Arma nuklear: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
2. lerroa:
[[Fitxategi:JROppenheimer-LosAlamos.jpg|alt=|thumb|343x343px|Robert Oppenheimer, bonba atomikoaren aita.]]
[[Fitxategi:Mk4 Fat Man bomb.jpg|thumb|250px|"Fat Man" [[plutonio]]zko bonba nuklearra, Bigarren Mundu Gerran erabilitakoaren antzekoa.]]
'''Arma nuklearra''', '''bonba nuklearra''' edo '''bonba atomikoa''' [[atomo nukleo]]en [[fisio nuklear|fisio]] edo [[fusio nuklear|fusio]] erreakzioetan askatzen den energia erabiltzen duen [[arma]] da.<ref name = ElhuyarZT>{{Erreferentzia | izenburua=arma nuklear | url=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/arma%20nuklear|aldizkaria=Elhuyar Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoa | sartze-data=2019-05-21}}</ref> Hiru mota daude: [[fisio bonba]] (A); hidrogeno bonba edo [[bonba termonuklear]]ra (H); eta [[neutroi bonba]].<ref name = ElhuyarZT /> Ahalmen txikiko bonba nuklearrak ohiko lehergaiak baino askoz suntsigarriagoak dira, eta arma bakarra ere hiri oso bat hondatzeko gai da<ref>{{Erreferentzia|izena=Hearst|abizena=Magazines|izenburua=Popular Mechanics|argitaletxea=Hearst Magazines|hizkuntza=en|data=1945-10|url=https://books.google.com/books?id=hN8DAAAAMBAJ&pg=PA18|sartze-data=2023-02-21}}</ref>.
Gerragintzaren historian, bitan baino ez dira arma nuklearrak erabili, [[Bigarren Mundu Gerra]]ren amaieran. Bonba nuklearraren lehenengo detonazioa 1945eko uztailaren 16an Alamogordon, [[Ameriketako Estatu Batu]]etan, egin zen, [[Manhattan proiektua]]ren atal esperimentaltzat. Desertuan egin zen, eta Estatu Batuetako kargu militar altuak pozik geratu ziren probarekin. Horregatik, [[1945]]eko [[abuztuaren 6]]an gertatu zen, Estatu Batuek [[Hiroshima]]ren gainean Little Boy («Mutiltxoa») izeneko bonba bota zutenean. Bigarrena, Fat Man («Gizon Lodia») hiru egun geroago jaurti zuten, [[Nagasaki]] hirian. Arma horien erabilpenaren ondorioz, 120.000 pertsonatik gora hil ziren unean bertan, eta gehiago denborak aurrera egin ahala.
15. lerroa:
== Motak ==
Bi arma nuklear mota nagusi daude: fisioaren energia soilik erabiltzen dutenak haren eztanda potentzia gehiena lortzeko eta fisioaren energia fusio nuklear bat hasteko erabiltzen dutenak, irteera energia kantitatea bidertuz<ref>{{Erreferentzia|izena=Educational Foundation for Nuclear Science|abizena=Inc|izenburua=Bulletin of the Atomic Scientists|argitaletxea=Educational Foundation for Nuclear Science, Inc.|hizkuntza=en|data=1954-02|url=https://books.google.com/books?id=rw0AAAAAMBAJ&pg=PA61|sartze-data=2023-02-21}}</ref>.
=== Fisio bonbak ===
24. lerroa:
Fisio-erreakzio guztiek fisio-produktuak sortzen dituzte, nukleo atomiko zatituen hondarrak. Fisio-produktu asko oso erradioaktiboak (baina iraupen laburrekoak) edo nahiko erradioaktiboak (baina iraupen luzekoak) dira, eta, beraz, kutsadura erradioaktiboaren sortzaile serioa dira. Fisio-produktuak dira faila nuklearraren osagai erradiaktibo nagusia.
Arma nuklearren aplikazioetarako gehien erabili diren material fisionagarriak uranio-235 eta plutonio-239 izan dira<ref>[[:en:David_Albright|Albright, David]]; Kramer, Kimberly (August 22, 2005). "[http://isis-online.org/uploads/isis-reports/documents/np_237_and_americium.pdf Neptunium 237 and Americium: World Inventories and Proliferation Concerns]" (PDF). [[:en:Institute_for_Science_and_International_Security|Institute for Science and International Security.]] Archived (PDF) from the original on January 3, 2012. Retrieved October 13, 201</ref>..
