Jose Maria Arizmendiarrieta: berrikuspenen arteko aldeak

Jose Maria Arizmendiarrieta 1915eko apirilaren 22an jaio zen Iturbe izeneko baserri apalean, [[Bizkaia]] probintziako Markina-Xemein herriko [[Barinaga]] [[elizate]]<nowiki/>an. Gurasoak Jose Luis eta Tomasa izan zituen. Aitak bake-gizon fama izan zuen bere bizilagunen artean. Itxuraz lasaia, alaia eta irmoa, gizarte-bizitza maite zuen [[azoka]] eta kofradietara sarri joanaz. <ref name=":0">{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=José María Arizmendiarreta|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=352329|ISBN=84-920246-2-3|hizkuntza=Es}}</ref> Ama emakume biblikoaren tenpleko etxekoandrea zen: azkarra, ordenatua, arduratsua eta sakrifikatua. Seme-alaben heziketa eta estiloa bere gain hartu zituen, eta baita baserriaren administrazioa.<ref name=":1">{{erreferentzia|abizena=Larrañaga, Jesús|urtea=1998|izenburua=El cooperativismo de Mondragon. Interioridades de una utopía|argitaletxea=Azatza|orrialdea=189|ISBN=84-88125-12-7|hizkuntza=Es}}</ref>[[Fitxategi:Arizmendiarrieta familia osoarekin.jpg|thumb|Arizmendiarrieta familia osoarekin, Barinagan.]]

Arizmendiarrieta Seminarioan Espainiako [[Bigarren Errepublika (argipena)|Bigarren Errepublika]]<nowiki/>ren garaian egon zen, hain zuzen gizarte-gaiak berpiztu zirenean. Apaizgaiak, [[Filosofia]] eta [[Teologia]] ikasteaz gain, [[Pio XI.a|Pio XI.]] ''Quadragessimo Anno'' [[entziklika]] soziala ere aztertzen zuen. Ondorioz, Gasteizko apaiz mugimenduaren espiritualtasunean sakondu zuen, tutore bereziki Joakin Goikoetxeandia eta [[Juan Thalamas Labandibar|Juan Thalamas]] izan zituela. Eta lehenaren lema hartu zuen: "Apaiz izatea, beti eta guztian apaiz". Gerora zintzoki jarraitu zituen garrantzi handia ematen zitzaien hainbat balioei, hala nola gorputzaren laztasunari, puntualtasunari, isiltasunari, lanerako gogoari, higieneari eta aurkezpenari, bai fisikoa zein material didaktikoena.<ref name=":11">{{erreferentzia|abizena=Azurmendi, Joxe|urtea=1991|izenburua=El hombre cooperativo. Pensamiento de Arizmendiarrieta|argitaletxea=Azatza|orrialdea=665203|ISBN=84-88125-01-1|hizkuntza=Es}}</ref>

1955aren hasieran, Arizmendiarrietak ez zuen ahalegin gehiago egin Union Zerrajerako zuzendaritzak bertako langileak kapitalean eta kudeaketan parte har zezaten. Eta enpresa berri bat sortzera animatu zituen gertuko bost kolaboratzaile: Luis Usatorre, Jesús Larrañaga, Alfonso Gorroñogoitia, Javier Ortubay eta Jose Maria Ormaetxea.<ref name=":14" /> Izaera juridikoa lortzeko baimena [[Madril]]<nowiki/>go Gobernuak eman behar zuen, eta jaso zuen ezetzaren ondoren, urrian zailtasunak zituen [[Gasteiz]]<nowiki/>ko enpresa bat erostea erabaki zuten, “etxean erabiltzeko gailuak” ekoizteko [[Lizentzia (argipena)|lizentzia]] industrialarekin, hain zuzen, sukalderako petrolio-labetxoak.<ref name=":1" />

