|
|hiriak = [[São Paulo]], [[Buenos Aires]], [[Rio de Janeiro]], [[Bogota]], [[Lima]]
}}
'''Hego Amerika''' [[Mendebaldeko hemisferioa]]n eta batez ere [[Hego hemisferioa]]n dagoen [[kontinente]] bat da, zati txiki bat [[Ipar hemisferioa]]n dagoen arren. [[Amerikak|Ameriken]] azpi-kontinentetzat ere hartzen da, bereziki Ameriketako [[espainiera]] eta [[portuges]]a hitz egiten den eremuetan ikusten den bezala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=South America {{!}} Facts, Land, People, & Economy|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/place/South-America|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2019-04-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Continent Map {{!}} Map of Continents {{!}} Continent Size, Populations, Number of Countries - Worldatlas.com|url=https://www.worldatlas.com/aatlas/infopage/contnent.htm|aldizkaria=www.worldatlas.com|sartze-data=2019-04-20}}</ref>. Hego Amerikari buruzko aipamenak ugaritu dira azken hamarkadetan, [[Latinoamerika]] edo [[Hego Konoa]]ri egindako aipamenen gainetik, bereziki [[Brasil]]go ekonomiaren hazkuntza dela eta<ref name="balance">{{Erreferentzia|izena=Luis L.|abizena=Schenoni|izenburua="Unveiling the South American Balance" in Estudos Internacionais, 2(2): 215-232.|hizkuntza=en|url=https://www.academia.edu/12944490/_Unveiling_the_South_American_Balance_in_Estudos_Internacionais_2_2_215-232|aldizkaria=Estudos Internacionais v. 2 n. 2 jul-dez 2015 p. 215-232|sartze-data=2019-04-20}}</ref>.
[[Ozeano Barea]]k mugatzen du mendebaldean eta iparraldean zein ekialdean [[Ozeano Atlantikoa]]k; [[Ipar Amerika]] eta [[Karibe]]a bere ipar-mendebaldea daude. Hamabi estatu burujabe daude ([[Argentina]], [[Bolivia]], [[Brasil]], [[Ekuador]], [[Guyana]], [[Kolonbia]], [[Paraguai]], [[Peru]], [[Surinam]], [[Txile]], [[Uruguai]] ea [[Venezuela]]), [[Frantzia]]ren zati bat ([[Guyana Frantsesa]]) ea lurralde ez-burujabe bat ([[Falklandak]], [[Itsasoaz haraindiko britainiar lurralde]]a, Argentinak dispuatua). Gainera, [[Herbehereetako Erresuma]]ko [[ABC uharteak]], [[Trinidad eta Tobago]] eta [[Panama]] ere Hego Amerikaren zatitzat har litezke.
Hego Amerikak 17.840.000 [[kilometro koadro]] ditu, munduko lur lehorraren %13 eta Amerikaren %42,9<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Continents: Land Area -ZoomSchool.com|url=https://www.enchantedlearning.com/geography/continents/Land.shtml|aldizkaria=www.enchantedlearning.com|sartze-data=2019-04-20}}</ref>. 2016a 420 milioi biztanle inguru zituen, munduko biztanleen %6,5<ref>{{Erreferentzia|izenburua=GWP - South America|data=2008-07-23|url=https://web.archive.org/web/20080723223019/http://www.gwpforum.org/servlet/PSP?iNodeID=130|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref>. Hego Amerika da laugarren kontinenterik handiena ([[Asia]], [[Afrika]] eta [[Ipar Amerika]]ren ondoren) eta bosgarrena populazioari dagokionez (Asia, Afrika, [[Europa]] eta Ipar Amerikaren ondoren). Brasil da, nabarmen, Hego Amerikako herrialdeen artean biztanle gehien dituena, kontinentearen biztanleriaren erdiarekin; ondoren datoz Kolonbia, Argentina, Venezuela eta Peru. Azken hamarkadetan Brasilek ere bildu du eskualdearen [[BPG]]aren erdia, eta eskualdeko herrialderik boteretsuena da<ref name="balance" />.
Kontinenteko biztanle gehienak mendebaldeko eta ekialdeko kostaldeetan bizi dira, barnealdea eta hegoaldeko puntan inor gutxi bizi den bitartean. Hego Amerikako geografian nabarmen dira [[Andeak]]; kontrastean, ekialdeko aldean goi-ordokiak zein lautada handiak dira nagusi, [[Amazonas]], [[Orinoco]] eta [[Paraná]] ibaien ibilguan zehar. Kontinentearen zatirik handiena [[tropiko]]en barruan dago.