=== Fusio bonbak ===
Beste arma nuklear mota oinarrizkoak [[fusio nuklear]]reko erreakzioetan sortzen du bere energiaren proportzio handia. Fusio-arma horiei arma termonuklear edo, oro har, lagunkoi deritze hidrogeno-bonba (H-bonba gisa laburtua), hidrogeno-isotopoen arteko fusio-erreakzioen mende baitaude (deuterioa eta tritioa). Arma horien guztien energiaren zati handi bat fusio-erreakzioak "eragiteko" erabiltzen diren fisio-erreakzioetatik dator, eta fusio-erreakzioek fisio-erreakzio osagarriak eragin ditzakete<ref>{{Erreferentzia|izenburua=4.5 Thermonuclear Weapon Designs and Later Subsections|url=https://nuclearweaponarchive.org/Nwfaq/Nfaq4-5.html|aldizkaria=nuclearweaponarchive.org|sartze-data=2023-02-21}}</ref>.
Sei herrialdek bakarrik egin dituzte arma termonuklearren probak —Estatu Batuek, Errusiak, Erresuma Batuak, Txinak, Frantziak eta Indiak—. (Indiak benetako arma termonuklear bat asmatu badu, polemika da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Are the Real Yields of India's Tests?|url=https://nuclearweaponarchive.org/India/IndiaRealYields.html|aldizkaria=nuclearweaponarchive.org|sartze-data=2023-02-21}}</ref>.. Ipar Koreak dio fusio-arma bat probatu zuela 2016ko urtarrilean, baina hori eztabaidan dago<ref>{{Erreferentzia|izena=Euan|abizena=McKirdy|izenburua=North Korea announces it conducted nuclear test|hizkuntza=en|data=2016-01-06|url=https://www.cnn.com/2016/01/05/asia/north-korea-seismic-event/index.html|aldizkaria=CNN|sartze-data=2023-02-21}}</ref>. Arma termonuklearrak askoz zailagoak dira arrakastaz diseinatu eta exekutatzeko fisiozko arma primitiboak baino. Gaur egungo arma nuklear gehienek diseinu termonuklearra erabiltzen dute, eraginkorragoa delako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nuclear Testing and Comprehensive Test Ban Treaty (CTBT) Timeline {{!}} Arms Control Association|data=2020-04-21|url=https://web.archive.org/web/20200421174531/https://www.armscontrol.org/factsheets/Nuclear-Testing-and-Comprehensive-Test-Ban-Treaty-CTBT-Timeline|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2023-02-21}}</ref>
Gaur egun zabaldutako ia arma termonuklear guztiek ''bi etapako'' diseinua erabiltzen dute, baina fusio-fase gehigarriak gehitu daitezke, fase bakoitzean hurrengo fasean fusio-erregai gehiago piztuz. Teknika hori arbitrarioki handiak diren arma termonuklearrak eraikitzeko erabil daiteke. Hori ez dator bat fisio-bonbekin, lehertzeko ahalmenean mugatuta baitaude kritikotasun-arriskuagatik (kate nuklear goiztiarraren erreakzioa, aurrez bildutako fisio-erregai kantitate handiak). Inoiz leherrarazitako arma nuklearrik handiena, SESBeko Tsar Bomba, 50 megatoi TNT (210 PJ) baino gehiagoko energia askatu zuena, hiru etapako arma zen. Arma termonuklear gehienak horiek baino dezente txikiagoak dira, misil ojiba espazioaren eta pisu eskakizunen muga praktikoen ondorioz<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Nuclear Weapon Archive - A Guide to Nuclear Weapons|url=https://nuclearweaponarchive.org/|aldizkaria=nuclearweaponarchive.org|sartze-data=2023-02-21}}</ref>.
Fusio-erreakzioek ez dute fisio-produkturik sortzen, eta, beraz, askoz gutxiago laguntzen dute faila nuklearrak sortzen fisio-erreakzioek baino, baina arma termonuklear guztiek gutxienez fisio-etapa bat dutenez, eta errendimendu handiko gailu termonuklear askok azken fisio-etapa bat dutenez, arma termonuklearrek fisio-arma gisa adina faila nuklear sor ditzakete gutxienez.
| |||