Itsas ugaztun: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
82. lerroa:
Itsas ugaztunak modu zabalean daude banatuta lur planetan zehar, nahiz eta haien banaketa ozeanoen produkzioarekin bat egiten duen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Berta, Annalisa.|izenburua=Marine mammals : evolutionary biology|argitaletxea=Academic Press|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/42467530|isbn=0-12-093225-3|pmc=42467530|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Espezieen aberastasun handian 40º-ko latitudeen inguruan ageri da, bai iparraldean eta bai hegoaldean. Ipar eta Hego [[Amerika]], [[Afrika]], [[Asia]] eta [[Australia]] inguruan agertzen den [[ekoizpen primario]] handiaren ondorioz gertatzen da. Espezieen hein totala aldakorra da itsas ugaztun espezieen arabera. Batez beste, itsas ugaztunek [[Indiako ozeanoa|Ozeano Indikoaren]] azaleraren 1/5a betetzen dute.<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Schipper|izenburua=The Status of the World's Land and Marine Mammals: Diversity, Threat, and Knowledge|orrialdeak=225–230|hizkuntza=en|abizena2=Chanson|abizena3=Chiozza|abizena4=Cox|abizena5=Hoffmann|abizena6=Katariya|abizena7=Lamoreux|abizena8=Rodrigues|abizena9=Stuart|izena2=J. S.|izena3=F.|izena4=N. A.|izena5=M.|izena6=V.|izena7=J.|izena8=A. S. L.|izena9=S. N.|data=2008-10-10|url=http://www.sciencemag.org/cgi/doi/10.1126/science.1165115|aldizkaria=Science|alea=5899|zenbakia=322|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1165115|sartze-data=2019-12-12}}</ref> Ikusitako tamainaren aldakortasuna baldintza ekologiko desberdinen eta ingurumen-baldintza aldakorrei aurre egiteko duten gaitasunaren araberakoa da. Itsas ugaztunen espezieen aberastasun handiaren eta gizakiak ingurunean duen eraginaren arteko harremanak gainjarri egiten dira<ref name=":6" />.
Itsas ugaztun gehienak, itsas txakurrak eta itsas igarabak besteak beste, kostaldean bizi dira. Itsas txakurrek habitat lehortarrak ere erabil ditzakete, bai uharteetan eta bai ingurune kontinentalean. Ingurune tropikaletan, hondartza hareatsu eta harritsuetan, itsas kobazuloetan, mareek sortutako putzuetan edo hondar-bankuetan biltzen dira [[Ugalketa|ugalketarako]] edo atseden hartzeko. Beste espezie batzuek gizakiak sortutako plataformetan ere hartzen dute atseden<ref name=":9">{{Erreferentzia|abizena=Riedman, Marianne.|izenburua=The pinnipeds : seals, sea lions, and walruses|argitaletxea=University of California Press|data=1990|url=https://www.worldcat.org/oclc/19511610|isbn=0-520-06497-6|pmc=19511610|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Itsas txakurrak ingurune lehortarrean mugitu daitezke, hareazko dunetan atseden hartu eta itsaslabarrak igo ahal dituzte<ref>{{Erreferentzia|abizena=Whitehead, Hal.|izenburua=Sperm whales : social evolution in the ocean|argitaletxea=University of Chicago Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/51242162|isbn=0-226-89517-3|pmc=51242162|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Zetazeo gehienak, bestalde, itsaso zabalean bizi dira, eta [[kaxalote]] moduko espezieak 300-760 m bitarteko sakoneretan igeri egin dezakete janaria bilatzeko. Sirenioak kostaldean bizi dira, sakonera txikiko uretan, 9 m-ra itsas mailaren azpian<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dugong : status report and action plans for countries and territories|argitaletxea=United Nations Environment Programme|data=[2002]|url=https://www.worldcat.org/oclc/51040880|isbn=92-807-2130-5|pmc=51040880|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Dena den, Sirenio batzuk sakonera handiagoetan [[Alga|algak]] bilatzen ikusi dira. Itsas igarabak babestutako eremuetan bizi dira, [[Hesi-arrezife|hesi-arrezifeetan]] edo [[Kostalde arrokatsu|kostalde arrokatsuetan]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Silverstein, Alvin.|izenburua=The sea otter|argitaletxea=Millbrook Press|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/30436543|edizioa=Milbrook Press lib. ed|isbn=1-56294-418-5|pmc=30436543|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Dena den, izotz mugikorretan edo gune areatsuetan ere egon daitezke<ref>{{Erreferentzia|abizena=Kenyon, Karl W.|izenburua=The sea otter in the eastern Pacific Ocean|argitaletxea=Dover Publications|data=1975|url=https://www.worldcat.org/oclc/1504461|isbn=0-486-21346-3|pmc=1504461|sartze-data=2019-12-12}}</ref>.
