Aldous Huxley: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''Aldous Leonard Huxley''' (Godalming, [[Surrey (Ipar Dakota)|Surrey]], [[Ingalaterra]],
Bere bizitzaren bigarren zatia Estatu batuetan pasa zuen, Los Angeles bizi izan zelarik 1937tik hil zenerarte. Bere bizitzaren bukaera aldean, Huxley bere garaiko intelektualik nagusienetarikoa zela aitor zitekeen.
[[Literaturako Nobel Saria|Literaturaren Nobel Saria]] irabazteko izendatua izan zen zazpi aldiz, eta Literaturaren laguntzailea izendatu zuen [[Royal Society of Literature]]-ek 1962.
[[Humanismo|Humanista]] eta pakezalea zen. [[Mistizismo]] eta [[unibertsalismo]] filosofikoaren inguruan interesatu zen, gai hauek hainbat lanetan landu zituelarik: adibidez ''[[:es:La_filosofía_perenne|The perennial philosophy]]'' (1945) -bertan autoreak mendebaldeko eta ekialdeko mystizismoaren arteko antzekotasunak adierazten ditu- edo ''[[:en:The_Doors_of_Perception|The doors of perception]]'' (1954) - meskalinarekin izan zuen esperientzia psikodelikoa interpretatzen du-. Bere nobela ezagunenean, ''[[Bai mundu berria|Bai Mundu Berria]]'' (1932), eta bere azken nobelan, ''[[:en:Island_(Huxley_novel)|Island]]'' (1962), distopia eta utopiaren bere ikuspuntua aurkeztu zituen.
== Bizitza ==
<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/Aldous-Huxley|izenburua=Aldous Huxley british author|sartze-data=|egunkaria=Encylopedia Britanica|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aldous Huxley|hizkuntza=en|data=2019-04-30|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Aldous_Huxley&oldid=894793458|sartze-data=2019-05-20|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>Aldous Huxley Godalmingen, Ingalaterran jaio zen 1894ko urriaren 26an. Hirugarren semea zen intelektualez beteriko eta ospe oneko familia batean; bere aitona, T. H. Huxley, [[naturalista]] eta [[Biologia|biologoa]] izan zen, eta [[agnostiko]]<nowiki/>a, [[Charles Darwin]]<nowiki/>en [[eboluzioaren teoria]]<nowiki/>ren lehenetariko bultzatzailea. Aita, [[Leonard Huxley]], irakasle eta idazlea zuen eta [[Cornhill Magazineko]] editorea, eta, ama, berriz, [[Julia Arnold]], [[Matthew Arnold]] poeta ingelesaren ondorengoa, eta [[Mary Augusta Warden]]<nowiki/>en ahizpa. Julian eta Andrew anaiak biologoak bihurtu ziren, baina, laugarrenak, [[Noel Trevelyan Huxley]]-k, gaztea zela, bere buruaz beste egin zuen. Huxleyk ere gaztetan zientzia arlora joko zuela uste zuen. Julian Huxleyren arabera, Aldousek umetan gauza arraroekiko interes berezia zuen.
Idazleak ikasketak bere aitaren laborategi botanikoan hasi zituen, bertan ama izan zuen irakasle gaixotu zen arte. Ondoren, [[Eton College|Eton]] Unibertsitatera joan zen. 1908an, Julia Arnold minbiziak jota hil zen, Aldousek 14 urte zituenean. Hiru urte geroago, idazlea keratitis punctataren erruz itsu geratu zen, eta, nahiz eta denbora igarota nolabait ikusmena berreskuratu zuen, ez zitzaion arazoa inoiz joan, eta horrek irakurtzeko gaitasuna izugarri zaildu zion. Ondorioz, Etonen ikasten zegoela, zientzialaria izateko ametsa baztertu eta idazle izateko hautua egin zuen. 1913an [[Balliol Unibertsitatea]]<nowiki/>n sartu zen, eta han literatura ingelesa ikasi zuen (ohorezko matrikularekin bukatu zuena). 1916an [[Lehen Mundu Gerra]]<nowiki/>ra joateko Armada Britaniarrean parte hartu nahi izan zuen, baina, ikusmen arazoengatik atzera bota zuten. Julian Huxleyren ustez, ikusmen arazoa, finean, bedeinkapena izan zen.
