Erabilera hori, adibidez, tradizio kartesiarrean aurkitzen da, non adimenak pentsatzeko gauza gisa eta zientzia kognitiboetan ulertzen diren[6][11][12][13]. Baina zentzu horrek pentsamendutzat hartzeko, barne har dezake horrelako prozesuek jokabide adimentsuetara eraman behar duten murrizketa[14]. Batzuetan literatura akademikoan aurkitzen den kontrastea pentsamenduaren eta sentimenduaren artekoa da. Testuinguru horretan, pentsamendua bere gaiarekiko ikuspegi soil, alaia eta arrazional batekin lotzen da, sentimenduak, berriz, inplikazio emozional zuzena dakar[15][16][17].​

Pentsamendu eta pentsatu terminoak erabil daitezke ez adimen-prozesu berak aipatzeko, baizik eta prozesu horiek eragindako egoera mental edo ideia-sistemei erreferentzia egiteko ere[18]. Zentzu horretan, sinesmen eta haien ahaideen terminoaren sinonimoak izan ohi dira, eta gizabanako bati dagozkion edo pertsona talde jakin baten artean ohikoak diren egoera mentalei erreferentzia egin diezaieke[19][20].​ Literatura akademikoko pentsamenduaren eztabaidek, askotan, gogoan duten terminoaren zentzua inplizituki uzten dute.

Pentsamendu hitza latinezko pensare (estimatu edo konparatu) eta -mendu atzizkitik (tresna, esanahia edo emaitza) dator[21][22].​

Pentsamenduaren teoriak aldatu

Pentsamenduaren hainbat teoria proposatu izan dira[23]. Pentsamenduaren ezaugarri bereizgarriak jasotzea da haien helburua. Hemen zerrendatzen diren teoriak ez dira esklusiboak: Litekeena da batzuk uztartzea kontraesanean erori gabe.

Platonismoa aldatu

Platonismoaren arabera, pentsamendua forma platonikoak eta haien arteko erlazioak hautematen eta ikuskatzen diren jarduera espirituala da[23][24]. Jarduera hori arima bere buruarekin hitz egiten duen barne-hizkera isilaren forma gisa ulertzen da[25].​ Forma platonikoak unibertsal gisa ikusten dira, mundu sentikorrez bestelako errealitate aldaezinaren eremu batean daudenak. Adibideen artean, ontasunaren, edertasunaren, batasunaren eta berdintasunaren formak daude[26][27][28].​ Ikuspegi horren arabera, pentsamenduaren zailtasuna forma platoniarrak atzeman eta zentzumenean aurkitzen diren imitazio hutsetatik jatorrizko gisa bereiztea da. Horrek esan nahi du, adibidez, edertasuna bera edertasunetik eratorritako irudietatik bereiztea[24]. Ikuspegi horren arazo bat da gizakiak errealitatearen beste eremu bateko forma platonikoak nola ikasi eta pentsa ditzakeen azaltzea[23]. Platon bera arazo hori konpontzen saiatzen da bere memoriaren teoriaren bidez, zeinaren arabera arima dagoeneko harremanetan egona baita forma platonikoekin, eta, beraz, nolakoak diren gogoratzeko gai da[24].​ Baina azalpen hori pentsamendu garaikidean orokorrean onartzen ez diren hainbat suposizioren mende dago[24].

Aristotelismo eta kontzeptualismoa aldatu

Aristotelikoek diote adimena zerbait pentsatzeko gai dela pentsamendu-objektuaren esentzia gogoan hartuz[23]. Beraz, zuhaitzei buruz pentsatzean, adimenak zuhaiztasuna hartzen du gogoan. Gogoan hartze hori ez da materian gertatzen, hala nola zuhaitz errealekin, baizik eta gogamenean, nahiz eta bi kasuetan gogoan hartutako esentzia unibertsala bera den[23]. Platonismoarekin kontrastean, unibertsal horiek ez dira mundu ulergarri aldaezin batean existitzen diren forma platoniko gisa ulertzen[29]. Horren ordez, gogoan hartuta dauden neurrian baino ez dira existitzen. Adimenak unibertsalak bereizten ikasten du esperientziaren abstrakzioaren bidez[30]. Azalpen horrek platonismoaren aurka planteatutako hainbat objekzio saihesten ditu[29].