Arizmendiarrita 1941ean gerraondoko Arrasate deprimitura iritsi zenean, enpresa handiena “Unión Zerrajera S.A.” zen, 1869an fundatutako “Vergarajauregui, Resusta y Cia” eta 1901eko “La Cerrajera Guipuzcoana” enpresen bategitetik, 1906an sortua. 850 langile zituen Arrasateko eta [[Bergara]]<nowiki/>ko [[galdaketa]] eta [[mekanizazio]] lantegietan, [[Burtsa (merkatua)|burtsan]] kotizatzen zuen, eta beste [[sarraila]] enpresa txiki batzuen motorra zen. 1948. urtearen erdialdera 2.000 langile izatera iritsi zen.<ref name=":12" /><ref name=":14" /> Bestalde, Arrasateko bigarren enpresa garrantzitsuena “Cerrajera Moderna ELMA, S.A.” zen, 300 langile baino gehiagorekin.<ref>{{erreferentzia|abizena=González García, José María|urtea=2007|izenburua=Unión Cerrajera|argitaletxea=Auñamendi. Eusko Ikaskuntza. https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/union-cerrajera/ar-141010/|ISBN=ISSN 2444-5487|hizkuntza=Es}}</ref>[[Fitxategi:Union Cerrajera tailerra.jpg|thumb|Union Zerrajera-ko tailerra.]]

1958an Guillermo Reyna Espainiako Irakaskuntza Profesionaleko Zuzendariak Arrasate bisitatu zuen. Harritu egin zen ikasleek Arizmendiarrietarekin izan zuten tratu atsegina, eta honela idatzi zion: “Txarto iruditu zitzaidan ikasleek ez zirelako altxatu ez agurtu, eta ez zizutelako eskaini zuzendarienganako izan behar den errespeturik txikiena ere. Aretotik pasatu ginenean eserita zeudenak horrela jarraitu zuten, eta baita oinetakoz aldatzen ari zirenak”. Erantzunean Arizmendiarrietak [[Barkamen|barkamena]] eskatu zion, eta ondoren, “Ez diet onartzen ni zuzendari bezala tratatzea, Eskolan beste bat bezala aurkitzen naizelako. Orain artekoan emaitza onak eman dizkidan [[portaera]] izan da”. Dena den, Arizmendiarretak ez zuen inoiz zuzendari kargurik izan.<ref name=":14">{{erreferentzia|abizena=Leibar, Juan, Ormaechea, Jose Maria|urtea=1993|izenburua=Dn. Jose Maria Arizmendiarrieta y sus colaboradores|argitaletxea=Otalora|orrialdea=1364|hizkuntza=Es}}</ref>

Arizmendiarrieta 1941ean Arrasatera zurezko maletarekin iritsi zenetik, Ulgoreta ULGOR lehen kooperatiba martxan jarri arte 15 urte eman zituen prestatzen. Zikloa 1943an sortu zuen, Eskola Profesional kaskarrarekinkaskar batekin hasi zenzenean, non langile guztien seme-alabak ikasi ahal zutenizan gozuten, Unión CerrajerakoZerrajerako Eskolan ez bezala. Arizmendiarrietak oraindik ez zuen [[Eredu ekonomiko|eredu]] kooperatibo finkaturik, baina bai ideia argi bat: langilea hezkuntzaren[[hezkuntza]]<nowiki/>ren eta bere lanaren bidez bakarriksoilik emantzipatuemantzipatuko daitekeelazela. Horregatik, erantzukizunaren eta lankidetzaren espiritua bultzatzen zuen.<ref>{{erreferentzia|abizena=Galletebeitia, Iban|urtea=2012|izenburua="Ereiterik bada desertuan, J.M. Arizmendiarrieta"|argitaletxea=Euskal Herriko pentsamenduaren gida, Bilbo, UEU|ISBN=978-84-8438-435-9}}</ref>

Eskola sortzeaz gain, Arizmendiarrietaren beste ekintza batzuk hauekhonakoak izan ziren: gazteentzako liburutegi bat antolatzea, adinekoentzako ikasketa zirkuluak sortzea, eta 1943ko ekainean berak zuzentzen zuen [[Gizarte]] edo [[Soziologia]] Akademia bat sortzeaabian jartzea, [[Ekintza Katoliko|Ekintza KatolikoarenKatolikoa]]<nowiki/>ren babespean. Bere zirkulu edo topaketen helburua “etorkizuneko langileen buruzagiak prestatzea” zen. Eskola Profesionalean irakasteaz gain, Arizmendiarrietak bi mila ikasketa [[zirkulu]] baino gehiago eman zituen, batzuk erlijio eta gizagizarte heziketarako, eta beste batzuk gizar prestakuntzarako. Horrek esan nahi du gutxienez hitzaldi bat eman zuela 2,7 eguneanegunetik behin, elkarren segidako hamabost urtetan zehar, jaiak eta oporrak deskontatu gabe.<ref name=":10" />