Balliolen ikasle bikaina zela erakutsi eta gero, aitarekin zuen zorra kitatzeko, Etonen hasi zen frantses irakasle bezala lanean lupa eta begi-niniak dilatatzen zituzten begietarako tanta batzuen laguntzarekin. Ikasleen artean [[George Orwell]] eta [[Steven Runciman]] izan zituen. Ordurako, poesia idazten hasia zen, eta 1916an publikatu zuen bere lehen liburua: poema bilduma bat, ''[[The Burning Wheel]]'' izenekoa. Garrantzitsua da aipatzea garai horretan, aldi berean, [[Brunner and Mond]] produktu kimikoen konpainian egin zuela lan. ''Bai Mundu Berria'' liburuaren sarreran azaltzen den bezala, antolatu gabeko eta inkoherentziaz beteriko munduan, unibertso antolatu bat topatu zuen, eragina izan zuena bere nobelaren sorreran. 1919. urtean Maria Nysekin ezkondu eta Matthew izeneko semea izan zuten ( Nyse 1955ean minbiziarekin hil zen eta idazlea hurrengo urtean berriro ezkondu zen). 1930. hamarkadaren bukaeraren ingururarte idaztera konprometitu zen, garai batez, Italian bizi izan zelako.
Autore bezala egonkortu zen bere lehenengo bi nobelekin: ''[[:en:Crome_Yellow|Crome Yellow]]'' (1921) eta ''[[:en:Antic_Hay|Antic Hay]]'' (1923). ''Bai Mundu Berria'' (1932) liburuak inflexio puntu bat suposatu zuen Huxleyren karreran, eta autoreak biziki adierazi zuen horietan garaiko politika eta teknologiarekiko zuen mesfidantza. ''[[:en:Eyeless_in_Gaza_(novel)|Eyeless in Gaza]]'' (1936) liburuan gizartean bizi den hutsa eta etorkizun goibela kritikatzen jarraitu zuen, baina, era berean autoreak alternatiba posible bezala filosofia Hinduarekiko eta [[Mistizismo|mistizismoa]]<nowiki/>rekiko zeukan geroz eta interes handiagoa ere nabari da. Aurrerantzean, bere obra askok islatzen zuten kezka hori, ''The Perennial Philosophy'' (1946) liburuan batez ere. ''[[:en:After_Many_a_Summer|After Many a Summer Dies the Swan]]'' (1939) argitaratu eta segituan Kaliforniara joan zen bizitzera, eta bertan, Ameriketako kulturarekiko begirunea garatu zuen. Gerora askotariko gaiak landu zituen, besteak beste, azterketa psikologikoak eta droga haluzinogenikoekin izandako esperientzia propioak.
Bere aspirazio literario garrantzitsuen artean, aipagarria da [[Garsington jauregia]]<nowiki/>n pasatako denboraldia, [[Lady Ottoline Morrellen]] etxea, hainbat intelektual eta idazlerentzat bateragune izan zena: [[Virginia Woolf]], [[Bertrand Russell]], [[T. S. Eliot]] eta [[D. H. Lawrence]], adibidez. Bere jakinduria entziklopedikoarekin, sena apurtzailea izateaz gain, jauregi horretan bere postua Ingalaterrako buru garrantzitsuenetariko bat bezala nabarmendu zuen. Ospea handitzeko, [[The Athenaeum]], [[Vanity Fair (aldizkaria)|Vanity Fair]] eta [[Vogue (aldizkaria)|Vogue]] bezalako aldizarietan hainbat artikulu argitaratu zituen, baita beste hainbat poema bilduma ere.
Bizitza osoa bere burua eta ingurua etengabe behatuz pasa eta gero, Aldous Huxley ere minbiziarekin gaixotu zen. 1963ko azaroaren 22an hil zen ohean, 50 liburu baino gehiago idatzita, eta, baita poesia, kritika eta drama ugari ere. Hala ere, ez zen oso entzutetsua izan bere heriotza, [[John Fitzgerald Kennedy|J. F. Kennedy]] hil zuten egun berean zendu baitzen.
