Silikato (mineral): berrikuspenen arteko aldeak

[[Silizio]] (Si) atomo batez eta lau [[oxigeno]] (O) atomoz osatutako molekula egitura dute. Molekula hauek tetraedro itxura dute, eta haien artean banatuta daude. [[Olibino|Olibinoa]]a, [[Granate|granateagranate]]a, [[andaluzita]] eta [[Topazio|topazioatopazio]]a dira talde honetako ezagunenak.

Eraztun itxura daukate eta Si_xO_3x forman elkartzen dira bere tetraedroak.

Silikato guztiek oinarrizko osagai berdina daukate, siliko-oxigeno tetraedroa hain zuzen ere (''tetra ='' lau; ''hedra ='' oinarria). [[Silizio|Siliziozko]]zko ioi txikiago bat inguratzen duten lau [[oxigeno]] ioietan oinarritzen den estruktura bat da. Siliko-oxigeno tetraedroa -4 kargadun ioi konplexu bat da; <chem>SiO4^4-</chem>'''.'''

Tetraedroak sortzeko kontrako karga elektrikoa ematen duten katioiek sortzen dituzten loturez gain, tetraedroak beraien artean lotu daitezke hainbat konfigurazio sortuz. Adibidez, tetraedroak lotu daitezke kate bakunak, bikoitzak eta xafla estrukturak sortzeko. Konfigurazio horietako tetraedroen arteko loturak sortzen dira tetraedroen silizio atomoak oxigeno atomoak konpartitzen dituztelako. Silizio atomoa lau oxigeno ioi handiagoz inguratuta dago eta ioi hauetatik bi, siliziorekin lotura osatzen dute eta aldiz beste biak ez dira konpartitzen. Ondorioz, tetraedroak batzen dira oxigeno ioiak konpartitzen direlako, horrela kate estruktura sortzen da.

Hiru silikato kate mota;

1 Kate bakuna

Xafla estrukturan silizioa inguratzen duten oxigeno ioi gehiago konpartitzen dira, baina ioi bakartiak badaude. Aldiz, oxigeno ioi guztiak konpartitzen dituzten estrukturak existitzen dira, hauek estruktura tridimentsionalak dira.

Oxigeno eta silizio ioien proportzioa aldakorra da estrukturaren arabera. Tetraedro isolatuan 4 oxigeno ioi daude silizio ioi bakoitzerako, kate bakunan, oxigeno silizio proportzioa 3:1 da eta estruktura tridimentsionalean 2:1. Ondorioz, silizio portzentaia altuagoa izango da oxigeno ioi gehiago konpartituz gero. Silikatoak deskribatzen dira silizio eduki "altua" edo "baxua" -ren arabera, oxigeno silizio erlazioaren bidez. Silizioaren edukiaren diferentzia oso garrantzitsua da; adibidez [[Arrokaarroka igneo|arroka igneoak]]ak aztertzerakoan.

Silikatoen egitura gehienak, horien artean kate bakunak eta bikoitzak, ez dira konposatu kimiko neutroak. Baina [[tetraedro]] indibidualean bezala, egitura horiek, [[katioi]] metalikoen inklusioekin neutralizatuta daude. Silikatoen egiturak lotzeko gehien erabiltzen diren katioiak honako hauek dira: burdina (Fe), magnesioa (Mg), [[Potasio|potasioapotasio]]a (K), sodioa (Na), aluminioa (Al) eta kaltzioa (Ca). Katioi horietako bakoitzak, [[erradio atomiko]] eta karga desberdina dauka. Normalean, gutxi gorabehera tamaina berdina duten [[Ioi|ioiakioi]]ak, beraien artean ordezkatu daitezke. Adibidez, burdinaren ioia (Fe²⁺) eta magnesioarena (Mg²⁺) antzeko tamaina dutenez, beraien artean ordezkatu daitezke [[Mineral|mineralarenmineral]]aren egitura aldatu gabe, eta gauza bera gertatzen da [[kaltzio]] eta sodioaren artean. Gainera, askotan, [[Aluminio|aluminioakaluminio]]ak silizioa ordezten du siliko-oxigeno tetraedroan.