Kontinentaren gaur egungo itxura etniko eta kulturalaren oinarria europarrek [[Amerikaren aurkikuntza]] egin eta [[Amerindiar]]rekin elkarrekintza izaten hasi zirenean egituratu zen. Ondoren, migrazioek eta, maila lokalean, [[esklabotza]]k eragin nabarmena izan zuten. [[Kolonialismo]]aren eraginez Hego Amerikako herritarren gehiengoak portugesa edo espainiera hitz egiten du, baita [[Amerikaren deskolonizazioa]]ren ondotik, eta Mendebaldeko kultura islatzen duten gizartea eta estatuak dituzte.
== Geografia ==
{{Sakontzeko|Hego Amerikako geografia}}
[[Fitxategi:South_America_-_Blue_Marble_orthographic.jpg|thumb|Hego Amerikako ikuspegi fisikoa.]]
Hego Amerikak okupatzen du [[Amerikak|Ameriketako]] hegoaldeko eremua. Normalki kontinentearen muga ipar-mendebaldean Kolonbia eta Panamaren mugan dagoen [[Darién eskualdea]]n ezartzen da, nahiz eta beste batzuek [[Panamako kanala|Panamako kanalean]] kokatzen duten. Geopolitikoki eta geografikoki<ref>{{Erreferentzia|abizena=Cohen, Saul Bernard.|izenburua=Geopolitics of the world system|argitaletxea=Rowman & Littlefield Publishers|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/48851156|isbn=0847699064|pmc=48851156|sartze-data=2019-04-20}}</ref> Panama osoa, baita kanalaren ekialdera geratzen den [[istmo]]aren zatia Ipar Amerikan sailkatzen da<ref>{{Erreferentzia|url=https://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm|aldizkaria=unstats.un.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Atlas of Canada - North America|data=2008-03-03|url=https://web.archive.org/web/20080303233306/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/reference/international/north_america/referencemap_image_view|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=National Geographic|abizena=Society|izenburua=Education|hizkuntza=en|url=http://www.nationalgeographic.org/education/|aldizkaria=www.nationalgeographic.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref> eta [[Erdialdeko Amerika]]ko herrialdeetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Panama {{!}} History, Geography, Facts, & Points of Interest|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/place/Panama|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2019-04-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Central America :: Panama — The World Factbook - Central Intelligence Agency|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html#Geo|aldizkaria=www.cia.gov|sartze-data=2019-04-20}}</ref>. Ia Hego Amerika osoak [[Hego Amerikako plaka]]ren gainean datza.
Hego Amerikan dago munduko [[ur-jauzi]]rik altuena, Venezuelako [[Angel ur-jauzia]]; salto bakarrean ur gehien daraman ur-jauzia, [[Kaieteur ur-jauzia]], Guyanan; emaririk handiena duen munduko ibaia, [[Amazonas]]; mendilerrorik luzeena, [[Andeak]], zeinen punturik gorenak, [[Aconcagua]]k, 6.962 metro dituen; [[polo]]etatik kanpora dagoen munduko lekurik lehorrena, [[Atacamako basamortua]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=National Geographic Magazine|url=https://www.nationalgeographic.com/magazine/|aldizkaria=Magazine|sartze-data=2019-04-20}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Driest Place {{!}} Driest Desert Atacama Desert|data=2009-04-08|url=https://web.archive.org/web/20090408100840/http://www.extremescience.com/DriestPlace.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-20}}</ref>; munduko oihan-tropikalik zabalena, [[Amazonia]]; altuerarik handienean dagoen hiriburua, [[La Paz]], Bolivian; nabigazio komertziala duen munduko lakurik altuena, [[Titicaca lakua]]; eta [[Antartika]]ko ikerketa baseak kenduta, munduan biztanleria egonkorra duen hegoaldeenen dagoen herria, [[Puerto Toro]], Txilen.