Kontzeptualismoa aristotelismoarekin oso lotuta dago. Pentsamendua adimen kontzeptuak gogoratzean datzala dio. Kontzeptu horietako batzuk berezkoak izan daitezke, baina gehienak zentzumen-esperientziaren abstrakzioaren bidez ikasi behar dira pentsamenduetan erabili aurretik[23].

Ikuspegi horien aurka argudiatu izan da pentsamenduaren forma logikoa azaltzeko arazoak dituztela. Esaterako, euria edo elurra egingo duela pentsatzeko, ez da nahikoa euriaren eta elurraren esentzia gogoan hartzea edo dagozkien kontzeptuak gogoratzea. Horren arrazoia da euriaren eta elurraren arteko harreman hautakorra ez dela horrela jasotzen[23]. Jarrera horiek partekatzen duten beste arazo bat da adimenak, abstrakzioaren bidez, esentziak edo kontzeptuak nola ikasten dituen azaltzeko modu egokian emateko zailtasuna​[23].​

Barne-hizkeraren teoria aldatu

Barne-hizkeraren teoriek diote pentsamendua barne hizkeraren forma bat dela[6][31][25][1]. Ikuspegi horri nominalismo psikologikoa deitzen zaio batzuetan[23].​ Pentsatzeak hitzak isilean gogoratzea eta horiek perpaus mentalak eratzeko lotzea dio. Pertsona batek bere pentsamenduei buruz duen ezagutza norberaren bakarrizketa isila entzuteko modu gisa azal daiteke[32]. Hiru alderdi nagusi egozten zaizkio askotan barne-hizkerari: zentzu garrantzitsu batean, soinuak entzutearen antzekoa da; hizkuntzaren erabilera dakar, eta benetako hizkerarako erabil daitekeen plan motor bat osatzen du[25]. Hizkuntzarekin duen lotura onartzen da, pentsamendua hizketa-organoetan gihar-jardueraz lagundu ohi delako.​ Jarduera horrek pentsamendua erraztu dezake zenbait kasutan, baina ez da horretarako beharrezkoa, oro har[1]. Kontu batzuen arabera, pentsamendua ez da ohiko hizkuntza batean gertatzen, euskaraz, frantsesez edo ingelesez adibidez, baizik eta bere hizkuntza mota propioa du, dagokionaren ikur eta sintaxiarekin. Teoria hori pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesi izenarekin ezagutzen da[33][34].

Barne-hizkeraren teoriak hasierako sinesgarritasun handia du; izan ere, introspekzioak pentsamendu asko barne-hizkerarekin batera doazela iradokitzen du. Baina aurkariek diote hori, askotan, ez dela egia pentsamendu mota guztietan[23][5][35].23535 Esaterako, argudiatu izan da amets egiteko formak pentsamendu ez-linguistikoa osatzen dutela[36]. Auzi hori garrantzitsua da animaliek pentsatzeko gaitasuna duten ala ez galdetzeko. Pentsamendua, nahitaez, hizkuntzari lotuta badago, horrek esango luke gizakien eta animalien artean arrakala nabarmena dagoela, gizakiak soilik baitute hizkuntza nahiko konplexua. Baina hizkuntzaz kanpoko pentsamenduak egoteak iradokitzen du arrakala hori, agian, ez dela horren handia eta animalia batzuek benetan pentsatzen dutela[35][37][38].

Pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesia aldatu

Hizkuntzaren eta pentsamenduaren arteko erlazioari buruzko hainbat teoria daude. filosofia garaikidearen bertsio gailen bati, pentsamenduaren hizkuntza hipotesia deitzen zaio[33][34][39][40][41]. Pentsamendua hizkuntza mental baten bitartez gertatzen dela dio. Mentalese deitu ohi den hizkuntza hori hizkuntza arrunten antzekoa da hainbat modutan: perpausak sortzeko, sintaktikoki lotzen diren hitzez osatuta dago[33][34]. Baieztapen hori ez da hizkuntzaren eta pentsamenduaren arteko analogia intuitibo batean oinarritzen. Horren ordez, errepresentazio-sistema batek egitura linguistikoa izateko barneratu behar dituen ezaugarrien definizio argia ematen du[39][34][40] Sintaxi mailan, irudikapen-sistemak bi errepresentazio mota izan behar ditu: irudikapen atomikoak eta konposatuak. Irudikapen atomikoak oinarrizkoak dira, eta konposatuak, berriz, beste irudikapen konposatu batzuek edo irudikapen atomikoek osatzen dituzte[39][34][40].​ Semantika mailan, irudikapen konposatuen eduki semantikoa edo esanahiak bere osagaien eduki semantikoaren araberakoa izan behar du. Irudikapen-sistema linguistikoki egituratuta dago bi baldintza horiek betetzen baditu[39][34][40].

Pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesiak dio hori egia dela oro har pentsamenduarentzako. Horrek esan nahi du pentsamendua (gorago deskribatu den gisa) konbina daitezkeen irudikapen atomikoko osagai batzuekin osatuta dagoela[39][34][42]. Karakterizazio abstraktu horietaz gain, ez da adierazpen konkretu gehiagorik egiten garunak giza pentsamendua nola inplementatzen duen edo zer nolako antzekotasun dituen hizkuntza naturalarekin[39]. Pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesia Jerry Fodorrek aurkeztu zuen lehen aldiz[34][39]. Adierazpen horren alde egiten du pentsamenduaren ezaugarrien azalpen onena dela esanez. Ezaugarri horietako bat produktibitatea da: errepresentazio-sistema bat produktiboa da errepresentazio atomiko kopuru txiki batetik errepresentazio bakarreko kopuru infinitua sor badezake[39][34][42]. Hori pentsamenduari aplikatzen zaio, gizakia pentsamendu ezberdin kopuru infinitua sortzeko gai baita, bere adimen-gaitasunak nahiko mugatuak diren arren. Pentsamenduaren beste ezaugarri batzuk dira sistematikotasuna eta koherentzia inferentziala[34][39][42]. Fodorrek dio pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesia egia dela pentsamenduak ezaugarri horiek nola izan ditzakeen azaltzen duelako eta alternatiba hoberik ez dagoelako[42]​. Pentsamenduaren lengoaiaren hipotesiaren aurkako argudio batzuk sare neuronaletan oinarritzen dira, errepresentazio sistemen mende egon gabe portaera adimentsua sortzeko gai direnak. Beste eragozpen batzuk oinarritzen dira irudikapen mental batzuk ez-linguistikoki gertatzen direneko ideian, adibidez, mapa edo irudi moduan[39][34].

Konputazionalistei pentsamenduaren hipotesiaren lengoaia interesatu izan zaie bereziki, giza garuneko pentsamenduaren eta ordenagailuek inplementatutako prozesu konputazionalen arteko zubi-bideak eskaintzen baititu[39][34][43]. Horren arrazoia da sintaxia eta semantika errespetatzen duten irudikapenei buruzko prozesuak, Modus ponendo ponensen araberako inferentziak adibidez, sistema fisikoek gauzatu ditzaketela kausa-erlazioak erabiliz. Sistema linguistiko berberak material sistema ezberdinen bidez inplementa daitezke, hala nola garunak edo ordenagailuak. Horrela, ordenagailuek pentsa dezakete[39][34].

Asoziazionismoa aldatu

Tradizio enpiristaren ikuspuntu garrantzitsu bat asoziazionismoa izan da, iritzia pentsamendua ideien edo irudien segidan datzala[1][44][45]. Segida hori elkartze-legeek zuzentzen dutela uste da, zeinek zehazten baitute nola garatzen den pentsamendua[1][46]. Lege horiek pentsamenduen edukien arteko erlazio logikoetatik desberdinak dira premisaren pentsamendutik ondorioaren pentsamendura igarotzean, ondorioak ateratzeko kasuan aurkitzen direnak[46].​ Elkarte-lege ezberdinak proposatu izan dira. Antzeko eta kontrastearen legeen arabera; ideiek haien oso antzekoak edo haien aurkakoak diren beste ideia batzuk sorrarazi ohi dituzte. Aldiz, ondokotasun legeak dio bi ideia elkarrekin esperimentatzen badira maiz, baten esperientziak bestearen esperientzian eragitera jotzen duela[1][44]. Zentzu horretan, organismo baten esperientziaren historiak zehazten du organismoak zer pentsamendu dituen eta pentsamendu horiek nola garatzen diren[46]. Baina halako elkarte batek ez du bermatzen lotura esanguratsua edo arrazionala denik. Esate baterako, hotza eta Soria terminoen arteko lotura dela eta, kafetegi hau hotza da pentsamenduak Errusiak Soria bereganatu beharko luke pentsaraztera ekar lezake[46].

