Jose Maria Arizmendiarrieta: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
Artikulua osatzen hasi naiz |
||
1. lerroa:
{{biografia infotaula automatikoa}}
'''Jose Maria Arizmendiarrieta Madariaga''' ([[Markina-Xemein]], [[Bizkaia]], 1915eko apirilaren 22a- [[Arrasate]], [[Gipuzkoa]], 1976ko azaroaren 29a) euskal apaiz katolikoa izan zen, eta [[Mondragon Korporazioa|Mondragon Korporazio]]<nowiki/>ko [[enpresa]] [[Kooperatiba|kooperatibo]]<nowiki/>en [[Ideologia|ideologo]]<nowiki/>a zein sustatzailea.<ref>{{erreferentzia|abizena=Ormaetxea, Jose Maria|urtea=1991|izenburua=La experiencia cooperativa de Mondragon|argitaletxea=Azatza, ed|orrialdea=40|ISBN=978-84-604-0011-0|hizkuntza=Es}}</ref> Hasieran [[Euskal Herria]]<nowiki/>n kokatuak zeuden, eta gaur egun mundu osora hedatu dira. [[Gizarte ekonomia]]<nowiki/>ko bigarren enpresa taldea da estatuan. Guztira 98 kooperatibak, 8 [[Fundazio (erakundea)|fundazio]]<nowiki/>k, [[Mutualitate|mutua]] batek, 10 estaldura-erakundek eta nazioarteko 7 delegaziok osatzen dute, lau arlotan banatuta: [[Finantzak|finantza]]<nowiki/>k, [[industria]], [[Banaketa prozesu|banaketa]] eta [[ezagutza]].<ref>{{erreferentzia|izenburua=2020. urteko Txostena|argitaletxea=https://www.mondragon-corporation.com/urtekotxostena/dist/docs/eus/urteko-txostena-2020.pdf.}}</ref>
Arizmendiarrieta [[apaiz]]<nowiki/>gai zen [[Gasteiz]]<nowiki/>en [[Espainiako Gerra Zibila]] hasi zenean, eta ondorioz [[Eusko Jaurlaritza]]<nowiki/>k mobilizatu egin zuen. [[Euskara]] zekienez, ''[[Eguna (egunkaria)|Eguna]]'' egunkari berrian idaztera bidali zuten. Bertan, tropa [[Frankismo|frankista]]<nowiki/>k [[Bilbo]]<nowiki/>n sartu arte aritu zen. Hauek, [[atxilotu]] ondoren berriro mobilizatu zuten, [[Burgos]]<nowiki/>ko artilleriaren erregimentura bidaliz gerra amaitu arte.<ref>{{erreferentzia|abizena=Molina, Fernando|urtea=2005|izenburua=José María Arizmendiarreta|argitaletxea=Laboral Kutxa|orrialdea=229|ISBN=84-920246-2-3|hizkuntza=Es}}</ref> Ikasketak amaitu ondoren eta apaiz bilakatu, 1941ean parrokiako laguntzailekide bezala [[Debagoiena|Deba Goiena]] Bailara gipuzkoarreko [[Arrasate]] herri industrialera bidali zuten, han jarraitu zuela hil arte. Apaiz [[Pragmatismo|pragmatiko]] eta langilea, [[justizia sozial]]<nowiki/>aren eta giza duintasunaren zentzu handia zuena, erakunde eta enpresa ugari sustatu zituen langileen eta komunitatearen onerako<ref>{{erreferentzia|abizena=MacLeod, Greg|urtea=1998|izenburua=From Mondragon to America: Experiments in Community Economic Development|argitaletxea=Canada: Cape Breton University|orrialdea=97|ISBN=978-0920336533|hizkuntza=En}}</ref>, “Arrasateko esperientzia kooperatiboa” deitu zuen arlo horretan. Urtero milaka lagun joaten dira Arrasatera, [[Enplegu|enplegua]] sortu eta mantentzeko Arizmendiarrietak auto-kudeatutako kooperatiben [[Eredu (argipena)|eredu]]<nowiki/>a aztertzera.<ref>{{erreferentzia|abizena=Sinde, Juan Manuel|urtea=2021|izenburua=Las claves del éxito de la Experiencia de Mondragón|argitaletxea=Noticias de Gipuzkoa|hizkuntza=Es}}</ref>
