Frantzisko I.a Frantziakoa
Frantzisko I.a Frantziakoa (Cognac, 1494ko irailaren 12a - Rambouillet, 1547ko martxoaren 31) 1515-1547 bitartean Frantziako erregea izan zen. Historialarien arabera, Frantziako lehenbiziko pizkundetar erregea izan zen. Suleiman Handia Otomandar Inperioko buruzagiarekin aliatu eta Henrike VIII.a Ingalaterrakoa eta Karlos I.a Espainiakoa etsai nagusiak izan zituen.
| Frantzisko I.a Frantziakoa | |||
|---|---|---|---|
 | |||
1515eko urtarrilaren 1a - 1547ko martxoaren 31 ← Luis XII.a Frantziakoa - Henrike II.a Frantziakoa → | |||
| Bizitza | |||
| Jaiotza | Cognac, 1494ko irailaren 12a | ||
| Herrialdea |  Frantziako Erresuma | ||
| Heriotza | Rambouillet, 1547ko martxoaren 31 (52 urte) | ||
| Hobiratze lekua | Saint-Denisko basilika | ||
| Heriotza modua | berezko heriotza: eritasuna | ||
| Familia | |||
| Aita | Charles | ||
| Ama | Luisa Savoiakoa | ||
| Ezkontidea(k) | Klaudia Frantziakoa (1514ko maiatzaren 18a - 1524ko uztailaren 20a) Leonor Austriakoa (1530eko uztaila - 1547ko martxoaren 31) | ||
| Bikotekidea(k) | ikusi
| ||
| Seme-alabak | |||
| Anai-arrebak | ikusi
| ||
| Leinua | Valois leinua | ||
| Hezkuntza | |||
| Hizkuntzak | frantses ertaina frantsesa | ||
| Jarduerak | |||
| Jarduerak | politikaria, arte bildumagilea, mezenasa, monarka eta literatoa | ||
| Jasotako sariak | |||
| Zerbitzu militarra | |||
| Parte hartutako gatazkak | Marignanoko gudua Paviako gudua | ||
| Sinesmenak eta ideologia | |||
| Erlijioa | Erromatar Eliza Katolikoa | ||
  | |||
 | |||
- Artikulu hau Frantziako erregeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Frantzisko I.a».
Bizitza aldatu
Angulemako duke Karlos Valoiskoa eta Luisa Savoiakoaren semea izan zen. 1514an Luis XII.a Frantziakoaren alaba Klaudiarekin ezkondu zen, eta haren ondoren hartu zuen erregetza 1515ean. Italian bere aurretikoek zeramaten politika bera aurrera eraman zuen; Marignanoko garaipenak (1515) Milanerriko ateak zabaldu zizkion, eta Suitzarekin hitzarmena egin zuen.
Karlos V.a etsaia zuen, eta biak lehiatu ziren Inperio Santuko enperadore hautatuak izateko. 1519an, Fugger bankariei esker Karlos V.ak titulu hori eskuratu zuenean, etsaigo hori areagotu egin zen, eta horrek arrisku handian jarri zuen Frantzia, alde guztietatik etsaiz inguraturik egoteko zorian baitzegoen. Ingalaterrarekin hitzarmen bat egiteko ahaleginak bertan behera geratu ziren. Nafarroako nafar errege-erreginei laguntza eman zien, Donibane Garaziko erasoan, adibidez (1521).
La Bicoqueko hondamenean (1523) Milanerria galdu zuen. Proventzari eraso zioten inperioaren gudarosteek atzera egin behar izan zuten Marseillak egin zien jazarpenaren aurrean, baina Frantzisko I.aren kontraerasoa Paviako hondamenaz bukatu zen (1525). Gudu horretan, Henrike II.a Albretekoa Nafarroako erregea harekin zegoen, Juan Urbieta hernaniar kapitainak Frantzisko preso hartu zituenean. Frantzisko I.a, bederen, Donostian eduki zuten preso, askatu aurretik,[1] baina 1526an Madrilgo Itun gogorra onartu behar izan zuen lehendabizi, gero bete ez zuen arren. Burgundia beretzat gorde zuen eta berriro gerrari ekin zion, 1526an Aita Santuarekin, Veneziarekin eta Francesco Sforzarekin Cognaceko Liga eratu ondoren.
1529an Cambraiko bakea izenpetu zuen; konpromiso hutsa besterik ez zen, baina Alemaniako protestanteengana eta otomandarrengana hurbiltzeko aukera eman zion, kristau guztien eskandalua eragin bazuen ere, eta berriro gerrari ekiteko aukera eman zion Frantziako erregeari. Niza hartu eta 1544an Cerisolesko guduan garaipena lortu bazuen ere, Crepy-en-Leannois-eko bakeak ez zuen ezer berririk ekarri. Margarita Nafarroakoa bere arreba Erasmoren aldeko agertu zela eta, eskuzabala izan zen Frantzisko protestanteekin, baina jarrera aldatu zen eta esetsi egin zien, 1534ko iragarkien auziaren ondoren batez ere; hala, erregearen autoritarismoak indar hartu zuen.