Itsas ugaztun askok migratu egiten dute urtaroen arabera. Baleek eguraldi-aldaketen ondorioz agertu eta desagertu egiten diren izotz blokeen arabera migratzen dute. Gainera, balea batzuek distantzia luzeko migrazioak egiten dituzte, ur tropikaletan erditu eta kumea hezi ahal izateko. Hartz zuriek, aldiz, haien harrapakinei jarraituz migratzen dute. Badia batzuetan, urteko aldi batzuetan izotza guztiz desagertzen da eta hartz zuriek bere burua behartua ikusten dute lehorrera migratzeko, hurrengo izozte-garaia heltzen den arte<ref>{{Erreferentzia|abizena=Stirling, Ian.|izenburua=Polar bears|argitaletxea=University of Michigan Press|data=1988|url=https://www.worldcat.org/oclc/17873883|isbn=0-472-10100-5|pmc=17873883|sartze-data=2019-12-12}}</ref>.
103. lerroa:
=== Dieta ===
Zetazeo guztiak dira harrapakariak eta haragijaleak. Haginak dituzten baleak arrainez eta zefalopodoz, gehienbat, eta krustazeoz eta bibalbioz elikatzen dira. Beste balea-espezie batzuk eta ponipedio-espezie batzuk iragazleak dira<ref name=":9" /><ref>{{Erreferentzia|abizena=Klinowska, M.|izenburua=Dolphins, porpoises, and whales of the world : the IUCN red data book|argitaletxea=IUCN|data=1991|url=https://www.worldcat.org/oclc/24110680|isbn=2-88032-936-1|pmc=24110680|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Partekatzen duten harraparitza-metodo bat arrainzaintza da, zeinean arrain-bolumen txiki batez arduratzen diren. Ondoren, taldeko kide bakoitzak arrantza egiten du, zaindutako arrainez elikatzeko<ref name=":10">{{Erreferentzia|izenburua=Encyclopedia of marine mammals|argitaletxea=Elsevier/Academic Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/316226747|edizioa=2nd ed|isbn=978-0-08-091993-5|pmc=316226747|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Izurdeek erabiltzen duten arrantza-mekanismoa desberdina da, azaleko uretan dauden arrainez elikatzen dira, harrapatzeko errazagoak direlako<ref name=":10" />. Orka arruntek eta izurde handiek haien harrapakina kostaldera bideratzen dute bertan ehizatu ahal izateko. Orka arruntak ezagunak dira marrazo zuriak eta arraiak geldiarazteko gai direlako. Haragijaleak diren arren, haien hesteetako mikrobiota herbiboro lehortarren antzekoa da, seguruenik aitzindari belarjale bat dutelako<ref>{{Erreferentzia|izena=Jon G.|abizena=Sanders|izenburua=Baleen whales host a unique gut microbiome with similarities to both carnivores and herbivores|orrialdeak=8285|hizkuntza=en|abizena2=Beichman|abizena3=Roman|abizena4=Scott|abizena5=Emerson|abizena6=McCarthy|abizena7=Girguis|izena2=Annabel C.|izena3=Joe|izena4=Jarrod J.|izena5=David|izena6=James J.|izena7=Peter R.|data=2015-11|url=http://www.nature.com/articles/ncomms9285|aldizkaria=Nature Communications|alea=1|zenbakia=6|issn=2041-1723|pmid=26393325|pmc=PMC4595633|doi=10.1038/ncomms9285|sartze-data=2019-12-12}}</ref>.
