Bihotz: berrikuspenen arteko aldeak

[[Purkinjeren zuntzak]] eta [[Hisen faszioa]] jada XIX. mendean aurkitu ziren arren, bihotzeko eroanbide elektrikoaren sisteman zuen paper espezifikoa ezezaguna izan zen [[Sunao Tawara]]k bere monografia argitaratu zuen arte, ''[[Das Reizleitungssystem des Säugetierherzens]]'' izenekoa, 1906an. Tawara [[nodo aurikulobentrikular]]raren aurkikuntzak [[Arthur Keith]] eta [[Martin Flack]] antzeko egiturak bilatzera bultzatu zituen bihotzean, eta honek, [[nodo sinoaurikular]]ra aurkitzera eraman zuen zenbait hilabete beranduago. Egitura hauek elektrokardiogramaren oinarri anatomikoa osatzen dute, honen asmatzaileak, [[Willem Einthoven]]ek, [[Medikuntzako Nobel Saria]] jaso zuelarik 1924an<ref>{{Erreferentzia|abizena=Silverman Mark E.|izenburua=Why Does the Heart Beat?|orrialdeak=2775–2781|abizena2=Grove Daniel|abizena3=Upshaw Charles B.|data=2006-06-13|url=https://www.ahajournals.org/doi/10.1161/CIRCULATIONAHA.106.616771|aldizkaria=Circulation|alea=23|zenbakia=113|doi=10.1161/CIRCULATIONAHA.106.616771|sartze-data=2019-12-20}}</ref>.

 

 

XX. mendearen erdialdean bihotzeko gaitzek gaixotasun infekziosoak gainditu zituzten Ameriketako Estatu Batuetan heriotza kausa nagusi bezala, eta gaur egun mundu osoan heriotza kausa nagusia dira. 1948. urteaz geroztik, [[Framinghamen Ikerketa Kardiakoa]]k argi eta garbi erakutsi ditu hainbat gaik bihotzean dituzten ondorioak, dieta, ariketa eta aspirina bezalako sendagai arruntak barne. ACE inhibitzaileak eta beta-blokeatzaileak sartzeak bihotz-gutxiegitasun kronikoaren kontrola hobetu badu ere, gaixotasunak karga mediko eta sozial handia izaten jarraitzen du, diagnostikoa jasotzen den urtearen barruan hiltzen diren pazienteen %30-40 baitira<ref>{{Erreferentzia|izena=Stefan|abizena=Neubauer|izenburua=The Failing Heart — An Engine Out of Fuel|orrialdeak=1140–1151|data=2007-03-15|url=https://doi.org/10.1056/NEJMra063052|aldizkaria=New England Journal of Medicine|alea=11|zenbakia=356|issn=0028-4793|pmid=17360992|doi=10.1056/NEJMra063052|sartze-data=2019-12-20}}</ref>.

 

[[Taupada|Bihotz-taupaden]] batazbestekoa ere oso desberdina da animali espezieen arabera. Esaterako, [[bakailao]]ek 20 taupada minutuko dituzte, [[kolibri]]ek 600 eta [[Archilochus colubris|eztarri gorridun kolibriek]] minutuko 1200 bihotz-taupadatik gora izan ditzakete<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Romer, Alfred Sherwood,|abizena=1894-1973.|izenburua=The vertebrate body|argitaletxea=Saunders|data=1978|url=https://www.worldcat.org/oclc/60007175|edizioa=5th ed., shorter version|isbn=9780721676821|pmc=60007175|sartze-data=2018-11-15}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Osborne, June,|abizena=1931-|izenburua=The ruby-throated hummingbird|argitaletxea=University of Texas Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/38200106|edizioa=1st University of Texas Press ed|isbn=0292760477|pmc=38200106|sartze-data=2018-11-15}}</ref>.

=== Zirkulazio-sistema bikoitzak ===

[[Fitxategi:Bloedsomloop van een reptiel.svg|thumb|Narrastien zirkulazio-sistema eta bihotza.]]

[[Anfibio]] heldu eta [[narrasti]] gehienek [[Zirkulazio-aparatu|zirkulazio-sistema]] bikoitza daukate, hau da, zirkulazio-sistema bitan banatzen da: zati [[arteria]]la eta [[zain]]en zatia. Hala ere, bihotza ez dago guztiz zatituta bi partetan. Izan ere, 3 ganberatan banaturik dago: bi [[aurikula]] eta [[bentrikulu]] bat. Zirkulazio-sistematik zein [[Birika|biriketatik]] bueltatzen den [[odol]]a berriro ere ponpatzen da kanpora. Sistema bikoitzari esker, odola biriketatik eta biriketara garraia daiteke, eta, horrela, [[oxigeno]]dun odola zuzenean hel daiteke bihotzera<ref name=":4">{{Erreferentzia|izenburua=Veterinary anesthesia and analgesia|url=https://www.worldcat.org/oclc/908063421|edizioa=The fifth edition of Lumb and Jones|isbn=9781118526200|pmc=908063421|sartze-data=2018-11-15}}</ref>.