Dena den, Eskola Profesionala zen zabalkunde katoliko eta sozialaren bere lekurik gogokoena. Egunero 20 minutuko hitzaldia ematen zien irakasleei eta Maestriako 2.mailako eta Ingeniaritza Teknikoko ikasleei, ekitaldi aretoan. Gaiak askotarikoak eta sarri ezezagunak izaten ziren entzuleentzat, hala nola errusiar[[errusia]]<nowiki/>r nekazari kooperatiba koljoak[[Koljós|koljo]]<nowiki/>ak, Jugoslaviako[[Jugoslavia]]<nowiki/>ko [[Autogestio|autogestioa]] edo Alemaniako[[Alemania]]<nowiki/>ko ko-[[kudeaketa]]. Edukiagatik ez ezik, bere hizkera monotonoagatik eta hizkuntza zailagatik ereulergaitzak ulerkaitzakizaten ziren hitzaldiakhitzaldiok. Horretaz jabetuta, [[aipu]] laburrak erabiltzen zituen, erraz gogoratzekoak, hala nola “jakintza boterea da”, “jakintza sozializatu egin behar da boterea demokratizatzeko”, “errazagoa da gazte bat heztea gizon bat erreformatzea baino”, edo “arrain bat eman gizon bati, eta egun batean jango du; erakuts iezaiozu arrantzan eta bizitza osoan jango du”.<ref name=":11" /><ref name=":0" /> Parrokiako eguneroko mezako sermoietan ere aipu laburrak erabiltzen zituen, [[oratoria]] zaila konpentsatzeko;orekatu asmoz. ulertzenUlertzen ez ziotelako eliztarrek hura ordezkatzeko eskatu zioten gotzaindegiari, baina bere gizarte-lana gehiago balioesten zuelako gotzainak[[apezpiku]]<nowiki/>ak ez zuen onartu. Eta 1967ko uztailean, Madriletik hizlari izateko gonbidatu zutenean Espainiako kooperatibismoaren etorkizuneko estatutuari buruzko eztabaidetan, Gizarte Sustapenaren Zuzendari Nagusia buru zela, entzuleekbertaratutakoek isilik entzuten zioten, bere oratoria ulergaitza zitzaielako. Egoera arintzeko Zuzendariak esan zien “Kontuan izan Aita Arizmendik euskaraz pentsatzen duela, eta gaztelaniara itzuli”.<ref name=":10" /><ref name=":0" />

Arizmendiarrietak laguntzaileengan itzala zuenbazuen, ereduarekin predikatzen tzuelakozuelako zen. Berak idatzitako curriculum vitaek ikasketetarako dedikazioa erakusten duzuen: “Filosofia“[[Filosofia]] eta Teologia” Gasteizko[[Gasteiz]]<nowiki/>ko Seminarioan, “Etika“[[Etika]] eta [[Gizarte-zientziak|Gizarte Zientziak”Zientziak]]” [[Comillasko Pontifize-Unibertsitatea|Comillas]]<nowiki/>ko Unibertsitatean, ikastaro berezi eta intentsiboetan matrikulatuta. Eta “Ekonomia”“[[Ekonomia]]” ikastaro trinkoetan Gasteizko Gizarte Eskolan, 1948tik 1952ra.<ref name=":11" />