== Biografia ==
[[Fitxategi:Jose Maria Arizmendiarrieta, oroigarria.jpg|thumb|Jose Maria Arizmendiarrietarren omenezko oroigarria Markina Xemeingo [[Barinaga]] auzoan.]]▼
=== Haurtzaroa eta gaztaroa: 1915-1931 ===
Jose Maria Arizmendiarrieta 1915eko apirilaren 22an jaio zen Iturbe izeneko baserri apalean, Bizkaia probintziako Markina-Xemein herriko [[Barinaga]] elizatean. Gurasoak Jose Luis eta Tomasa izan zituen. Aitak bake-gizon fama izan zuen bere bizilagunen artean. Itxuraz lasaia, alaia eta irmoa, gizarte-bizitza maite zuen azoka eta kofradietara sarri joanaz. Ama emakume biblikoaren tenpleko etxekoandrea zen: azkarra, ordenatua, arduratsua eta sakrifikatua. Seme-alaben heziketa eta estiloa bere gain hartu zituen, eta baita baserriaren administrazioa.
=== Gasteizko Seminarioa: 1931-1936 ===
Arizmendiarrieta Seminarioan Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian egon zen, gizarte-gaiak berpiztu zirenean hain zuzen. Apaizgaiak, Filosofia eta Teologia ikasteaz gain, Pio XI. ''Quadragessimo Anno'' entziklika soziala ere aztertzen zuten. Ondorioz, Gasteizko apaiz mugimenduaren espiritualtasunean sakondu zuen, tutore bereziki Joakin Goikoetxeandia eta Juan Thalamas izan zituela. Eta lehenaren lema hartu zuen: "Apaiz izatea, beti eta guztian apaiz". Garrantzi handia ematen zitzaien hainbat balioei, hala nola gorputzaren laztasunari, puntualtasunari, isiltasunari, lanerako gogoari, higieneari eta aurkezpenari, bai fisikoa zein material didaktikoena.
=== Gerra Zibila eta apaiz ordenazioa: 1936-1941 ===
[[Fitxategi:Jose MariaArizmendiarrieta.jpg|thumb|Jose Maria Arizmendiarrieta]]
1936ko uztailean [[Espainiako Gerra Zibila]] hasi zenean, Arizmendiarrieta Barinagako familia-baserrian zegoen, Seminarioko urteroko oporrak disfrutatzen, eta han egon zen [[Jose Antonio Agirre]]<nowiki/>ren [[Eusko Jaurlaritza]] berriak mobilizatu zuen arte. Baina auzitegi mediko militarrak armen zerbitzu aktiborako bere ezgaitasuna ziurtatu zuen, gorputz osagarrietara destinatuz, hain zuzen ''[[Eguna (egunkaria)|Eguna]]'' egunkariko erredazkziora. Bertan soldata bat kobratzen zuen hilero soldadu bezala. Euskarazko egunkaria 1937ko urtarrilean sortu zen, gobernu berria euskal biztanleriarekin eta bereziki fronteko soldaduekin komunikatzeko. Bilboko Prentsa Elkarteko kidea zen, eta maiatzean zein ekainean euskal milizianoen batailoiei zuzenean zuzenduta zegoen ''[[Gudari (1937ko aldizkaria)|Gudari]]'' egunkari elebidunean ere idatzi zuen. Bertako artikuluetan ''Egunako'' ideario antifaxista, nazionalista eta kristau-demokrata mantentzen zen. Arizmendiarrietarekin Gasteizko “Beti aurrera” elkarteko hainbat kidek egiten zuten lan, hala nola Eusebio Erkiaga eta Alejandro Mendizabal. Informazioaren trataerak euskal aberriaren eta haren osagai garrantzitsuenen defentsa bilatzen zuen: hizkuntza eta erlijioa. Hori guztia norabide politiko kristau-demokrata batetik, giza-justiziari behin eta berriz erreferentzia eginez.