=== Geologia eta erliebea ===
{{sakontzeko|Hego Amerikako plaka|Andeak}}
[[Fitxategi:SouthAmericanPlate.png|thumb|Hego Amerikako plaka]]
[[Hego Amerikako plaka]] [[Afrikako plaka]]tik bereizten da eta mendebalderanzko mugimendu horretan dentsitate txikiagoa duen [[Nazcako plaka]] bere azpitik sartzen da, [[Andeak]] sortuz. Urtero 77 milimetro inguru mugitzen da mendebaldera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Pisco, Peru, earthquake of August 15, 2007 : lifeline performance|argitaletxea=American Society of Civil Engineers|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/698590526|isbn=9780784473085|pmc=698590526|sartze-data=2019-04-22}}</ref>. Topografikoki, hiru eremutan banatzen da Hego Amerika: Andeetako mendilerroa, barnealdeko ordokiak eta ezkutu kontinentala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=South America|hizkuntza=en|url=https://www.infoplease.com/encyclopedia/places/other/oceans-continents/south-america|aldizkaria=InfoPlease|sartze-data=2019-04-22}}</ref>. Andeak munduko mendilerrorik luzeena eta gazteena da, eta [[Himalaia]]ren ostean altuena. [[Suaren Lurraldea]]n hasten da eta Ozeano Barearekiko paraleloki hedatzen da iparralderantz, ahalik eta Panamako istmora eta [[Karibe]]ko kostaldera doazen bi adarretan banatzen den arte. Andeak Argentina, Txile, Bolivia, Ekuador, Kolonbia eta Venezuelatik pasatzen dira. 6.000 metro baino gehiago dituzten hainbat mendi daude bertan, adibidez [[Aconcagua]] (6.961)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Se dio a conocer la nueva altura oficial del Cerro Aconcagua: 6.960,8 metros {{!}} Instituto Geográfico Nacional|url=http://www.ign.gob.ar/node/479|aldizkaria=www.ign.gob.ar|sartze-data=2019-04-22}}</ref>, [[Nevado Ojos del Salado]] (6.893), [[Nevado Huascarán]] (6.768), [[Nevado Sajama]] (6.542) edo [[Chimborazo]] (6.310)<ref group="oh">Chimborazo da Lurraren zentrotik urrunen dagoen puntua, ekuatoretik gertu egonda, Lurraren forma dela eta, Everest baino urrunago baitago.</ref>. Kolonbian, kontinentearen beste aldean, 5.300 metroko mendiak daude [[Sierra Nevada del Cocuy]]n edo [[Nevado del Ruiz]]en. Bailara sakonak eratzen ditu bertan, adibidez [[Valle del Cauca (departamendua)|Valle del Cauca]], baita goi-ordokiak ere, [[Altiplanoa]] bezala, 3.000 metrotik gora<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2011-07-19|url=https://web.archive.org/web/20110719035134/http://www.hc-solar.de/Bericht_AR_2004_en_cm.pdf|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2019-04-22}}</ref> dagoen lautada lehorra Bolivia, Peru, Argentina eta Txile artean, [[Tibet]]etik kanpo munduan dagoen goi-ordokirik zabalena. Andeak, gainera, [[Ozeano Bareko Suzko Eraztuna]]ren parte dira, munduan [[sumendi]] eta [[lurrikara]] gehien dauden eremuetako bat; Nazcako plakaren [[subdukzio]]aren ondorio dira. Txile da [[Indonesia]]ren ostean sumendi gehien dituen herrialdea, 2.000 sumendirekin, horietatik 500 potentzialki aktiboak<ref>{{Erreferentzia|abizena=CNN Chile|izenburua=En Chile hay más de 2.000 volcanes, 500 de ellos activos|data=2011-10-27|url=https://www.youtube.com/watch?v=xIZtIQ_TNyc|sartze-data=2019-04-22}}</ref>.
Lautadak hiru sistematan bereizten dira: [[Llanos|Orinocoaren lautadak]], [[Amazonia|Amazonasen lautada]] eta [[Chacopampear lautada]]. Lautada hauek kontinenteko hiru ibai sistema handiek sortu dituzte, mendien higaduraren ondorioz. Kolonbia, Ekuador eta Peruko kostan ere badaude lautada batzuk, eta Atlantikoan, Guyana, Surinam, Guyana Frantsesean eta Brasilen beste hainbeste. Argentinan dagoen [[Laguna del Carbón]] da kontinenteko punturik baxuena, itsas-mailatik 108 metro beherago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lowest Land Points Below Sea Level Map {{!}} Depression Elevations|url=https://geology.com/below-sea-level/|aldizkaria=geology.com|sartze-data=2019-04-22}}</ref><ref group="oh">Hego eta Mendebaldeko hemisferioko punturik baxuena da, era berean.</ref>.