Gasteizko Seminarioarekin harreman estua zuen, noneta urtero Gizarte Eskolan antolatzen ziren ikastaroetara joaten baitzenzen. Haren interesa ekonomiatik eta soziologiatik hasi, eta filosofia eta pedagogiaraino[[pedagogia]]<nowiki/>raino hedatzen zen. Ekintza Katolikoaren kontsiliario bezala zuen zeregina animatzaile bezala ulertzen zuen, eta batez ere [[hezitzaile]] gisa.<ref>{{erreferentzia|abizena=Larrañaga, Jose Maria|urtea=2001|izenburua=El socio cooperativista|argitaletxea=Otalora|orrialdea=26|hizkuntza=Es}}</ref> Gazteak konbentzitzen saiatzen zen, eta maiz honelako aipuak errepikatzen zituen: “Irakaskuntza eta hezkuntza herri bateko lehen enpresa dira, ez bada nahi mota guztietako enpresak zaharkituta geratzea edo erdi garatuta”, “Pertsona formakuntzaren bidez egiten da”, “Hobe da [[Iluntasun|iluntasuna]] madarikatzea baino, pospolo bat piztea”, edo “Garaiz ereitea[[ereite]]<nowiki/>a gure gazteak profesionalki gaitzea da. HoriHorrela, da [[hazia]]<nowiki/>ren ehuneko bateko haziaren gastuak, sortzen duenehuneko ehuna bihurtzenbilakatzen duenadira».<ref name=":8" /><ref name=":11" />

Hezkuntzan egindako inbertsioen[[inbertsio]]<nowiki/>en errentagarritasunaren[[errentagarritasun]]<nowiki/>aren argudioa askotan agertzen da Arizmendiarrietaren idatzietan. Eta hezkuntzaren erantzukizun komunitarioa azpimarratzeak bi [[erro]] ditu. Bata, Estatuaren urritasunaz duen esperientzia pertsonala da, eta bestea gizarteak bere forma guztietan autokudeaketara[[autokudeaketa]]<nowiki/>ra jo behar duela dioen ideia orokorra, bereak diren arazoak konponduz. Baina formakuntza dualaren alde egiten zuen, ikasketen kostuaren zama guztia komunitateari ez uzteko, baizik eta ikasleak berak zati bat bere gain hartu behar zuelako. Gainera, ArizmendiarrietaArizmendiarrietak bi sasoitan banatzen zen bizitzaren aurka zegoen: bata ikastekoa (lan egiten zutenen kontura), eta bestea lanekoa. Uste zuen ikasketak eta lanak, elkarren segidako etapak baino gehiago, iraungo zuten jarduera konbinatuak osatu behar zituztela. GazteakGazteek lana eta ikasketak uztartu behar zituzten, eta helduakhelduek lana eta ikasketak bateratzeko eskubidea eta betebeharra izan behar zuten.<ref name=":8" /><ref>{{erreferentzia|abizena=Vaněk, Jaroslav|urtea=2007|izenburua=A note on the future and dynamics of economic democracy. Advances in the Economics Analysis of Participatory and Labor managed Firms|argitaletxea=Cornell University. Cooperative firms in global markets.|orrialdeak=297-304|ISBN=978-0-7623-1389-1. doi:10.1016/S0885-3339(06)10011-3.|hizkuntza=En}}</ref>

- Kooperatibetan ez zegoen sindikaturik, bere funtzioak Kontseilu Sozialak betetzen zituelako, eta 1966an sektore ezkertiar eta sindikalen lehen kritikak hasi ziren, kooperatibismoa gizartearentzat irtenbide eskasa zela uste zutelako, sozialismoa “ate barrukoentzat” zelako. Kritikari horiek kooperatibismoaren alderdi positibotzat hartzen zituzten bazkide bat/boto baten enpresaren gobernu demokratikoa eta ez kapitalaren arabera; lanaren gainbalioak komunitateari egoztea, edo elkartasuna soldata-aukera mugatuaren bidez klase pribilegiatuak eratzea eragozten zuelako. Baina eragozpen nagusia zen, kooperatibismoak merkatu kapitalista librearen printzipioa onartzen zuela.<ref>{{erreferentzia|abizena=Kasmir, Sharryn|urtea=1999|izenburua=El mito de Mondragón: cooperativas, política y clase trabajadora en una ciudad del Pais Vasco|argitaletxea=Txalaparta|orrialdeak=105--|ISBN=9788481361537|hizkuntza=Es}}</ref>