Berde: berrikuspenen arteko aldeak

XX. mendearen hasieran Sabin Aranak ''orlegi'' asmatu zuen kolore berdea izendatzeko. Orlegi bezalako [[neologismo]] edo sabinismo eta hitz berriak sortu zituzten [[Erdara|erdarek]] kutsatu gabeko [[Sabindarren euskara garbia|“euzkera garbija”]] sortu zuten [[Euskal Pizkundea]]<nowiki/>ren garaiko sabindar garbizaleek. <ref name=":3" /> Etimologikoki: ''[[Orri (argipena)|orri]]'' '«hosto'» eta ''-legi'' '«bezalakoa'», ''[[beilegi]]'' ('«hori bizia'») hitzaren imitazioz.<ref>{{erreferentzia|izena=Ines|abizena=Pagola|urtea=2005|izenburua=Neologismos en la obra de Sabino Arana Goiri|argitaletxea=Euskaltzaindia|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-84-95438-23-2|hizkuntza=es}}</ref>

Prási hitza grekozko Πράσνος-etik dator, eta [[landare]], [[zuhaitz]] eta [[Hosto|hostoen]] berde argi distiratsuari egiten dio erreferentzia. Demokritoren filosofoak bi eremu deskribatzen ditu kolore berdeaz hitz egiteko: klorona (χλωρω) berde argirako, eta prásinona (Πράσνω) berde ilunerako. [[Aristoteles|Aristotelesen]] ustez, berdea [[Beltz|beltzaren]] (lurra sinbolizatzen du) eta [[Zuri|zuria]] (ura sinbolizatzen du) artean dago. Hala ere, berdea ez dago pintura grekoaren lau kolore klasikoetako baten artean; gorria, [[Hori|horia]], beltza eta zuria, eta nekez aurkitzen da arte grekoan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Thames & Hudson Publishers {{!}} Essential illustrated art books {{!}} Colour and Culture {{!}} Practice and Meaning from Antiquity to Abstraction|data=2017-02-03|url=https://web.archive.org/web/20170203165901/http://www.thamesandhudson.com/Colour_and_Culture/9780500278185|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-05-26}}</ref>

Hizkuntza batzuetan, [[antzinako txinera]], thai hizkuntza, antzinako [[japoniera]] eta [[vietnamera]] barne, hitz berak esanahi berdea zein [[Urdin|urdina]] izan zezakeen. Esate baterako, sinograma 青 (''qīng'' ahoskatua [[Mandarinera|mandarin]], ''ao'' japonieraz eta ''thanh'' sino-vietnameraz). Batzuetan, japoniar urdina deitzen zaio( (青 [ アズール ] ''ao'') , gaur egun esaten zaion berdea( (緑 [ ベルデ ] ''midori''), baina kasu horretan ez dago egiaztatuta yamato kulturako japoniarrek duela mende batzuk ezin zutela urdina eta berdea bereizi; hala ere, baliteke berdea urdinaren ñabarduratzat hartzea.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Por qué cuando el semáforo se pone en verde los japoneses lo ven azul|hizkuntza=es|data=2012-12-01|url=https://www.abc.es/sociedad/abci-colores-semaforos-japon-201212020000_noticia.html|aldizkaria=abc|sartze-data=2020-05-26}}</ref>

Munduko hizkuntza gehienek oinarrizko bost kolore dituzte. <ref>{{Erreferentzia|abizena=ialeon|izenburua=El color del idioma|hizkuntza=es|url=https://cafebabel.com/es/article/el-color-del-idioma-5ae0083bf723b35a145e3381/|aldizkaria=Cafébabel|sartze-data=2020-05-28}}</ref> Hala ere, hizkuntza batzuek ez dute termino ezberdin bat berderako eta beste bat urdinerako, baizik eta hitz bat erabiltzen dute bi koloreak deskribatzeko. Historikoki, galeserak "berdea" eta “urdina” koloreak deskribatzeko (''Glas'') termino bat zuen, japoniera eta txinera bezala. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=El verde es “azul”: los colores en japonés|hizkuntza=es|data=2017-06-25|url=https://www.nippon.com/es/nipponblog/m00121/|aldizkaria=nippon.com|sartze-data=2020-05-28}}</ref> Errusieraz, grekoz, turkieraz eta beste hizkuntza baztuetan urdinerako bi termino ezberdin daude: bata tonu ilunenetarako eta bestea tonu argienetarako. <ref>{{Erreferentzia|abizena=Rodrigo|izenburua=Colores en japonés: ¿Por qué el verde y azul usan el mismo caracter?|hizkuntza=es-MX|data=2018-09-11|url=https://conoce-japon.com/idioma-japones/colores-en-japones/|aldizkaria=Conoce Japón|sartze-data=2020-05-28}}</ref>