=== Arrasatera bidalia: 1941-1954 ===
1941eko otsailean, bere jaioterriko Barinagatik Arrasateko gerraosteko herri deprimitura joan zen. Han, Erdi Arotik burdina lantzen zen bere burdinola eta artisau-lantegietan. Eta XX. mendearen hasieran industria-jarduera eraginkorra zuen, eta hainbat enpresak laminatuak, profilak eta txapa, torlojuak, sarrailagintza, burdindegia, altzari metalikoak, galdaketa xaflakorra, etxeko aparatuak, burdinazko hodietarako osagarriak, eta bulegoko altzariak egiten zituzten. Arizmendiarrieta iristean, enpresa horietan 1.500 langile aritzen ziren, herriak guztira 8.800 biztanle zituela.
=== Gaixotasuna eta heriotza: 1963-1976 ===
1963an kolapso txikiak nozitzen hasi zen, seguruenik aurreko urteetan izandako jarduera betearen ondorioz: apaiz-bizitza, eskolak, hitzaldiak, konferentziak, bilerak, lantokietara egindako bisitak, Eskolako bulegora joaten zitzaion pertsonen arreta, ministerioetara eta erakunde ofizialetara egindako bidaiak, atzerrirako bidaiak, eta hainbat irakurketen bidez prestakuntzan egindako lan neketsua. Ez zen osorik sendatu, eta 1967ko otsailean bihotz-enbolia bat izan zuen. Hori dela eta, Madrilen operatu zuten, protesi artifizial bat jarriz zioten bihotzean.
== Enpresa kooperatiboak: 1955-1976 ==
1955 arte, Arizmendiarrietak lau eremu ezberdinetan egin zuen lan, eta kasu guztietan klaseen arteko lankidetza-irizpideak erabili zituen:
- parrokiakoa, non Ekintza Katolikoaren zentroa eta Ariketa Espiritualen Lana biltzen ziren,
- gizarte-laguntza, tuberkulosiaren aurkako eta haurren kontsultategien bidez osasun-laguntza soziala emanez, edo etxebizitzak eraikiz Mondragonesa Elkartearen bidez,
- heziketakoa, Eskola Profesionala garatuta, eta
- aisialdi-jarduera, Kirol Gazteriarekin batera kirola eta zinea helburu zituena.
Enpresa-eremua geratzen zen jorratu gabe, langileek kapitalean eta enpresen kudeaketan parte hartzeko. Hamahiru urteko sormen-lana egin ondoren laguntza eta heziketa sektoreetan, ekintzan oinarrituta hausnarketan baino, eta Elizaren doktrina sozialak elikatuta, Arizmendiarrietak gizarte-enpresak sortzera bideratu zuen bere ardura, “esperientzia kooperatiboa” deitzen zuena.
[[Fitxategi:1208 eko p024 f01.jpg|thumb|Arizmendiarrieta bere bizikletarekin ]]
=== Antolakuntza eredua ===
Arizmendiarrietak antolakuntza-eredu irekia sustatu zuen, arrazak, sinesmenak, klaseak eta generoa bereizi gabe, eta aldi berean parte-hartzailea eta interdependentea zena. Elementu komun batzuk zituen, eta beste batzuk sektorearen arabera berariazkoak.
=== Kontsumo kooperatibak ===
1955eko uztailean amaitu ziren “Etxearen Elkarte Arrasatearra”k sutatutako etxebizitzak, eta Arizmendiarrietak bizilagunen artean San Jose Kontsumo Kooperatiba sortzea proposatu zuen bazkideen batzarrean. Kontua zen Zerrajera enpresa ekonomatu baztertzailearen alternatiba komunitario bat sortzea.