[[File:sea otter with sea urchin.jpg|thumb|left|Itsas igarabek eskuak erabiltzen dituzte elikatzeko.|alt=A sea urchin floating on the water on its back holding a sea urchin with one hand and a rock in the other]]
Balea bizardunek beren bizar-plaka erabiltzen dute planktona harrapatzeko; bi metodo erabiltzen dituzte horretarako: ''lunge''-elikadura eta trago-elikadura. ''Lunge''-elikadura egiten duten animaliek beren baraila luzatzen dute ahoa emendatu ahal izateko. Luzatze horrek haien eztarrian ildoak eratzen dituelarik, barneratu dezaketen ur-bolumena handitu egiten da<ref>{{Erreferentzia|izena=A. Wayne|abizena=Vogl|izenburua=Stretchy nerves are an essential component of the extreme feeding mechanism of rorqual whales|orrialdeak=R360–R361|hizkuntza=en|abizena2=Lillie|abizena3=Piscitelli|abizena4=Goldbogen|abizena5=Pyenson|abizena6=Shadwick|izena2=Margo A.|izena3=Marina A.|izena4=Jeremy A.|izena5=Nicholas D.|izena6=Robert E.|data=2015-05|url=https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0960982215002845|aldizkaria=Current Biology|alea=9|zenbakia=25|doi=10.1016/j.cub.2015.03.007|sartze-data=2019-12-12}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jeremy|abizena=Goldbogen|izenburua=The Ultimate Mouthful: Lunge Feeding in Rorqual Whales|orrialdeak=124|data=2010|url=https://www.americanscientist.org/article/the-ultimate-mouthful-lunge-feeding-in-rorqual-whales|aldizkaria=American Scientist|alea=2|zenbakia=98|issn=0003-0996|doi=10.1511/2010.83.124|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Metodo hori bakarrik izaten da energetikoki eraginkorra elikagai-masa handi baten aurrean aplikatzen dutenean. Trago-elikadura egiten duten animaliek ahoa irekita egiten dute igeri eta, horrela, ura eta harrapakinak barneratzen joaten dira. Kasu honetan, harrapakinek tamaina egokia eta igeriketa geldoa izan beharko dute harrapatuta geratzeko.
Igarabak dira arroken artean mugitzeko gaitasuna duten itsas animalia bakarrak. Igarabek barraskiloen moduko organismoak jasotzen dituzte hondoko urtean bibalbioen bila murgildu ahal izateko. Atzaparrekin ehizatzen duen itsas ugaztun bakarrak dira: gorputz-adar bakoitzaren azpian poltsa bat dute elikagaiak bildu ahal izateko eta azalera garraiatu ahal izateko<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Marine mammals of eastern North Pacific and Arctic waters|argitaletxea=Pacific Search Press|data=1986|url=https://www.worldcat.org/oclc/13760343|edizioa=2nd ed., rev|isbn=0-931397-11-1|pmc=13760343|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Igarabek beren soinaren gainean flotatzen duten bitartean elikatzen dira, poltsetan gorde duten elikagaiak atzaparrekin hartuz eta ahora eramanez<ref>{{Erreferentzia|abizena=VanBlaricom, G. R. (Glenn R.), 1949-|izenburua=Sea otters|argitaletxea=Voyageur Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46393741|isbn=0-89658-562-X|pmc=46393741|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Oro har krustazeoez eta arrainez elikatzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=J. C.|abizena=Mangel|izenburua=Latitudinal variation in diet and patterns of human interaction in the marine otter|orrialdeak=E14–E25|hizkuntza=en|abizena2=Whitty|abizena3=Medina-Vogel|abizena4=Alfaro-Shigueto|abizena5=Cáceres|abizena6=Godley|izena2=T.|izena3=G.|izena4=J.|izena5=C.|izena6=B. J.|data=2011-04|url=http://doi.wiley.com/10.1111/j.1748-7692.2010.00414.x|aldizkaria=Marine Mammal Science|alea=2|zenbakia=27|doi=10.1111/j.1748-7692.2010.00414.x|sartze-data=2019-12-12}}</ref>.