[[Kolore-sintesiko sistema gehigarria]]n, non koloreak pigmentuen ordez kolore-argia nahastuz lortzen diren, berdea kolore primarioa da, [[gorria]] eta [[urdina]]rekin batera. Horrek esan nahi du kolore-argiarekin lan egiten denean, nahikoa dela hiru kolore horiek proportzio desberdinetan nahastea gainerako guztiak lortzeko, eta beraien baturak [[zuri]]a ematen du. Tonalitate argiak eta ilunak sortzeko, argitasuna murriztu edo handitu egiten da. Berdea, gainera, kolore hotztzat hartzen da, urdina eta bioletarekin batera. <ref>http://artekatu.com/plastika/kolorearen-teoria/</ref>

Narrasti batzuek kolore berdeko odola dute, [[Biliberdina|biliberdinaren]] eraginez. Konposatu toxiko hau [[Hemoglobina|hemoglobinaren]] (giza odolaren konposatua eta oxigenoa garraiatzeaz arduratzen den proteina) degradaziotik sortzen da. Esaterako, [[Ginea Berria]]n biliberdina maila oso altuetan jasateko gaitasuna zituzten muskerrak aurkitu zituzten<ref>{{Erreferentzia|url=https://hipertextual.com/2018/05/animales-sangre-verde-malaria|aldizkaria=hipertextual.com|sartze-data=2020-05-26}}</ref>.

Kolore berdea [[tolerantzia]] balorea adierazteko erabiltzen da. Tolerantzia beste pertsona edo taldeen ideeiekin egon ez arren, errespetatzen duen jokaera da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Definición de tolerancia — Definicion.de|hizkuntza=es|url=https://definicion.de/tolerancia/|aldizkaria=Definición.de|sartze-data=2020-05-26}}</ref>. Tolerantzian, [[Bertute|bertutea]] eta [[Errespetu|errespetua]] baloreak azpimarratzen ditu eta kolore berdea sinbologikoki bertutea eta errespetua,  adierazten du <ref>{{Erreferentzia|izena=Juan|abizena=Núñez|izenburua=Psicología de los Colores: El Color Verde|hizkuntza=es|data=2014-02-24|url=https://aprendizajeyvida.com/2014/02/24/el-color-verde/|aldizkaria=aprendizajeyvida.com|sartze-data=2020-05-26}}</ref>. Gehienetan, tolerantzia adieraztean, [[urdin]] eta kolore berdeak erabiltzen dira, [[Oreka (argipena)|oreka]] eta [[Armonia (mitologia)|harmonia]] adierazten dutelako.

[[Antzerki|Antzerkian]] eta [[Zinema|zineman]], berdea, askotan, munstroekin lotuta egoten da. [[Frankenstein|Frankensteinen]] lehen filmak zuri-beltzean zeuden, baina 1935 Frankensteinen neska-laguna bertsiorako kartelean, munstroak aurpegi berdea zuen. [[Béla Lugosi|Belá Lugosi]] [[Aktore|aktoreak]] [[makillaje]] berdea erabiltzen zuen [[Drakula|Drakulak]] [[Broadway|Broadwayko]] [[1927]] – [[1928|928]] etapako produkzioan duen zereginerako<ref>{{Erreferentzia|abizena=Skal, David J.|izenburua=Hollywood gothic : the tangled web of Dracula from novel to stage to screen.|argitaletxea=Deutsch|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/26310328|isbn=0-233-98766-5|pmc=26310328|sartze-data=2020-06-02}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=D. W.|abizena=Robertson|izenburua=Why the Devil Wears Green|orrialdeak=470|data=1954-11|url=http://dx.doi.org/10.2307/3039609|aldizkaria=Modern Language Notes|alea=7|zenbakia=69|issn=0149-6611|doi=10.2307/3039609|sartze-data=2020-06-02}}</ref>. ''[[Dragoi Bola]]''n ere dragoiak ez ezik [[Satan Txiki]] ere berdea da.