== Pentsamendua ==
'''SUBSTANTZIA PSIKODELIKOAK; The Doors of Perception'''<ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=Las puertas de la percepcion|urtea=2009|abizena=huxley|izena=aldous|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=cielo e infierno|ISBN=978-84-350-1860-9.}}</ref> '''(1954)'''
<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Doors of Perception|hizkuntza=en|data=2019-04-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Doors_of_Perception&oldid=890890384|sartze-data=2019-05-20|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>1953an, [[eskizofrenia]] kasuetan, meskalina (historikoki amerindiar zeremonia erlijiosoetan hartzen zen, pertzepzioan aldaketak eragiten dituen sustantzia haluzinogenoa) tratamendu bezala erabiltzearen gaineko zenbait artikulu irakurtzen ditu eta berehala pizten dioten interes eta jakin-mina, artikulu horietako batzuen autore zen, [[Humphry Osmond]] psikiatrarekin harremanetan jartzera eramaten dio. Urte bereko udaberrian, Osmod doktorearen eta bere emaztearen ikuskapenarekin, substantzia hau, hura bera probatzea eta esperimentatzea erabakitzen du, eta 4 dezigramo hartzen ditu.
''The doors of perception'' (1954), da hain zuzen ere, esperientzia berri honen ondorio eta bizipenen deskribapen eta hausnarketa zehatz eta zorrotza.
Liburuaren izenburua, [[William Blake]] britainiar poetaren [[:en:The_Marriage_of_Heaven_and_Hell|T''he Marriage of Heaven and Hell'']] (1790-1793 bitartean idatzia) obraren zita batean dago oinarritua:
"''If the doors of perception were cleansed every thing would appear to man as it is, Infinite. For man has closed himself up, till he sees all things thro' narrow chinks of his cavern.''”<ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=The Marriage of Heaven and Hell|urtea=1790-1793|abizena=blake|izena=William|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>
Horren harira, Huxleyk adierazten du, gure garunak errealitatea filtratzen duela, gizakiak ezin izango lituzkeelako, hautemango zituen irudi, inpresio eta estimulu guztiak prozesatu. Ordez, filosofoaren esperientziaren arabera, meskalina bezalako droga hauek, filtro horiek murriztu edo metaforikoki adierazten duen bezala, “pertzepzioaren ate horiek ireki” ditzakete. Izan ere, errelatatu zuenaren arabera, droga hau hartu eta gero sentitzen dena da objektuek bere funtzionalitatea galtzen dutela eta espazio eta denbora nozioak guztiz galtzen direla; bihurtuz horrela, pertzepzioa, zerbait hunkigarri, ia jasanezin eta baita beldurgarrian.
Dena den, “esperimentuaren” konklusio bezala adierazi zuen, nahiz eta meskalinak ez dituen jarrera biolentoak eragiten hartzaileengan, bere ondorio eta efektuak gehiegi luzatzen zirela denboran eta zenbait ondorio negatibo eragin zituzkeela. Bestalde, Amerindiarrek helarazten zuten, meskalinaren boterea norberaren haraindikotasuna edo argiztapen espirituala garatzeko, gezurtatu zuen, azalduz, inongo sentimendu erlijiosorik gabe ezinezkoa dela antzeko ezer sentitzea.<br />
=== “ENDS AND MEANS” (1937) ===
<ref>{{Cite web|url=http://personales.upv.es/jarnau/Obra/Ensayos/FinyMedios.htm|izenburua=El fin y los medios, de Aldous huxley|sartze-data=2013|egunkaria=UPV|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>Politikari dagokionez, Huxleyk, [[Anarkismo|anarkista]]<nowiki/>tzat hartzen zuen bere burua eta, askatasun oso baten aldarrikapena izan zen hain zuzen ere, bere diskurtsoaren erdigunean kokatu zuena. Hori dela eta, idatzi zituen nobela, saiakera eta artikulu askotan egin zituen kritikak, [[totalitarismo]]<nowiki/>etan zeuden zentratuak; hauek baitziren, autorearen buruz, “historikotasunera”, obedientziara eta etsipenera apelatuz, masen unifikazioa eta manipulazioa bideratzen zuten erregimen zapaltzaileak.