=== Klima ===
=== Hidrografia ===
=== Landaredia ===
=== Fauna ===
Hego Amerikako faunak isolamendu handia izan du denbora luzean zehar, eta horregatik bere biodibertsitatea eta bertan baino bizi ez diren animalien kopurua oso altua da. Isolamendu hori orain dela milioi urte gutxi batzuk amaitu zen, [[Piacenzar]] garaian<ref>{{Erreferentzia|izena=Jeremy B. C.|abizena=Jackson|izenburua=Formation of the Isthmus of Panama|orrialdeak=e1600883|hizkuntza=en|abizena2=Vermeij|abizena3=Todd|abizena4=Soibelzon|abizena5=Soibelzon|abizena6=Rachello-Dolmen|abizena7=Pyenson|abizena8=Marko|abizena9=Leonard-Pingel|izena2=Geerat J.|izena3=Jonathan A.|izena4=Leopoldo|izena5=Esteban|izena6=Paola G.|izena7=Nicholas D.|izena8=Peter B.|izena9=Jill S.|data=2016-08-01|url=https://advances.sciencemag.org/content/2/8/e1600883|aldizkaria=Science Advances|alea=8|zenbakia=2|issn=2375-2548|pmid=27540590|pmc=PMC4988774|doi=10.1126/sciadv.1600883|sartze-data=2019-04-20}}</ref>, Panamako istmoa sortu zenean eta [[Amerikar elkartruke handia]] gertatu zenean<ref>{{Erreferentzia|izena=ALFRED RUSSEL|abizena=WALLACE|izenburua=THE GEOGRAPHICAL DISTRIBUTION OF ANIMALS|hizkuntza=en|data=1876|url=https://books.google.com/books?id=MOLr5kuM57UC&printsec=frontcover|sartze-data=2019-04-20}}</ref>. Garai horretatik aurrera Ipar Amerika eta Hego Amerikako animalien arteko elkartrukea egon zen. Hego Amerika da [[hegazti]] espezie kopururik handiena duen kontinentea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=South America on a shoestring|argitaletxea=Lonely Planet|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/156533255|edizioa=10th ed|isbn=9781741044430|pmc=156533255|sartze-data=2019-04-20}}</ref>.
[[Gondwana]] [[Mesozoiko]]an apurtu zenean Hego Amerika isolatuta geratu zen, nahiz eta kontaktua izaten zuen [[Australia]]rekin [[Antartika]]tik pasaz<ref>{{Erreferentzia|izena=Maria A.|abizena=Nilsson|izenburua=Tracking Marsupial Evolution Using Archaic Genomic Retroposon Insertions|abizena2=Churakov|abizena3=Sommer|abizena4=Tran|abizena5=Zemann|abizena6=Brosius|abizena7=Schmitz|izena2=Gennady|izena3=Mirjam|izena4=Ngoc Van|izena5=Anja|izena6=Jürgen|izena7=Jürgen|data=2010-07-27|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2910653/|aldizkaria=PLoS Biology|alea=7|zenbakia=8|issn=1544-9173|pmid=20668664|pmc=PMCPMC2910653|doi=10.1371/journal.pbio.1000436|sartze-data=2019-04-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceDirect|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012825212000311?via%3Dihub|aldizkaria=www.sciencedirect.com|doi=10.1016/j.earscirev.2012.03.002|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. Animalia hauetako gehienak desagertu dira jada<ref>{{Erreferentzia|abizena=Simpson, George Gaylord, 1902-1984.|izenburua=Splendid isolation : the curious history of South American mammals|argitaletxea=Yale University Press|data=1980|url=https://www.worldcat.org/oclc/5219346|isbn=0300024347|pmc=5219346|sartze-data=2019-04-21}}</ref>, baina endemismo ugari mantendu dira, tartean [[martsupial]]ak (tartean [[monito del monte]] izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The IUCN Red List of Threatened Species|url=https://www.iucnredlist.org/en|aldizkaria=IUCN Red List of Threatened Species|doi=10.2305/iucn.uk.2015-4.rlts.t6834a22180239.en|sartze-data=2019-04-21}}</ref>), [[xenarthra]] ugari<ref>{{Erreferentzia|izena=Jürgen|abizena=Schmitz|izenburua=Retroposed Elements and Their Flanking Regions Resolve the Evolutionary History of Xenarthran Mammals (Armadillos, Anteaters, and Sloths)|orrialdeak=2573–2582|hizkuntza=en|abizena2=Douzery|abizena3=Brosius|abizena4=Superina|abizena5=Marker|abizena6=Churakov|abizena7=Delsuc|abizena8=Möller-Krull|izena2=Emmanuel J. P.|izena3=Jürgen|izena4=Mariella|izena5=Claudia|izena6=Gennady|izena7=Frédéric|izena8=Maren|data=2007-11-01|url=https://academic.oup.com/mbe/article/24/11/2573/1017766|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=11|zenbakia=24|issn=0737-4038|doi=10.1093/molbev/msm201|sartze-data=2019-04-21}}</ref> eta [[Notoungulata]]. [[Monotrema]]k ere bazeuden Hego Amerikan Paleozenoan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Benton, M. J. (Michael J.)|izenburua=Vertebrate palaeontology|argitaletxea=Chapman & Hall|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/37378512|edizioa=2nd ed|isbn=0412738007|pmc=37378512|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. Antartikako bidetik ere mugitu ziren [[Palaeoagnathae]] hegaztiak<ref>{{Erreferentzia|izena=John C.|abizena=Briggs|izenburua=Fishes and Birds: Gondwana Life Rafts Reconsidered|orrialdeak=548–553|hizkuntza=en|data=2003-08-01|url=https://academic.oup.com/sysbio/article/52/4/548/1652927|aldizkaria=Systematic Biology|alea=4|zenbakia=52|issn=1063-5157|doi=10.1080/10635150390218385|sartze-data=2019-04-21}}</ref> eta beste batzuk, adibidez [[loro]]ak.