Asoziazionismo forma bat imagismoa da. Pentsatzeak irudi-sekuentzia bat entretenitzea dakarrela dio, non lehenagoko irudiek geroko irudiak sorrarazten dituzten elkarte-legeetan oinarrituta[23]. Ikuspegi horren arazo bat da imajinatu ezin ditugun gauzetan pentsa dezakegula. Hori bereziki garrantzitsua da pentsamenduak objektu oso konplexuak edo infinituak biltzen dituenean, eta hori ohikoa da, adibidez, pentsamendu matematikoan[23]. Asoziazionismoari, oro har, egindako kritika da bere adierazpena zabalegia dela. Adostasun zabala dago asoziazionistek aztertutako prozesu asoziatiboek nolabaiteko zeresana dutela pentsamenduaren garapenean. Baina mekanismo hori pentsamendu guztiak edo prozesu mental guztiak ulertzeko nahikoa dela dioen aldarrikapena ez da orokorrean onartzen[45][46].

Konduktismoa aldatu

Konduktismoaren arabera, jokabide-joeretan datza pentsamendua kanpoko estimulu jakin batzuen aurrean erreakzio publikoan beha daitezkeen jokabide jakin batzuei erantzutea[47][48][49].​ Ikuspegi horretatik, pentsamendu jakin bat edukitzea da, nolabait, batean jokatzeko joera izatearen berdina. Ikuspuntu hori gogoeta enpirikoek bultzatu ohi dute; oso zaila da pentsamendua prozesu mental pribatu gisa aztertzea, baina askoz errazagoa da ikertzea organismoek egoera jakin baten aurrean nola erreakzionatzen duten jokabide jakin batekin[49]. Zentzu horretan, bereziki garrantzitsua da arazoak ez lehendik dauden ohituren bidez, baizik sormen-ikuspegi berrien bidez ebazteko gaitasuna[50]. Behaviorismo terminoa ere, zenbaitetan, zentzu apur bat ezberdinean erabiltzen da pentsamenduari aplikatzen zaion barne-hizkera forma zehatz bati erreferentzia egiteko[51]. Ikuspegi hori oinarritzen da barne-hizkera garrantzitsua kanpoko hizkera erregularraren forma eratorri bat dela dioen ideian[1]. Zentzu horrek konduktismoa adimenaren filosofian maizago ulertzeko moduarekin bat egiten du, barne-hizkera ekintza horiek ez baititu ikertzaileak behatzen, baizik eta subjektuaren jokabide adimentsutik ondorioztatzen baitira[51]. Horrek edozein hipotesi psikologikotan jokabide-ebidentzia behar dela dioen printzipio konduktista orokorrari leial izaten jarraitzen du[49].

Konduktismoarentzat arazo bat da entitate berak modu desberdinean jokatu ohi duela, nahiz eta lehengo egoera berean egon[52][53]. Arazo honetan datza pentsamendu edo egoera mental indibidualak, oro har, ez datozela bat portaera jakin batekin. Horrela, pastela zaporetsua dela pentsatzeak ez darama automatikoki hura jatera, beste zenbait egoera mentalek portaera hori inhibitu baitezakete oraindik, adibidez, hori egitea desatsegina edo pastela pozoitua dagoelako ustea[54][55].

Konputazionalismoa aldatu

Pentsamenduaren teoria konputazionalistek, zientzia kognitiboetan aurkitzen direnek, informazioa prozesatzeko modu gisa ulertzen dute pentsamendua[43][56][47]. Ikuspuntu horiek XX. mendearen bigarren zatian garatu ziren, ordenagailuak sortu zirenean, zenbait teorikok pentsamendua eragiketa informatikoekin analogian ikusi zutenean[56]. Ikuspuntu horien arabera, informazioa modu desberdinean kodetuta egon daiteke garunean, baina, hasiera batean, informazioa biltegiratzeari, transmititzeari eta prozesatzeari dagokienez, eragiketa berak egiten dira bertan ere[1][13]. Baina analogia horrek nolabaiteko erakarpen intuitiboa duen arren, teorikoek arazoak izan dituzte konputazioa zer den esplizituago azaltzeko. Beste arazo bat da azaltzea zer zentzutan den konputazio-modu bat pentsatzea[47]. Tradizionalki nagusi izan den ikuspuntuak konputazioa Turingen makinen terminoetan definitzen du, nahiz eta kontakizun garaikideak, askotan, sare neuronaletan zentratzen diren haien analogietarako[43]. Turing makina bat gai da oinarrizko printzipio gutxi batzuetan oinarritutako edozein algoritmo exekutatzeko, hala nola gelaxka baten sinboloa irakurtzea, gelaxka batean sinbolo bat idaztea eta irakurritako sinboloetan oinarritutako jarraibideak exekutatzea[43]. Horrela, arrazoiketa deduktiboa logika formalaren inferentzia-arauei jarraituz egin daiteke, baita adimenaren beste funtzio asko simulatu ere, hala nola hizkuntzaren prozesamendua, erabakiak hartzea eta kontrol motorra[56][47]. Baina konputazionalismoak ez du soilik baieztatzen pentsamendua, zentzu batean, konputazioaren antzekoa dela. Aldiz, baieztatzen du pentsatzea konputazio-modu bat dela edo adimena Turing makina bat dela[47].