Pinapidoak krustazeoz, bibalbioz, zefalopodoz arrainez, zooplanktonez eta odol-beroko harrapakinez elikatzen dira<ref name=":9" /> eta oro har, ez dira oso espezifikoak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The encyclopedia of mammals|argitaletxea=Barnes & Noble Books|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/48048972|isbn=0-7607-1969-1|pmc=48048972|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Normalean ornogabe sesilez, taldeetan antolatzen diren animalia endodermikoez edo animalia geldoez elikatzen dira. Bakartiak diren espezieak kostaldeko uretan, badietan edo erreketan aurkitzen dira. Arrain-banku handiak aurkitzen dituztenean, modu kooperatiboan ehizatzen dute<ref name=":9" />.
[[File:Dugong Marsa Alam.jpg|thumb|Sirenido bat lurretik elikatzen|alt=A dugong with its mouth on the sandy seafloor, leaving a noticeable cloud which hovers near the bottom. There are two yellow fish with black stripes near its mouth, and there are grasses poking out of the seafloor]]
Hartz zuria hartz-espezie karniboroena da. Oro har itsas txakur marmolairez eta itsas txakur bizardunez elikatzen dira hartz zuriak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alaska's polar bears trigger lawsuit from industry|orrialdeak=13–13|data=2008-09|url=http://dx.doi.org/10.1038/455013d|aldizkaria=Nature|alea=7209|zenbakia=455|issn=0028-0836|doi=10.1038/455013d|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Izotzaren, uraren eta airearen arteko interfasean ehizatzen dute batez ere; zigiluak lehorrean edo uretan ehizatzen dituzte bakarrik<ref>{{Erreferentzia|izena=Steven C.|abizena=Amstrup|izenburua=Forecasting the range-wide status of polar bears at selected times in the 21st century|orrialdeak=1–126|abizena2=Marcot|abizena3=Douglas|izena2=Bruce G.|izena3=David|data=2007|url=http://dx.doi.org/10.3133/70174086|aldizkaria=Administrative Report|doi=10.3133/70174086|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Ehizatzeko, usaimenaren bidez zigiluen arnasketarako zuloak hautematen dituzte eta horien inguruan makurtzen dira zein ateratzen diren arte. Hartz zuriak zigiluaren arnasketa nabaritzen duenean, bere atzaparra zuloan sartu egiten du, zigilua gordelekutik ateratzeko. Hartz zuriek ehizatzeko erabiltzen duten beste mekanismo bat da izotzean etzanda dauden zigiluak ehizatzea<ref>{{Erreferentzia|abizena=Guravich, Dan.|izenburua=Polar bear|argitaletxea=Chronicle Books|data=1993|url=https://www.worldcat.org/oclc/27266879|isbn=0-8118-0500-X|pmc=27266879|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Erabiltzen duten azken mekanismoa, emeek erditzeko elurretan eraikitzen dituzten gordelekuak erasotzea da<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hemstock, Annie Wendt.|izenburua=The polar bear|argitaletxea=Capstone High/Low Books|data=1999|url=https://www.worldcat.org/oclc/38862448|isbn=0-7368-0031-X|pmc=38862448|sartze-data=2019-12-12}}</ref>.
Sirenidoak itsasoko landareez elikatzen dira gehienbat. Landare osoa ingeritzen dute normalean, sustraiak barne. Hori egitea posible ez bada, hostoez elikatzen dira bakarrik<ref>{{Erreferentzia|abizena=Marsh, H. (Helene), 1945-|izenburua=Ecology and conservation of the Sirenia : dugongs and manatees|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2011|url=https://www.worldcat.org/oclc/783840965|isbn=978-1-139-16092-6|pmc=783840965|sartze-data=2019-12-12}}</ref>. Itsasoko landare mota asko aurkitu dira dugongoen urdailean eta ondorioztatu da, itsasoko belar gutxi daudenean algez elikatzen direla<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fauna of Australia.|argitaletxea=Australian Govt. Pub. Service|data=1987-<c1989>|url=https://www.worldcat.org/oclc/18523776|isbn=0-644-05483-2|pmc=18523776|sartze-data=2019-12-12}}</ref>.
=== Funtsezko espezieak ===
| |||