Orain 40 milioi urte ([[Eozeno]]an) [[karraskari]]ak iritsi ziren Hego Amerikara<ref>{{Erreferentzia|izena=Emmanuel J. P.|abizena=Douzery|izenburua=Arrival and Diversification of Caviomorph Rodents and Platyrrhine Primates in South America|orrialdeak=228–244|hizkuntza=en|abizena2=de Jong|abizena3=Huchon|abizena4=Chevret|abizena5=Poux|izena2=Wilfried W.|izena3=Dorothée|izena4=Pascale|izena5=Céline|data=2006-04-01|url=https://academic.oup.com/sysbio/article/55/2/228/1621645|aldizkaria=Systematic Biology|alea=2|zenbakia=55|issn=1063-5157|doi=10.1080/10635150500481390|sartze-data=2019-04-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John|abizena=Mangels|izenburua=Case Western Reserve University expert uses fossil teeth to recast history of rodent|hizkuntza=en-US|data=2011-10-15|url=https://www.cleveland.com/science/2011/10/fossil_teeth_tell_of_rodents_f.html|aldizkaria=cleveland.com|sartze-data=2019-04-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Antoine Pierre-Olivier|izenburua=Middle Eocene rodents from Peruvian Amazonia reveal the pattern and timing of caviomorph origins and biogeography|orrialdeak=1319–1326|abizena2=Marivaux Laurent|abizena3=Croft Darin A.|abizena4=Billet Guillaume|abizena5=Ganerød Morgan|abizena6=Jaramillo Carlos|abizena7=Martin Thomas|abizena8=Orliac Maëva J.|abizena9=Tejada Julia|data=2012-04-07|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/full/10.1098/rspb.2011.1732|aldizkaria=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1732|zenbakia=279|pmid=21993503|pmc=PMC3282368|doi=10.1098/rspb.2011.1732|sartze-data=2019-04-21}}</ref>, ziurrenik Afrikatik<ref>{{Erreferentzia|izena=André R.|abizena=Wyss|izenburua=Recent advances in South American mammalian paleontology|orrialdeak=449–454|hizkuntza=English|abizena2=Flynn|izena2=John J.|data=1998-11-01|url=https://www.cell.com/trends/ecology-evolution/abstract/S0169-5347(98)01457-8|aldizkaria=Trends in Ecology & Evolution|alea=11|zenbakia=13|issn=0169-5347|pmid=21238387|doi=10.1016/S0169-5347(98)01457-8|sartze-data=2019-04-21}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=John J.|abizena=Flynn|izenburua=South America's Missing Mammals|orrialdeak=68–75|hizkuntza=en|abizena2=Wyss|abizena3=Charrier|izena2=André R.|izena3=Reynaldo|data=2007-05|url=https://doi.org/10.1038/scientificamerican0507-68|aldizkaria=Scientific American|alea=5|zenbakia=296|issn=0036-8733|doi=10.1038/scientificamerican0507-68|sartze-data=2019-04-21}}</ref>, litekeenez ozeanoko korronteen eraginez<ref>{{Erreferentzia|izena=David M.|abizena=Fratantoni|izenburua=Low-Latitude Circulation and Mass Transport Pathways in a Model of the Tropical Atlantic Ocean|orrialdeak=1944–1966|abizena2=Johns|abizena3=Townsend|abizena4=Hurlburt|izena2=William E.|izena3=Tamara L.|izena4=Harley E.|data=2000-08-01|url=https://journals.ametsoc.org/doi/full/10.1175/1520-0485%282000%29030%3C1944%3ALLCAMT%3E2.0.CO%3B2|aldizkaria=Journal of Physical Oceanography|alea=8|zenbakia=30|issn=0022-3670|doi=10.1175/1520-0485(2000)0302.0.CO;2|sartze-data=2019-04-21}}</ref>, urak garraiatutako landareen gainean flotatuz. Karraskariak tamainaz handitu ziren, gaur egungo [[kapibara]] bezala, baina baita handiagoak ere<ref>{{Erreferentzia|abizena=Millien Virginie|izenburua=The largest among the smallest: the body mass of the giant rodent Josephoartigasia monesi|orrialdeak=1953–1955|data=2008-09-07|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspb.2008.0087|aldizkaria=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences|alea=1646|zenbakia=275|pmid=18495621|pmc=PMC2596365|doi=10.1098/rspb.2008.0087|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. Bide