Pentsamenduaren teoria konputazionalistak, batzuetan, ikuspegi funtzionalistetan eta errepresentazionalistetan banatzen dira[47]. Ikuspegi funtzionalistek beren kausazko rolen bidez definitzen dituzte egoera mentalak, baina aukera ematen dute, bai kanpoko gertakariak, bai beren sare kausaleko barrukoak[57][58][59]. Pentsamendua programa-modu bat bezala ikus daiteke, sistema ezberdin askok modu berean gauza dezaketena, hala nola gizakiek, animaliek eta baita robotek ere. Ikuspuntu horietako baten arabera, zerbait pentsamendua bada, «beste barne-egoera batzuen eta aditz-irteeren produkzioan» duen zereginaren araberakoa izango da[60][57]. Errepresentazionalismoak, bestalde, buru-egoeren ezaugarri adierazgarriak ditu ardatz, eta pentsamenduak adimen-egoera intentzionalen sekuentzia gisa definitzen ditu[61][47]. Ildo horretan, konputazionalismoa pentsamenduaren hizkuntzaren hipotesiarekin konbinatu ohi da sekuentzia horiek arau sintaktikoen araberako ordena duten sinbolo gisa interpretatzean[47][34].

Konputazionalismoaren aurkako hainbat argudio planteatu izan dira. Zentzu batean, hutsala dirudi, bada, ia edozein sistema fisiko deskriba baitaiteke kalkuluak eginez eta, beraz, pentsatuz. Adibidez, horma erregular baten mugimendu molekularrak algoritmo baten konputazio gisa uler daitezkeela argudiatu izan da, programaren egitura formalaren isomorfoak baitira, interpretazio zuzenaren pean[47]. Horrek eziznezko ondorio bat ekarriko luke: horma pentsatzen ari dela. Beste objekzio bat da konputazionalismoak pentsamenduaren alderdi batzuk bakarrik atzematen dituela baina ez dela gai giza kognizioaren funtsezko beste alderdi batzuk azaltzeko[47][56].