 

 

 

=== Bihotz guztiz banandua ===

 

[[Archosauria|Arkosaurioek]] ([[krokodilo]] eta [[hegazti]]ek) eta [[ugaztun]]ek bihotzaren banaketa osoa daukate. Bihotzak bi ponpa ditu eta lau ganberaz osaturik dago. Krokodiloen bihotzek irekidura txiki bat daukate, [[Panizza foramen|Panizzaren foramena]] deritzona. Horri esker, krokodiloak urperatzean bihotzaren alde bakoitzeko odolen arteko nahasketa gertatzen da<ref>{{Erreferentzia|izena=Gordon C.|abizena=Grigg|izenburua=Cardiovascular dynamics inCrocodylus porosus breathing air and during voluntary aerobic dives|orrialdeak=381–392|hizkuntza=en|abizena2=Johansen|izena2=Kjell|data=1987|url=https://link.springer.com/article/10.1007%2FBF00693365|aldizkaria=Journal of Comparative Physiology B|alea=3|zenbakia=157|issn=0174-1578|doi=10.1007/bf00693365|sartze-data=2018-11-17}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=null|abizena=Axelsson|izenburua=Dynamic anatomical study of cardiac shunting in crocodiles using high-resolution angioscopy|orrialdeak=359–365|abizena2=Franklin|abizena3=L&Ouml;Fman|abizena4=Nilsson|abizena5=Grigg|izena2=null|izena3=null|izena4=null|izena5=null|data=1996|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9317958|aldizkaria=The Journal of Experimental Biology|alea=Pt 2|zenbakia=199|issn=1477-9145|pmid=9317958|sartze-data=2018-11-17}}</ref>. Hegaztietan eta ugaztunetan, berriz, birika-zirkulazioa eta zirkulazio-sistemakoa guztiz berezirik daude beti hesi fisiko baten bidez<ref name=":3" />.

=== Arrainak ===

[[Fitxategi:Blutkreislauf Fische-ES.svg|thumb|Arrainen zirkulazio-sistema eta bihotza.]][[Arrain]]ek bi ganberatako bihotza daukate<ref>{{Erreferentzia|izena=Jurd, R. D. (Richard David),|abizena=1946-|izenburua=Instant notes animal biology|argitaletxea=Bios Scientific Publishers|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/52902407|edizioa=2nd ed|isbn=1859963250|pmc=52902407|sartze-data=2018-11-17}}</ref>, [[odol]]a jasotzen duen [[aurikula]] batez eta [[odol]]a ponpatzen duen [[bentrikulu]] batez osatuta dagoena<ref name=":13">{{Erreferentzia|izenburua=The laboratory fish|argitaletxea=Academic Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/44694719|isbn=9780125296502|pmc=44694719|sartze-data=2018-11-17}}</ref>. Hala ere, [[arrain]]en bihotzak sartzeko zein irteteko konpartimentuak ditu ganbera esan dakiekeenak. Hori dela eta, batzuetan, [[arrain]]en bihotza hiru<ref name=":13" /> edo lau<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of fish physiology : from genome to environment.|url=https://www.worldcat.org/oclc/755977870|isbn=9780080923239|pmc=755977870|sartze-data=2018-11-17}}</ref> ganberaz osaturik dagoela esaten da (ganbera gisa ulertzen denaren arabera). Sarritan, [[aurikula]] eta [[bentrikulu]]a “benetako ganberatzat” hartzen dira, eta aurretik aipatutako beste biak “ganbera osagarritzat”<ref>Shukla, J.P. ''Fish & Fisheries''. Rastogi Publications. pp. 154–55. ISBN 978-81-7133-800-9.</ref>.

 

[[Teleosteo]]etan, [[kono arteriosoa]] nahiko txikia da eta [[Aorta arteria|aortaren]] parte bezala sailkatzen da. [[Kono arteriosoa]] ez da [[Amniota|amniotoetan]] ageri, [[eboluzio]]a dela-eta desagertu egin baita<ref name=":3" />.

=== [[Ornogabe]]ak ===

[[Fitxategi:Open Circulatroy.gif|thumb|Artropodoen bihotza.]][[Artropodo]] zein [[molusku]] gehienek [[Zirkulazio sistema|zirkulazio-sistema]] irekia daukate. Sistema horretan, [[oxigeno]] gabeko [[odol]]a bihotzaren inguruko barrunbeetan batzen da ([[sudur-sinu]]ak deritze). Aipatutako [[odol]]a kanal askotatik eta motel heltzen da bihotzera. Ondoren, bihotzak [[odol]]a [[hemozele]]raino ([[Organo (biologia)|organo]] arteko barrunbea) ponpatzen du. [[Artropodo]]en bihotza beraien gorputzaren luzera duen [[Gihar|muskuluzko]] [[hodi]] bat da, [[bizkar]]raldean kokatuta dagoena eta [[buru]]a oinarritzat duena. [[Odol]]aren ordez, [[hemolinfa]] daukate, [[arnas-pigmentu]]a daramana. [[Arnas-pigmentu]] hori [[hemozianina]] izan ohi da. [[Hemozianina]] [[kobre]]z osatuta dago eta [[oxigeno]]a garraiatzeko erabiltzen da. [[Hemoglobina]] [[Burdina|burdinez]] osatuta dago eta [[gizaki]]etan oso ohikoa den arren, [[artropodo]] gutxik erabiltzen dute<ref name=":14">Solomon, Eldra; Berg, Linda; Martin, Diana W. (15 September 2010). ''Biology''. Cengage Learning. p. 939. ISBN 978-1-133-17032-7.</ref>.