beretik iritsi ziren, beranduago, [[primate]]ak. Hego Amerikako primate guztiak [[Platyrrhini]] kladokoak dira, orain dela 36 milioi urte iritsi<ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Goin|izenburua=Eocene primates of South America and the African origins of New World monkeys|orrialdeak=538–541|hizkuntza=en|abizena2=Novo|abizena3=Laura Chornogubsky|abizena4=Campbell Jr|abizena5=Tejedor|abizena6=Bond|izena2=Nelson|izena4=Kenneth E.|izena5=Marcelo F.|izena6=Mariano|data=2015-04|url=https://www.nature.com/articles/nature14120|aldizkaria=Nature|alea=7548|zenbakia=520|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature14120|sartze-data=2019-04-21}}</ref> baina askoz beranduago erradiatu zen taldea<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon|abizena=CohenMar. 7|izenburua=Q&A with Scott Halstead: Zika will subside in ‘5 years, max’|hizkuntza=en|abizena2=2016|abizena3=Am|izena3=11:00|data=2016-03-07|url=https://www.sciencemag.org/news/2016/03/qa-scott-halstead-zika-will-subside-5-years-max|aldizkaria=Science {{!}} AAAS|doi=10.1126/science.aaf4154|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. Flotazioz iritsitako bi talde hauek lehenago bertan bizi ziren espezieak baino askoz gehiago dira gaur egun<ref>{{Erreferentzia|izena=Jean-Jacques|abizena=Jaeger|izenburua=Late Middle Eocene primate from Myanmar and the initial anthropoid colonization of Africa|orrialdeak=10293–10297|hizkuntza=en|abizena2=Zin-Maung-Maung-Thein|abizena3=Valentin|abizena4=Lwin|abizena5=Rugbumrung|abizena6=Swe|abizena7=Marandat|abizena8=Marivaux|abizena9=Lazzari|izena3=Xavier|izena4=Thit|izena5=Mana|izena6=Myat|izena7=Bernard|izena8=Laurent|izena9=Vincent|data=2012-06-26|url=https://www.pnas.org/content/109/26/10293|aldizkaria=Proceedings of the National Academy of Sciences|alea=26|zenbakia=109|issn=0027-8424|pmid=22665790|pmc=PMC3387043|doi=10.1073/pnas.1200644109|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. Bide antzekotik, baina hegan egiteko aukerarekin, iritsi ziren garai paretsuan [[saguzar]]rak, nahiz eta Antartikatik pasa izana ere posible den<ref>{{Erreferentzia|izena=Erik R.|abizena=Seiffert|izenburua=New Myzopodidae (Chiroptera) from the Late Paleogene of Egypt: Emended Family Diagnosis and Biogeographic Origins of Noctilionoidea|orrialdeak=e86712|hizkuntza=en|abizena2=Simmons|abizena3=Gunnell|izena2=Nancy B.|izena3=Gregg F.|data=2014-02-04|url=https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0086712|aldizkaria=PLOS ONE|alea=2|zenbakia=9|issn=1932-6203|pmid=24504061|pmc=PMC3913578|doi=10.1371/journal.pone.0086712|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. Dortokak ere flotazioz iritsi zirela pentsatzen da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=ScienceDirect|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1055790306000856?via%3Dihub|aldizkaria=www.sciencedirect.com|doi=10.1016/j.ympev.2006.03.003|sartze-data=2019-04-21}}</ref>, beste narrasti batzuekin batera<ref>{{Erreferentzia|abizena=Vidal Nicolas|izenburua=Origin of tropical American burrowing reptiles by transatlantic rafting|orrialdeak=115–118|abizena2=Azvolinsky Anna|abizena3=Cruaud Corinne|abizena4=Hedges S.Blair|data=2008-02-23|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/full/10.1098/rsbl.2007.0531|aldizkaria=Biology Letters|alea=1|zenbakia=4|pmid=18077239|pmc=PMC2412945|doi=10.1098/rsbl.2007.0531|sartze-data=2019-04-21}}</ref>.