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f g h i (Ingelesez) «Thought | Definition, Types, Examples, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  2. ↑ Random House Webster's Unabridged Dictionary, Second Edition, 2001, Published by Random House, Inc., ISBN 978-0-375-42599-8, p. 1975
  3. ↑ Webster's II New College Dictionary, Webster Staff, Webster, Houghton Mifflin Company, Edition: 2, illustrated, revised Published by Houghton Mifflin Harcourt, 1999, ISBN 978-0-395-96214-5, p. 1147
  4. ↑ Breyer, Thiemo; Gutland, Christopher (2015). «Introduction». Phenomenology of Thinking: Philosophical Investigations into the Character of Cognitive Experiences. pp. 1-24
  5. ↑ a b (Ingelesez) Nida-rümelin, Martine. (2010). «Thinking without language. A phenomenological argument for its possibility and existence» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  6. ↑ a b c (Ingelesez) Breyer, Thiemo, ed. (2015-11-19). Phenomenology of Thinking: Philosophical Investigations into the Character of Cognitive Experiences. (0. argitaraldia) Routledge  doi:10.4324/9781315697734-14. ISBN 978-1-315-69773-4. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  7. ↑ Mole, Christopher. (2021). Zalta, Edward N. ed. «Attention» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  8. ↑ (Ingelesez) Katsafanas, Paul. (2015-04-03). «Nietzsche on the Nature of the Unconscious» Inquiry 58 (3): 327–352.  doi:10.1080/0020174X.2013.855658. ISSN 0020-174X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  9. ↑ Garrison, Katie E.; Handley, Ian M.. (2017). «Not Merely Experiential: Unconscious Thought Can Be Rational» Frontiers in Psychology 8  doi:10.3389/fpsyg.2017.01096. ISSN 1664-1078. PMID 28729844. PMC PMC5498519. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  10. ↑ (Ingelesez) Dijksterhuis, Ap; Nordgren, Loran F.. (2006-06). «A Theory of Unconscious Thought» Perspectives on Psychological Science 1 (2): 95–109.  doi:10.1111/j.1745-6916.2006.00007.x. ISSN 1745-6916. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  11. ↑ (Ingelesez) Descartes, Rene: Mind-Body Distinction | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  12. ↑ Smith, Kurt. (2024). Zalta, Edward N. ed. «Descartes’ Theory of Ideas» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  13. ↑ a b (Ingelesez) Baum, Eric B.. (2004). «What Is Thought?» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  14. ↑ Block, Ned. (1981). «Psychologism and Behaviorism» The Philosophical Review 90 (1): 5–43.  doi:10.2307/2184371. ISSN 0031-8108. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  15. ↑ (Ingelesez) Romer, Paul M. (2000-05-01). «Thinking and Feeling» American Economic Review 90 (2): 439–443.  doi:10.1257/aer.90.2.439. ISSN 0002-8282. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  16. ↑ (Ingelesez) Planalp, Sally; Fitness, Julie. (1999-12). «Thinking/Feeling about Social and Personal Relationships» Journal of Social and Personal Relationships 16 (6): 731–750.  doi:10.1177/0265407599166004. ISSN 0265-4075. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  17. ↑ (Ingelesez) Phelan, Mark; Arico, Adam; Nichols, Shaun. (2013-12-01). «Thinking things and feeling things: on an alleged discontinuity in folk metaphysics of mind» Phenomenology and the Cognitive Sciences 12 (4): 703–725.  doi:10.1007/s11097-012-9278-7. ISSN 1572-8676. (Noiz kontsultatua: 2024-01-27).
  18. ↑ Publishers, HarperCollins. «The American Heritage Dictionary entry: thought» www.ahdictionary.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  19. ↑ (Ingelesez) Mandelbaum, Eric. (2014-01-02). «Thinking is Believing» Inquiry 57 (1): 55–96.  doi:10.1080/0020174X.2014.858417. ISSN 0020-174X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  20. ↑ Publishers, HarperCollins. «The American Heritage Dictionary entry: think» www.ahdictionary.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  21. ↑ «PENSAR». Etimologías de Chile - Diccionario que explica el origen de las palabras. Consultado el 14 de julio de 2021.
  22. ↑ (Gaztelaniaz) «pensaré» TheFreeDictionary.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  23. ↑ a b c d e f g h i j k l Borchert, Donald (2006). «Thinking». Macmillan Encyclopedia of Philosophy, 2nd Edition. Macmillan.
  24. ↑ a b c d Woolf, R.. (2013-01-01). «Plato and the Norms of Thought» Mind 122 (485): 171–216.  doi:10.1093/mind/fzt012. ISSN 0026-4423. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  25. ↑ a b c (Ingelesez) Langland-Hassan, Peter; Vicente, Agustin. (2018). «Inner Speech: New Voices -- Introduction» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  26. ↑ Kraut, Richard (2017). «Plato». The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Consultado el 24 de abril de 2021.
