Jose Larrañaga: berrikuspenen arteko aldeak

'''Jose Larrañaga Juaristi'''<ref name="mendez">{{Erreferentzia|izenburua=Bautismo José Maria, Larrañaga, Joaristi|url=https://artxiboa.mendezmende.org/es/busque-partidas-sacramentales/ver.html?id=1491568&sacramento=b&bp%5Bsacramento%5D=b&bp%5Bnombre%5D=Jose&bp%5BapellidoPrimero%5D=Larr%25&bp%5BapellidoSegundo%5D=&bp%5Bmunicipio%5D=Mendaro&bp%5Banio%5D=&bp%5BanioMargen%5D=&bp%5BpadreNombre%5D=&bp%5BpadreApellidoPrimero%5D=&bp%5BpadreApellidoSegundo%5D=&bp%5BmadreNombre%5D=&bp%5BmadreApellidoPrimero%5D=&bp%5BmadreApellidoSegundo%5D=&sort=fecha|aldizkaria=artxiboa.mendezmende.org|sartze-data=2021-05-12}}</ref> ([[Mendaro]], [[1801]]ko [[maiatzaren 3]]-[[Bilbo]], [[1826]]ko [[urriaren 13]]a) (beste testu batzuk ere '''Jose Larrinaga''' diote), hainbat hilketa egiteagatik egin zen ezagun. [[Markina Etxebarria|Markina Etxebarriako]]n (Bizkaian[[Bizkaia]]) bere baserrian aterpea eskaini zion familia oso bat hil zuen 1825ean. Aurretik ere [[Lerida1825]]<nowiki/>ean. aldean,Aurretik ere beste familia hil omen zuen, [[Lerida]] aldean. Ondorioz, [[heriotz zigor|heriotz zigorr]]<nowiki/>era jasokondenatu zuenzuten, eta [[garrote]]z hil zuten. Haren historia odoltsua [[bertso paper]]etan zabaldu zen.

Hiltzaile bera bi abizenekin ezagutzen zaioda. Larrañaga batez ere Gipuzkoan erabili izan da batez ere, tradizio literarioan. Larrinaga, aldiz, Bilboko epaiketaren dokumentazioan jasotzen da. Mendaroko bataio agiriaren arabera '''José María Larrañaga Juaristi''' zen bere izen osoa, Juan Antonio Larrañaga Zabaleta eta Manuela Joaristi Goenagaren semea<ref name="mendez" />.

Horrela laburbildu du [[Hektor Ortega|Hektor Ortegak]] ''[[Bilbao]]'' aldizkarian:<ref>363.zk., 2020ko azaroan, 42 or.</ref> "Mendaron jaio zen 1801ean. Aita laster galdu zuen eta amarekin bizitza alderraia egin zuen, herri askotan egon baitziren: [[Plentzia]]n, [[Markina]]n, [[Zeanuri]]n, [[Azpeitia]]n eta [[Markina Etxebarria]]n. Azken herri horretan, [[Altzibar baserria]]n, bizi izan zen, zortzi edo hamar urteko txotxoa zenean. Altzibarren agertu zen berriz ere 1825eko urriaren 13ko zorigaiztoko gauean". Etxekoek, Migel Galdos, Kataliana Gandiaga eta bien alaba zen Mikaelak, ezagutu eta ondo hartu zuten. Afaria eskaini zioten eta, ondoren, oheratu ziren, Migel eta Jose goiko pisuko ohean, ama-alaba beheko pisukoan. Altxatu zirenean Josek aizkoraz eraso eraso egin zion Migeli. Era berean Mikaela alaba akabatu zuen. Ondoren, Jose lapurtzeko asmotan, etxea arakatzen hasi zen. Katalina, bitartean, ihes egiten saiatu zen, baina Josek harrapatu zuen eta aizkoraz hiljo zuen. Hiltzaileak alde egin zuen, Katalina bizirik gelditzengelditu zela ikusiohartu gabe. Emakumea esnatu zenean garrasika hasi zen laguntza eske. Auzokideek lagundu zioten, baina egunetan hil zen, aurretik gertatutakoa azalduta.

Asteetara Jose harrapatu zuten eta Bilbora eraman zuten. EgindakoEgindakoa aitortu zuen baina zergatia ez zuen oso garbi azaldu. Esan zuenzuenaren arabera, Altzibarren bizi izan zen garaian behin Migelek errieta egin zion kopla bat abesteagatik. Epaileak Eladio Alonso Valdenebro [[korrejidore]]a, Pedro Nobia Saltzedo eta Baldespinako markesa ahaldun nagusiak izan ziren. Epaia zalantzarik gabekoa izan zen: heriotza zigorra.

1826ko ekainaren 14an garroteazgarrotez hil zuten. Borreroa Juan Carnero izan zen. Exekuzioa Bilboko plazan izan zen, horretarako prestatu zen oholtza baten gainean. Arratsaldean frantziskotar fraideek gorpua jaso zuten eta, elizkizunak egin ondoren, San Frantzizko komentuko hilerrian lurperatu zuten.

Gertaera lazgarri hauek berehala zabaldu ziren Euskal Herri osoan. Horren testigu, Tolosanistorioa zabalduazaldu zirenzuten bertso paperak historiazabaldu ziren azalduzTolosan. Lehenengo pertsonan idatzita daude, egilea Jose Larrinaga bera izango balitz, bere aitortza eginezbezala. Bertso horietan hamalau krimen azaltzen ditu, Altzibar baserrikoak eta Lerida aldean egindako beste batzuk; bertsotanbertsoetan hiltzailea egindakoaz damututa agertzen da. Bertso horiek ahoz-aho zabaldu ziren,. egileaEgilea anonimoa izanikzen. Hor sortuko zirenzen, ziur asko, abizenen aldaketa.

Bertso paperetan oinarrituta [[Julen Lekuona]]k eta [[Antton Valverde]]k abesti ospetsua sortu zuten, "Hamalau heriotza" alegia. Kanta horren beste bertsioakbertsio batzuk ere zabaldu dira, esaterako [[Morau]]k eta [[Oskorri]]k egindakoak.