Panamako istmoa itxi zenean Ipar eta Hego Amerikaren arteko animalien trukea hasi zen. Hortik datoz Hego Amerikako [[felino]]ak ([[puma]] edo [[jaguar]]ra), [[kamelido]]ak ([[llama]], [[alpaka]], [[bikuina]] eta [[guanako]]a), hainbat karraskari eta beste animalia ugari iritsi ziren.
Hego Amerikan ingurune tropikaletan 23 hegazti familia eta 600 bat espezie daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La flora y la fauna de Sudamérica|url=http://www.voyagesphotosmanu.com/flora_fauna_sudamerica.html|aldizkaria=www.voyagesphotosmanu.com|sartze-data=2019-04-21}}</ref>. [[Boa]]k, [[anakonda]]k edo [[iguana]]k ere bizi dira Hego Amerikan, eta Amazonas zein Orinoco ibaietan arrainen aniztasuna oso handia da<ref>{{Erreferentzia|izena=Wolfgang J.|abizena=Junk|izenburua=Freshwater fishes of South America: Their biodiversity, fisheries, and habitats—a synthesis|orrialdeak=228–242|hizkuntza=en|data=2007-06-08|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14634980701356733|aldizkaria=Aquatic Ecosystem Health & Management|alea=2|zenbakia=10|issn=1463-4988|doi=10.1080/14634980701356733|sartze-data=2019-04-21}}</ref>.
=== Geografia politikoa ===
{| border="0" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.0em 0.0em 0.0em 1em; padding: 0.0em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;"
! Herrialdea !! Azalera (km²) !! Biztanleria{{efn-ur|Biztanle kopurua milioitan (dentsitatea, biztanleak/km²) 2002ko estimazioetan oinarrituta}}!! [[Giza garapen indizia|GGI]]!! !! Agintaria (2019) !! rowspan="19" | [[Fitxategi:Mapa político América do Sul.svg|300px|Hego Amerikako mapa politikoa]]<br><br>[[Fitxategi:Supranational South American Bodies-pt.svg|300px|Hego Amerikako estatuz-gaindiko batasunen eskema (portugesez)]]
|-
| {{bandera|Brasil}} || align="right" | 8 515 767 || align="right" | 208 (24) || align="right" | 0,759 || || [[Jair Bolsonaro]]
|-
| {{bandera|Argentina}} || align="right" | 2 780 400{{efn-ur|Amerikaren barruan dagoen azalera kontinentala da; ez daude barnean Antartikan Argentinak dituen lurraldeak zein Hego Atlantikoko uhartediak}} || align="right" | 44,5 (16) || align="right" | 0,827 || || [[Mauricio Macri]]
|-
| {{bandera|Peru}} || align="right" | 1 286 216 || align="right" | 32,2 (25) || align="right" | 0,750 || || [[Martín Vizcarra]] <small>([[Pedro Pablo Kuczynski]]k kargua utzi eta gero)</small>
|-
| {{bandera|Kolonbia}} || align="right" | 1 141 748 || align="right" | 49,9 (44) || align="right" | 0,747 || || [[Iván Duque Márquez]]
|-
| {{bandera|Bolivia}} || align="right" | 1 098 581 || align="right" | 11,2 (10) || align="right" | 0,662 || || [[Evo Morales]]
|-
| {{bandera|Venezuela}} || align="right" | 916 445{{efn-ur|Venezuelako gobernuak Esequiboko Lurraldearen gaineko erreklamazio bat du, 1966ko Ginebrako Itunean oinarritua; eremuak 159.800 km<sup>2</sup> ditu.}} || align="right" | 31,8 (35)|| align="right" | 0,762 || || [[Nicolás Maduro]]{{efn-ur|Gatazkan}}
|-
| {{bandera|Txile}} || align="right" | 756 102{{efn-ur|Txileko Lurralde Antartikoa kontuan hartu gabe, Amerikako kontinentean dagoen lurraldea bakarrik hartzen da. Antartikaren 1.351.272 km² hartuko balira '''2.007.460 km²''' lituzke}} || align="right" | 17,8 (24) || align="right" | 0,843 || || [[Sebastián Piñera Echenique|Sebastián Piñera]]