=== Kooperatiba industrialak ===
1955aren hasieran, Arizmendiarrietak ez zuen ahalegin gehiago egin Union Zerrajerako zuzendaritzak bere langileak kapitalean eta kudeaketan parte har zezaten. Eta enpresa berri bat sortzera animatu zituen gertuko bost kolaboratzaileei: Luis Usatorre, Jesús Larrañaga, Alfonso Gorroñogoitia, Javier Ortubay eta Jose Maria Ormaetxea. Sortzeko baimena Madrilgo Gobernuak eman behar zuen, eta bere ezezkoaren ondoren, urrian zailtasunak zituen Gasteizko enpresa bat erostea erabaki zuten, “etxean erabiltzeko gailuak” fabrikatzeko lizentzia industrialarekin, hain zuzen, sukaldeko petrolio-labetxoak.
=== Kreditu-kooperatibak ===
1958ko abuztuan, Arizmendiarrieta EskolaProfesionaleko ikasle eta irakasleen ibilaldi batekin joan zen Bruselako Mundu Erakusketara, eta atzerrirako lehen bidaia Frantzia, Herbehereak, Belgika eta Alemanian hainbat enpresa bisitatzeko aprobetxatu zuen, automobilgintza, etxetresna elektriko eta makina-erremintako sektoreetakoak. Bidaiaren ondoren, azkn urteetan burun zerabilen ideia bati ekitea erabaki zuen: kreditu-erakunde kooperatiboak sortzea. Horrela, 1959an bi aurreproiektu idatzi zituen, finantza entitate bat eta laguntza entitate bat sortzeko.
== Pentsamendua eta printzipio praktikoak ==
=== Aurrekariak ===
Arizmendiarrietak, justizia soziala eta pertsonen giza duintasuna lortzeko ahaleginean, ez zuen enpresa ereduak intuizioz sortu. Urte askotan behaketan eta irakurketan oinarritutako ezagutza historiko, enpresarial eta ideologiko zabalak zituen. Berezitasun bat izan zuen: pragmatismo handiz, bere ideia teorikoak kreazio zehatzekin ezartzen jakin zuela.
==== Historikoak ====
Arizmendiarrietak Euskal Herriko kooperatiben aurrekariak oso ondo ezagutzen zituen. Izan ere, lankidetza espiritua antzinatik oso errotuta zegoen nekazarien artean, “''Auzolan''” edo komunitatearen aldeko lan bezala ezaguna zena: auzotarrek doako lan bat egiten dute, denen onurarako. Auzo batzar baten bidez erabakitzen da non, nola eta ze pertsonak (kide bat baserri bakoitzeko) egingo duten lan hori, batez ere bide publikoak, elizak, edo eraikin publikoak irekitzeko eta mantentzeko, edo bizilagunen bati laguntzeko.
==== Enpresarialak ====
Deba Garaia Harana eta bertako zazpi herriek XIII. mendetik burdinolei eta metalurgiari lotuta egon ziren. Hala, XV. mendean Arrasateko 1900 biztanleren multzo handi baten lana altzairuzko totxoak ekoiztea zen. Alde batetik armak egiteko saltzen eta esportatzen zituzten, eta bestetik artisau eran iltze eta burdineria egiteko bertan. Burdinolak instalazio konplexuak ziren, eta uraren energiak beharrezko makineriari eragiten zion burdina eta altzairua ekoizteko, XIX. mendeko Industria Iraultzarekin labe garaiak ezarri ziren arte.
[[Fitxategi:1958 Atomium.jpg|thumb|1958an Bruselako Atomiumean]]
==== Ideologikoak ====
Arizmendiarrietak beti izan zuen bulego txiki eta soil bat Eskola Profesionalean, eta apaiz apal batentzat oso ohikoak ez ziren gaiak irakurtzen zituen, hala nola laboristen liburuak, Pildain eta Tarancón bezalako“gotzain gorrien” liburuak, Iribarren eta Rodríguez de Yrre ''Ecclesia''ko intelektual katoliko berrienak, edo Marx eta Engelsen manifestu komunista.