  27. ↑ (Ingelesez) Plato | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  28. ↑ Nehamas, Alexander. (1975). «Plato on the Imperfection of the Sensible World» American Philosophical Quarterly 12 (2): 105–117. ISSN 0003-0481. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  29. ↑ a b «ARISTOTELIAN PHILOSOPHIES OF MIND» www.ditext.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  30. ↑ Klima, Gyula. (2022). Zalta, Edward N. ed. «The Medieval Problem of Universals» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  31. ↑ (Ingelesez) Harman, Gilbert. (1973). «Thought» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  32. ↑ (Ingelesez) Roessler, Johannes. (2016-09-01). «Thinking, Inner Speech, and Self-Awareness» Review of Philosophy and Psychology 7 (3): 541–557.  doi:10.1007/s13164-015-0267-y. ISSN 1878-5166. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  33. ↑ a b c (Ingelesez) Harman, Gilbert. (1973). «Thought» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  34. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Rescorla, Michael. (2023). Zalta, Edward N. ed. «The Language of Thought Hypothesis» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  35. ↑ a b (Ingelesez) Bermudez, Jose Luis. (2003). «Thinking Without Words» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  36. ↑ academic.oup.com  doi:10.1093/oxfordhb/9780199594900.001.0001. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  37. ↑ Andrews, Kristin; Monsó, Susana. (2021). Zalta, Edward N. ed. «Animal Cognition» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  38. ↑ (Ingelesez) Premack, David. (2007-08-28). «Human and animal cognition: Continuity and discontinuity» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (35): 13861–13867.  doi:10.1073/pnas.0706147104. ISSN 0027-8424. PMID 17717081. PMC PMC1955772. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  39. ↑ a b c d e f g h i j k l (Ingelesez) Language of Thought Hypothesis | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  40. ↑ a b c d (Ingelesez) «Language of Thought» obo (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  41. ↑ (Ingelesez) Fodor, Jerry A.. (2008). «Lot 2: The Language of Thought Revisited» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  42. ↑ a b c d «Language of Thought | Encyclopedia.com» www.encyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  43. ↑ a b c d (Ingelesez) Computational Theory of Mind | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  44. ↑ a b «Conditioning | Encyclopedia.com» www.encyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  45. ↑ a b «Associationism | Encyclopedia.com» www.encyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  46. ↑ a b c d e Mandelbaum, Eric. (2022). Zalta, Edward N. ed. «Associationist Theories of Thought» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  47. ↑ a b c d e f g h i j Rescorla, Michael. (2020). Zalta, Edward N. ed. «The Computational Theory of Mind» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  48. ↑ (Portugesez) Lazzeri, Filipe. (2019-08-16). «O que é Behaviorismo sobre a mente?» Principia: an international journal of epistemology 23 (2): 249–277.  doi:10.5007/1808-1711.2019v23n2p249. ISSN 1808-1711. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  49. ↑ a b c Graham, George. (2023). Zalta, Edward N. ed. «Behaviorism» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  50. ↑ Audet, Jean-Nicolas; Lefebvre, Louis. (2017-02-18). «What’s flexible in behavioral flexibility?» Behavioral Ecology 28 (4): 943–947.  doi:10.1093/beheco/arx007. ISSN 1045-2249. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  51. ↑ a b (Ingelesez) Reese, Hayne W.. (2000). «Thinking as the behaviorist views it.» Behavioral Development Bulletin 9 (1): 10–12.  doi:10.1037/h0100531. ISSN 1942-0722. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  52. ↑ (Ingelesez) Mele, Alfred R.. (2003). «Motivation and agency» philpapers.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  53. ↑ Mele, Alfred R.. (1995). «Motivation: Essentially Motivation-Constituting Attitudes» The Philosophical Review 104 (3): 387–423.  doi:10.2307/2185634. ISSN 0031-8108. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  54. ↑ Schwitzgebel, Eric (2019). «Belief». The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Archivado desde el original el 15 de noviembre de 2019. Consultado el 22 de junio de 2020
  55. ↑ Borchert, Donald (2006). «Belief». Macmillan Encyclopedia of Philosophy, 2nd Edition. Macmillan. Archivado desde el original el 12 de enero de 2021. Consultado el 2 de abril de 2021
  56. ↑ a b c d (Ingelesez) «Philosophy of mind - Computational, Representational, Thought (CRTT) | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  57. ↑ a b (Ingelesez) Functionalism | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  58. ↑ Gulick, Robert Van (15 de enero de 2009). «Functionalism». En Beckermann, Ansgar; McLaughlin, Brian P; Walter, Sven, eds. The Oxford Handbook of Philosophy of Mind (en inglés). ISBN 978-0-19-926261-8. doi:10.1093/oxfordhb/9780199262618.001.0001.
  59. ↑ Honderich, Ted (2005). «Mind». The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press.
  60. ↑ Levin, Janet. (2023). Zalta, Edward N. ed. «Functionalism» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).
  61. ↑ Pitt, David. (2022). Zalta, Edward N. ed. «Mental Representation» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2024-01-28).

Bibiografia osagarria aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Pentsamendu&oldid=9586293"(e)tik eskuratuta