Dena den, nahiz eta kritika hauen zantzuak bere lan gehienetan aurki daitezkeen, ''[[:en:Ends_and_Means|“Ends and Means”]]'' obra da, filosofoaren ideologia eta gai-politiko eta sozialen gainean zuen iritzia, modu zuzenenean eta argienean, ezagutzeko dugun aukerarik onena. Izan ere, 1937an idatzi zuen obra honetan, (saiakera filosofikoen bilduma zena), indarkeria, ez-idarkeria, bakea, gerrak, nazionalismoa edo hezkuntza bezalako gaien gainean zuen iritzi eta ikuspuntua aurkitzen dugu:<br />
==== '''-Indarkeria eta ez-indarkeria<ref>{{Cite web|url=https://www.antimilitaristas.org/El-pensamiento-de-Aldous-Huxley-sobre-pacifismo-violencia-guerra-y-propaganda.html|izenburua=El pensamiento de Aldous Huxley sobre pacifismo, violencia, gerra y propaganda|sartze-data=2007|egunkaria=Insumissia|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>''' ====
Liburuan zehar Huxley-ek defendituko duen tesi nagusia, eta zeinetatik landuko dituen obra honetako gai guztiak, honako hau da: Indarkeriaren ondorio nagusia, indarkeria handiagoa erabiltzearen beharra da. Izan ere, filosofoaren aburuz, zenbat eta gehiago luzatu bortizkeria, gero eta zailagoa egingo zaie, bideratu duten horiei, ez-bortitzak diren ekintza orekatzaileak burutzeko moduak aurkitzea; zeren, nolanahi ere, bortizkeria tradizio bat eta balioen eskala bat sortuko dira, zeinen bidez, ekintza-bortitzak egitate heroiko edo bertutetsu bezala neurtuko diren.
Bestalde, Huxleyk adierazten du, historiak modu argian egiaztatu duela, edozein motatako indarkeriarekin batera doazen iraultzetan, inoiz ez direla aurreikusitako emaitza desiragarriak lortzen; hau da, zenbat eta handiagoa izan bortizkeria, gero eta alferrikakoa izango da iraultza. Izan ere, iraultza bat arrakastatsua izan dela kontsideratzeko, zerbait berriaren burutzea adierazi behar du, baina, bortizkeria eta haren ondorioak (kontrabiolentzia, mesfidantza, erresumina…), gauza ezagunegiak eta antiraultzaileak dira.
Hortaz, filosofoaren ustez, poliziaren indar modernoen laguntza duten gobernarien tiraniaren aurka egiteko, herritarrek har dezaketen bide edo jardunbide bakarra, [[desobedientzia zibila]] eta [[masako ez-kooperazioa]] izango lirateke; eta horrekin batera, planteatzen du, elkarte modernoen funtzio nagusietakoa, ohiko harremanetan (harreman pertsonalak, ekonomikoak, taldeen artekoak, gobernu eta huen artekoak…) portaera ez-bortitzak era sistematikoan lantzea izango beharko litzatekeela.
Modu horretan, komunitatearen egitura soziala halako forma eduki dezake, zeinetan, banakoek ez duten, boterearen grina izateko, besteak gailentzeko edo gutiziatsu edo soskari bilakatzeko tentazio edo joerarik izango. Izan ere, behar-beharrezkoa da, [[gizarte militaristak]], bakea helburu nagusitzat duen, eta horretara bideratutako politikak soilik jarraituko dituen gizarte batean transformatzea.<br />
==== '''-Gerrari buruz''' ====
''Ends and Means'' (1937), obran adierazten den bezala, gerrek, eraginkortasun eta indiskriminazio maximoarekin suntsitzen dute, eta ondorioz (bortizkeriarekin gertatzen den bezala), zuzendu edo konpondu nahi diren baino bidegabekeria larriagoak ekartzen dituzte. Izan ere:
“A country which proposes to make use of modern war as an instrument of policy must possess a highly centralized, all-powerful executive. Hence the absurdity of talking about the defence of democracy by force of arms. A democracy which makes or even effectively prepares for modern, scientific war must necessarily cease to be democratic.”<ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=Ends and Means|urtea=1937|abizena=huxley|izena=aldous|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref> Ends and Means (1937)
<br />
==== '''-Nazionalismoa''' ====
Aldous Huxley-ren ustez, [[Nazionalismo|nazionalismoa]], ideia politikorik boteretsuena eta indartsuena da, zeinetan [[Faxismo|faxismoa]] eta [[Komunismo|komunismoa]] oinarritzen diren hain zuzen.
Izatez, moral komunista, faxista, [[Nazionalsozialismo|nazi]] edo soilik nazionalista berri guztiak, oso antzekoak dira haien artean; izan ere, guztiek baieztatzen dute helburua, bitartekoa justifikatzen duela, izanik, helburu hori, giza-espeziearen zati baten garaipena beste zatiaren gainean, eta guztiek “[[Estatua (argipena)|Estatua]]” deritzon, [[oligarkia]] agintedun batekiko, banakoen mendekotasuna aldarrikatzen dute.