Esanahi honen erabilerarik nabarmenetako bat, [[The Wizard of Oz (1939ko filma)|''The Wizard of Oz'']] filman, (Oz-eko aztia, euskaraz)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Green|hizkuntza=en|data=2020-04-18|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Green&oldid=951796181|sartze-data=2020-05-26|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> dago. Esmeralda Hiria, istorio honetan, denek koloretako betaurrekoak erabiltzen dituzten toki bat da, dena berdea dela pentsarazten dutenak. Historiaren interpretazio populistaren arabera, hiriaren kolorea, L. Frank Baum autoreak erabiltzen du, bere garaian Amerikak zuen finantza sistema irudikatzeko, Amerika, urrearen aurrean paper txanponaren erabilera eztabaidatzen ari zen garai batean bizi izan baitzen.

Kolore berdea aldatzen joan da denboraren bidez pinturetan. [[Hilobi|Hilobietako hormetan]] edo [[Papiro|papiroetan]] margotzeko, [[Egiptoar artea|egiptoar artistek]], [[malakita]] erabiltzen zuten. Malakita, kobrezko [[mineral]] bat da, eta bere izena, malaqh grezieratik datorrena, [[malba]]<nowiki/>esan nahi du, bere kolore berdeari erreferentzia eginez. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Minerales|url=http://roble.pntic.mec.es/~jfes0017/mineral.php?letra=m&orden=2284#2284|aldizkaria=roble.pntic.mec.es|sartze-data=2020-05-26}}</ref> Antzinaroan, mineral hau, koloratzaile bezala erabiltzen zen. ([[Tutankamon]] erregearen hilobian malakitazko pigmentuz egindako pintura kaxa bat aurkitu zen). [[Egiptoar|Egiptoarrek]], lur berdeko [[pigmentu]] merkeagoak ere erabiltzen zituzten, edo [[sufre]] urdin eta hori nahastua.

[[Barrokoa|Pintura barrokoan]], [[1670eko hamarkada|1670eko hamarkadan]], [[Samuel van Hoogstraten]] herbeheretar margolaria kexu zen: "Gorria edo horia bezain kalitate handiko pigmentu berdea izatea nahi nuke. Lur berdea ahulegia da, Espainiako berdea [<nowiki/>[[kardenillo]]] zakarregia da eta errautsak [berde malakita] gutxiegi irauten du ". <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Color en el arte|hizkuntza=es|data=2020-05-06|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Color_en_el_arte&oldid=125836005|sartze-data=2020-05-26|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>

[[Espainia|Espainian]] berdea [[Monarkia|monarkiarekin]] lotzen da, Espainiako bi errepubliketan [[Karlismo|karlistek]] eta beste [[Monarkismo|monarkiko]] batzuek "VERDE!" (euskaraz: berde) oihukatzen baitzuten ('''''V'''iva '''E'''l '''R'''ey '''D'''e '''E'''spaña!''). Ordutik, kolore berdea Espainiako monarkiarekin lotu izan da. Gainera, [[Frankismo|frankismoan]] espainiar monarkikoek euren artean identifikatzeko lokarri berde bat zeramaten hegalean. [[Argentina]]n [[abortatzeko eskubidea]]

Paisaia baliabide gisa hartzen da, erabilgarriak diren identifikazioen bidez: kolore berdea: landareen jarduera fotosintetikoaren isla, biztanleek ingurumen zerbitzu gisa hautematen dute: laguntza , hornikuntza, erregulazioa eta kultura edertasun eszenikoa, aisialdirako, informazio kultural eta artistikoa, informazio espirituala, historikoa eta azkenik zientzia eta hezkuntza.