|-
| {{bandera|Paraguai}} || align="right" | 406 752 || align="right" | 7 (17) || align="right" | 0,702 || || [[Mario Abdo Benítez]]
|-
| {{bandera|Ekuador}} || align="right" | 283 561 || align="right" | 16,8 (59) || align="right" | 0,752 || || [[Lenín Moreno]]
|-
| {{bandera|Guyana}} || align="right" | 214 970 || align="right" | 0,8 (4) || align="right" | 0,638 || || [[David Granger]]
|-
| {{bandera|Uruguai}} || align="right" | 176 215 || align="right" | 3,5 (20) || align="right" | 0,804 || || [[Tabaré Vázquez]]
|-
|{{bandera|Surinam}} || align="right" | 163 820 || align="right" | 0,5 (3) || align="right" | 0,714 || || [[Dési Bouterse]]
|-
|{{bandera|Trinidad eta Tobago}} || align="right" | 5128 || align="right" | 1,3 (269) || align="right" | 0,774 || || [[Paula-Mae Weekes]]
|-
| colspan="6" |
----
|-
! Dependentziak eta beste lurralde batzuk || colspan="7" |
|-
| {{bandera|Aruba}} {{efn-ur|[[Herbehereetako Erresuma]]ren Herrialde Autonomoa}}|| align="right" | 180 || align="right" | 0,1 || align="right" | 0,895 || || [[Evelyn Wever-Croes]]{{efn-ur|Arubako Lehen Ministroa}}<br />[[Willem-Alexander Herbehereetakoa]]{{efn-ur|izena=herb|Herbehereetako erregea}}
|-
| {{bandera|Bonaire}} {{efn-ur|[[Europar Batasun]]eko [[eskualde ultraperiferiko]]a}} || align="right" | 288 || align="right" | 0,02 || align="right" | || || [[Mark Rutte]]{{efn-ur|Herbehereetako lehen ministroa}}<br />[[Willem-Alexander Herbehereetakoa]]{{efn-ur|izena=herb|Herbehereetako erregea}}
|-
| {{bandera|Curaçao}} [[Curaçao]]{{efn-ur|[[Herbehereetako Erresuma]]ren Herrialde Autonomoa}} || align="right" | 444 || align="right" | 0,2 || align="right" | 0,890 || || [[Daniel Hodge]]{{efn-ur|Curaçaoko Lehen Ministroa}}<br />[[Willem-Alexander Herbehereetakoa]]{{efn-ur|izena=herb|Herbehereetako erregea}}
|-
| {{bandera|Guyana Frantsesa}}{{efn-ur|Frantziako departamendua eta Europar Batasuneko eskualde ultraperiferikoa}}|| align="right" | 83.534 || align="right" | 0,3 || align="right" | (10) || || [[Rodolphe Alexandre]]{{efn-ur|Guayana Frantseseko Asanbladako gobernu-burua}}<br />[[Emmanuel Macron]]{{efn-ur|Frantziako presidentea}}
|-
| {{bandera|Falklandak}}{{efn-ur|izena=Falkland|Argentina eta Erresuma Batuan disputan. Gaur egun Erresuma Batuaren eskuetan.}}|| align="right" | 12.173 || align="right" | 0,003 || || || rowspan="2" | [[Nigel Phillips]]{{efn-ur|Falklandetako gobernadorea eta [[Hegoaldeko Sandwichak|Hegoaldeko Sandwichetako]] komisionatua}}<br />[[Elizabeth II.a Erresuma Batukoa]]{{efn-ur|Erresuma Batuko estatuburua}}
|-
| {{bandera|Hegoaldeko Georgiak eta Hegoaldeko Sandwichak}} {{efn-ur|izena=Falkland}} || align="right" | 3903 || align="right" | (>1)
|-
! Guztira|| align="right" | 17.846.227 || colspan="3" |
|-
| colspan="7" |
----
{{notelist-ur}}
|}
== Oharrak ==
{{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}}
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Latinoamerika]]
* [[Erdialdeko Amerika]]
* [[Karibe (argipena)|Karibe]]
* [[Ipar Amerika]]
== Kanpo estekak ==
{{Kontinente aurkibidea}}
|