=== Obra garrantzitsuena: Bai Mundu Berria ===
<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bai mundu berria|hizkuntza=eu|data=2019-02-01|url=https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bai_mundu_berria&oldid=6586189|sartze-data=2019-05-20|encyclopedia=Wikipedia, entziklopedia askea.}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Brave New World|hizkuntza=en|data=2019-05-20|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Brave_New_World&oldid=897948670|sartze-data=2019-05-20|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>''Bai Mundu Berria'' Aldous Huxley autore ingelesak 1931an idatzitako nobela [[Distopia|distopiko]] bat da, 1932an publikatu zena. 1999an, [[Modern Library]]-k bostgarrena kokatu zuen bere 20. mendeko Ingelesez idatzitako 100 liburu hoberenen zerrendan. 2003an, berriz, [[Robert McCrumek]] [[The Observeren]] kronologikoki 53. izendatu zuen inoiz izan diren 100 nobela onenen zerrendan. Horretaz gain, [[BBC]]<nowiki/>ren [[The Big Read]] inkestan 87. postua irabazi zuen. Esan daiteke, beraz, Huxleyren nobelarik garrantzitsuena dela. Liburuak era harrigarrian aurreikusten ditu hainbat aurrerapen eta garapen zientifikoak [[erreprodukzio-teknologian]], lo bitarteko ikasketan, manipulazio psikologikoan eta girotze klasikoan, hauek bateratzerakoan gizarte [[Utopia|utopiko]] bat sortzen duelarik, kanpotar bakar batek desafiatzen duelarik hau. Liburuari jarraiki. autoreak beranduago saiakera batean birpasatu zuen, ''[[:es:Nueva_visita_a_un_mundo_feliz|Brave New World Revisited]]'' (1958), eta baita bere azken nobelan ere, ''Island'' (1962).
<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2007/nov/17/classics.margaretatwood|izenburua=Everybody is happy now|sartze-data=2007|egunkaria=The Guardian|aldizkaria=|abizena=Atwood|izena=Margaret|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>Kontakizuna gizarte [[konformista]] eta [[futurista]] batean kokatzen da: probetetan hazitako ume genetikoki modifikatuak, persuasio hipnotikoarekin [[Alienazio|alienatu]]<nowiki/>ak izango direnak (brutalitatearekin ordez, beste nobela distopikoetan gertatzen den bezala, [[George Orwell]]<nowiki/>en [[:en:Nineteen_Eighty-Four|1984]]<ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=1984|urtea=1947|abizena=Orwell|izena=George|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref> edo [[Ray Bradbury]]<nowiki/>ren ''[[:en:Fahrenheit_451|Farenheit 451]]'' <ref>{{Cite book|hizkuntza=|izenburua=Farenheit 151|urtea=1953|abizena=bradbury|izena=ray|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=|ISBN=}}</ref>liburuan, adibidez), produkzioa mantentzen duen kontsumismo aseezina, sexu frustrazioa ekiditen duen inposatutako promiskuitatea, eta baita inteligentzia maila desberdinek determinatutako kasta sistema batek ezaugarritzen dute besteak beste, eta bertako biztanle guztiak dira ederrak, seguruak, “Ford” entearekiko fededunak eta gaixotasunik gabeak. Hauek, aipatutako alienazio metodoaren bidez, jaiotzatik daude baldintzatuta beraien bizitza eta lana maitatzera: hau kolokan jarri ezkero, soma existitzen da- poza inmediatuki eragiten dien droga bat.
Munduaren deskripzioa irakurtzeak irakurlea ametsezko mundu batera darama: ezer ez dago sakonki deskribatuta, amets bateko paisaiak bezalaxe, eta zentzumenei eragiten dieten ezaugarriak dira nagusi: kolore eta usain biziak, soinu atseginak… behin eta berriz aipatzen dira. Bere garaian oso apurtzailea izan zen.
== Eleberriak ==
23 ⟶ 75 lerroa:
* 1962: ''[[Island (Huxleyren eleberria)|Island]]''
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo loturak ==
{{wikiesanak}}
* {{en}} [http://www.npg.org.uk/collections/search/person.php?sText=huxley&submitSearchTerm_x=0&submitSearchTerm_y=0&search=ss&OConly=true&firstRun=true&LinkID=mp02343 Huxleyren erretratuak], National Portrait Gallery.
* {{en}} [https://openlibrary.org/authors/OL19767A/Aldous_Huxley Aldous Huxleyren idazlanak], Open Library.
| |||