Atsegina eta jakintza handiko gizona zen; emakume askorekin izan zituen harremanak, Chateaubrianteko kondesarekin eta Etampesko dukesarekin batez ere. Aginpidea bere begikoen (Antoine Duprat, Anne de Montmorency) edo Luisa Savoiakoa bere amaren eskuetan utzi zuen. Artearekiko ardura handia izan zuen: Italiako Errenazimentua Frantziara hedarazi zuen. Berak eramanarazi zituen Frantziara Leonardo da Vinci, Benvenuto Cellini, Le Primatice etab. Gaztelu ugari eraikiarazi zituen: Chambord, Villers-Cotterêts, Saint-Germain-en-Laye eta, 1530ean, Frantziako Ikastetxea (Collège de France) sortu zuen.
Frantzisko I.a eta Nafarroaren auzia aldatu
Frantzisko erregea Italiako gerretan murgildu zen, eta hor beste pieza bat zen Nafarroaren auzia. Henrike II.a Katalina eta Joan III.a Nafarroako errege-erreginen semea euskal erresuma horretako errege bilakatu zen gurasoak hiltzean. Erresumaren 1512ko inbasioa gertatzean, gurasoek Frantzisko I.aren Frantziako errege gortera igorri zuten bertan babesturik haz zedin. Praktikan, Frantzisko I.aren eraginpean geratu zen. 1521ean, Henrike II.a erregeak 18 urte zituen, eta aukera egokia zirudien Nafarroa birkonkistatzeko. Bat egin zuen asmo horretan Frantzisko I.arekin, Henrike eta Nafarroa bere mendeko nahi zituena.
Henrike gogotsua zen, baina oso gaztea, eta nafar diru kutxak hutsik ziren. Frantses erregeak zuen Nafarroa Garaira sartzeko kanpaina militar bati ekiteko kemen politiko eta ekonomikoa. Bada, berak zuzendu zuen birkonkista ahalegin hori eta, Henrikeren ordez, André de Foix Lesparreko jaun gaskoia jarri zuen kanpainaren buruzagi. Frantzisko I.aren asmoek, haatik, gainditu egiten zuten Nafarroan bertako erregea berrezartzea. Lesparrek gogora ekartzen zuen bezala, frantses erregeak agindurik baizik ez zion Logroñori eraso egin, Nafarroa berreskuratu ondotik. Bada, espainiarrek kontraeraso egin zuten, eta nafar-frantses espedizioak kolpe erabakigarria jaso zuen Noaingo Guduan, 1521eko uztailaren 1ean.
Karlos V.aren tropa espainiarrak, tartean zirela Nafarroaz kanpoko eta barneko euskaldunak, Donibane Garaziraino aitzinatu ziren, baita nafar gotorleku hori azpiratu ere. Frantzisko I.ak eta Henrike II.ak, orduan, bigarren espedizio bat antolatu zuten enperadorearen tropak kanporatzeko. Errege frantsesak ordaindu zuen orain ere espedizioaren gehiena eta Bonniveteko jauna izendatu zuen haren buru. Espedizioak Donibane Garazi eta Nafarroa iparraldea hartu zituen kontrolpean, baina Iruñea berreskuratzeko Henrikeren asmoaren kontra, Hondarribi hartu zuten, Frantziskoren estrategiari lotuz.
Ezkontza eta seme-alabak aldatu
1514an, Luis XII.a Frantziakoaren alaba Klaudiarekin ezkondu eta zazpi seme-alaba izan zituzten:
- Luisa (1515-1517)
- Karlota (1516-1524)
- Frantzisko (1518-1536)
- Henrike (1519-1559), oinordekoa eta Katalin Medicirekin ezkondu zena.
- Madalena (1520-1537), Jakue V.a Eskoziakoarekin ezkondu zena
- Karlos (1522-1545)
- Margarita (1523-1574), Emanuel Filiberto, Savoiako dukearekin ezkondu zena.
1530ean Karlos I.a Espainiakoaren alaba Leonorrekin ezkondu zen, baina ez zuten seme-alabarik izan.
Genealogia aldatu
Erreferentziak aldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/11/25 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Sada, Javier; Sada, Asier. (1995). Historia de San Sebastián. Donostia-San Sebastián: Txertoa, 32 or. ISBN 84-7148-318-1..
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q129857
Multimedia: Francis I of France / Q129857
| Aurrekoa Luis XII.a Frantziakoa |
Frantziako erregea 1515-1547 |
Ondorengoa Henrike II.a Frantziakoa |