| caption3 = [[Txinera ertaina]]n "bihotz]]a idazteko erabiltzen zen ''sim'' [[zigilu idazkera]]ko ikurra

}}

 

[[Antzinako Egipto]]n, [[arima]] kontzeptuaren parte garrantzitsu bat bihotzean (''ib'') zetzala uste zen. ''ib'' edo bihotz [[metafisika|metafisikoa]] [[ernaltze]]a gertatzen zen unean [[ama]]ren bihotzeko odol tanta batekin sortzen zela uste zuten. Antzinako egiptoarrentzat bihotza emozioaren, pentsamenduaren, borondatearen eta asmoaren egoitza zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ib {{!}} ancient Egyptian religion|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/ib|aldizkaria=Encyclopedia Britannica|sartze-data=2019-12-05}}</ref>. Hau, ''ib'' hitza gehitzen duten egiptoar esamoldeetan nabarmentzen da, ''Awi-ib'' "zoriontsuarentzat" (literalki, "Bihotz luzeduna"), ''Xak-ib'' "urrunduarentzat" (literalki, "bihotz moztua") bezala<ref>{{Erreferentzia|abizena=Allen, James P., 1945-|izenburua=Middle Egyptian : an introduction to the language and culture of hieroglyphs|url=https://www.worldcat.org/oclc/885524107|edizioa=Third edition, rev. and reorganized, with a new analysis of the verbal system|isbn=978-1-107-05364-9|pmc=885524107|sartze-data=2019-12-05}}</ref>. [[Antzinako Egiptoko erlijioa]]n, bihotza zen hil ondorengo bizitzarako gakoa. Behe munduan beste bizitzarako giltza zen: bere jabearen alde edo kontra lekukotza ematen zuen. Pentsatzen zuten [[Anubis]]ek eta hainbat jainkok aztertu zutela bihotza ''Bihotzaren pisuaren'' zeremonian. Bihotzak [[Maat]]en luma baino gehiago pisatzen bazuen, portaera estandar ideala sinbolizatzen zuen. Balantza orekatzen bazen, esan nahi zuen bihotzaren jabeak bizitza justua bizi izan zuela eta beste bizitzan sar zitekeela; bihotza astunagoa bazen, [[Ammit]] munstroak irentsiko zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Taylor, John H., 1958-|izenburua=Death and the afterlife in ancient Egypt|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45195698|isbn=0-226-79163-7|pmc=45195698|sartze-data=2019-12-05}}</ref>.

[[Katolizismo]]an bihotzaren benerazio tradizio luzea dago, batez ere [[XVI. mende]]tik aurrera orokortu zenean [[Jesukristo]]ren zaurien gurtza. Tradizio honen ondorioz [[Erdi Aro]]tik aurrera [[Jesusen Bihotz Sakratua]]ren gurtza hedatu zen, eta, era paraleloan [[Mariaren Bihotz Garbia]]rena. Euskal Herrian izen hori daramaten hainbat eliza eta monumentu daude, eta oso ohikoa izan da ateak sinbolo horrekin dekoratzea.

 

 

=== Janaria ===

Animalien bihotzak jatearen ohitura oso hedatuta dago mundu osoan zehar. Ia-ia organo osoa giharrez osaturik dagoenez, bere proteina maila oso altua da. Batzuetan erraiak sortzeko erabiliak dira, adibidez [[Sukaldaritza otomandar|Otomandarren sukaldaritzan]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Lyn|abizena=Ward|izenburua=Street Food: Kokoreç - a delicacy for offal lovers|hizkuntza=en-GB|data=2017-12-01|url=https://www.fethiyetimes.com/eat/24204-24204.html|aldizkaria=Fethiye Times|sartze-data=2019-12-08}}</ref>

 

 

Euskal Herrian ere [[frijatza]], [[tripotxa]]k edo [[korada]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Gaizka Aranguren|abizena=Urrotz|izenburua=Amari eskatu diot errezeta...pic.twitter.com/NPZDZrEKbB|hizkuntza=eu|data=2019T09:08|url=https://twitter.com/gaizkaranguren/status/1203723029962010624|aldizkaria=@gaizkaranguren|sartze-data=2019-12-08}}</ref> bezalako errezetek bihotza eta beste barruki batzuk dituzte.