=== Eredu austeritatean ===
Arizmendiarrietak bizitza osoa austeritatean eman zuen, gaztetan beharragatik eta kooperatibak sortu zirenean uste osoagatik. Parrokiako laguntzailekidearen soldata mugatuarekin bizi zen, inoiz ez zuen ezer kobratu kooperatibetatik edo sortu zituen erakundeetatik, Eskola Profesionaleko bulego txiki baten lan egiten zuen. Ez zuen edaten, eta gutxienekoa jaten zuen. Arrasaten langileen antzera mugitzen zen bizikletaz, harik eta sustatzaileek “lapurtu” eta belosolex bat (motor txiki bat zuen bizikleta) oparitu zioten arte. Eta kanpora joateko bidaietarako, mesedeak eskatzen zizkien lagunei edo billeterik merkeenak hartzen zituen.
=== Hurbiltasun pertsonala ===
Arizmendiarretak bere ideiak jende asko inplikatuz islatzen zituen ekintza zehatzetan: politikariak, enpresaburuak, irakasleak, gazteak, etab. Eta enpatiaz eta denekiko errespetuz egiten zuen. Bere eguneroko lana uko egitea zen omenaldiari, sumisioari, begiruneari, esker onari, eta boterearen xarma zuhurrari.
=== Ereite urteak ===
Arizmendiarrieta 1941ean Arrasatera zurezko maletarekin iritsi zenetik, Ulgor lehen kooperatiba martxan jarri arte 15 urte eman zituen prestatzen. Zikloa 1943an sortu zuen Eskola Profesional kaskarrarekin hasi zen, non langile guztien seme-alabak ikasi ahal zuten, Unión Cerrajerako Eskolan ez bezala. Arizmendiarrietak oraindik ez zuen eredu kooperatibo finkaturik, baina bai ideia argi bat: langilea hezkuntzaren eta bere lanaren bidez bakarrik emantzipatu daitekeela. Horregatik, erantzukizunaren eta lankidetzaren espiritua bultzatzen zuen.
== Eragina eta ondarea ==
▲[[Fitxategi:Jose Maria Arizmendiarrieta, oroigarria.jpg|thumb|Jose Maria Arizmendiarrietarren omenezko oroigarria Markina Xemeingo [[Barinaga]] auzoan.]]- 1952an, Eskola Profesional berria inauguratu ondoren, Ruiz Giménez Hezkuntza Ministroak Alfontso X.a Jakitunaren Ordena Zibilaren Enkomienda eman zion.
- 1966ko apirilean, Arrasatek omenaldia egin zien ongintzazko hiru figurari, herriko adopziozko seme-alabak izendatuz: Mariano Briones mediku jaunari, Jose Luis Iñarra parroko jaunari eta Jose Maria Arizmendiarrieta jaunari. Hiru omenduek 25 urte betetzen zituzten Arrasaten.
- 1966ko abuztuan, Alecoop ikasleen kooperatiba industriala inauguratu ondoren, Romero Gorria Lan Ministroak pertsonalki Laneko Urrezko Domina eman zion.
- 1972an zabaldu zen Lagun Aro, Ikerlan eta Laboral Kutxa dauden Olandixo hegaleko errepideak, Jose Maria Arizmendiarrieta pasealekua izena du.
- 1992. urtean Markina-Xemeingo Barinaga jaiotauzoan, bere omenez monumentu bat inauguratu zen.
- 2009ko maiatzaren 6an amaitu zen kanonizazio-prozesuaren elizbarrutiko fasea, eta 2015. urtean Frantzisko Aita Santuak Beneragarri izendatu zuen.
- 2016ko apirilean, Arrasateko Laubide enparantza Jose Maria Arizmendiarrieta enparantza izenera aldatu zuten, euskaraz eta gaztelaniaz idatzitako plaka bat jarriz bertan: “José María Arizmendiarrieta (1915-1976) enparantza. Arrasateko kooperatibismoaren sortzailea. Mundu osoan zabaltzen den lan elkartuaren eredua. Jaio zenetik 100 urtera”.
== Erreferentziak ==
== Ikus, gainera ==
| |||