[[Silizio]] egiturek, katioi desberdinak loturaren leku jakin batean egokitzeko duten ahalmenari esker, mineral zehatz baten ale indibidualek, zenbait elementuen kantitate aldagarriak izan ditzakete. Horren ondorioz, mota horretako mineralak, parentesiak dituen formula kimiko baten bidez adierazten dira. Parentesi horiei esker, mineral horien osagai aldagarria zein den zehazten da. Adibide egoki bat [[olibino]] minerala da, bere formula kimikoa honako hau da: (Mg, Fe)₂ SiO₄ , beraz, magnesio/ burdinaren silikatoa da. Formulan ikusten den bezala, olibinoaren kasuan, magnesio eta [[Burdina|burdinarenburdina]]ren katioiak beraien artean ordezkatu daitezke modu librean. Alde batetik, olibinoak burdina eduki dezake, [[Magnesio|magnesiorikmagnesio]]rik gabe, kasu horretan, Fe₂ SiO₄ edo silikato ferriko esaten zaio. Beste aldetik, olibinoa burdinik gabe egon daiteke naturan, eta kasu horretan, Mg₂ SiO₄ edo magnesiozko silikato deitzen zaio. Horren ondorioz, olibinoak, beste silikato ugari bezala, mineral familia bat balitz bezala jokatzen du. Ordezkapen batzuetan trukatzen diren ioiak, ez dute karga elektriko berdina. Adibidez, kaltzioak( Ca²⁺) [[Sodio|sodioasodio]]a (Na⁺) ordezten duenean, egiturak karga positibo bat irabazten du. Naturan, ordezkapen horiek silizioaren (Si⁴⁺) eta alumunioaren ( Al³⁺) arteko aldibereko ordezkapenak eginez gertatzen dira, eta horrela konposatuaren neutraltasuna mantentzen da. Hau, [[plagioklasa]] izeneko feldespatoan gertatzen da, lurrazalean dagoen mineral familia ugarienaren partaidea dena. [[Feldespato|Feldspato]] taldearen barruan, espezie desberdinak daude. Garrantzitsuenak, kaltzio-aluminiozko silikatoa edo anortita ( CaAl₂Si₂O₈) eta sodio-aluminiozko silikatoa edo [[albita]] ( NaAlSi₃O₈) dira.

Lotura kimikoak kontuan hartuz, silikatoen egiturak aztertu daiezke. Dakigunez, silikatoa osatzen duten elementu nagusien artean, [[Oxigeno|oxigenoaoxigeno]]a baino ez da [[Anioi|anioiaanioi]]a, beraz, karga negatiboa dauka. Kontrako karga duten ioiak elkar erakartzen direnez, eta karga berdinekoak aldentzen direnez, silikatoen egiturak lotuta mantentzen dituzten lotura kimikoak, oxigenoaren eta kontrako kargako katioien artean gertazen dira. Horren ondorioz, katioiak oxigenotik ahal den gertuen eta beraien artean ahal duten distantzia handiena utziz kokatzen dira. Silizioaren tamaina txikia eta karga handia (+4) dela eta, siliziozko katioiak lotura sendoenak osatzen ditu oxigenoarekin. Aluminioak, berriz, indar handiagoarekin lotzen da kaltziora, magnesiora, burdinara, sodiora edo potasiora, oxigenora baino. Hala ere, zenbait alderdietan, aluminioak silizioaren antzera jokatzen du, egitura tetraedriko basikoaren ioi zentrala izanik.

Silikato gehienek, erdialdean silizio edo aluminio katioi bakarra dute, eta haren inguruan, oxigenoaren lau anioi daude. Tetraedro horiek, askotan partekatutako oxigeno atomoen bidez lotzen dira, beste silikato egiturak osatzeko. Azkenik, gainerako katioiak silikato egituren oxigeno atomoekin lotzen dira, [[Kristal-egitura|egitura kristalino]] konplexuenak osatzeko.

'''Silikato argiak''' edo '''ez-ferromagnesianoak''' gehienetan kolore argia eta 2,7 inguruko pisu espezifikoa dute, silikato ferromagnesianoena baino txikiagoa. Diferentzia hauek [[burdina]] (Fe) eta [[magnesio]]<nowiki/>aren (Mg) presentziaren menpekoak dira. Silikato argiak [[aluminio]] (Al) , [[potasio]] (K) , [[kaltzio]] (Ca) , eta [[sodio]]<nowiki/>aren (Na) kantitate aldakorrak dituzte, baina ez dute ia Magnesiorik ezta burdinik.

[[Mineral]] talde ohikoena da feldespatoa, presio eta tenperatura tarte zabalean sortu daitezke (honek bere ugaritasuna azaldu dezake). Bi exfoliazio plano dituzte, 90º -tan mozten direnak, nahiko gogorrak dira (Mohs-en eskalan 6) eta bere disdira beirakara edo perlatsua da. Arroka baten osagai bezala, feldespatoak identifikatu daitezke forma angeluzuzenarengatik eta aurpegi disdiratsuak nahiko leunengatik.

Feldespatoen egitura [[silizio]] atomoak oxigeno atomoak konpartitzean sortzen den sare tridimentsional bat da. Gainera, feldespatoaren egituran silikatoen erdia edo laurdena aluminioagatik ordezkatuta egon daiteke. Sortutako karga ezberdintasuna [[potasio]],[[sodio]] eta [[kaltzio]] ioiek inklusioekin orekatu daiteke. Potasio ioiaren ezberdintasuna beste biekiko, egitura ezberdinak osatzen ditu. Lehenengoa, feldespato potasikoa da eta potasio ioiak edukitzen ditu bere egituran ([[ortosa]] eta mikroklina dira feldespato komunean dauden ohiko mineralak). Krema kolorekoa edota arrosa kolorekoa izan daiteke. Bigarrena, plagioklasa da eta txuri-grisa da. Kolorea ezin da erabili bi talde hauek ezberdintzeko bitarteko bezala. Feldespatoa K eta [[plagioklasa]] desberdintzeko modu bakarra ''estriazioak'' bilatzea da (marra paralelo finak dira). Estriazioak plagioklasen esfoliazio plano batzuetan aurkitzen dira, baina ez ditugu aurkituko feldespato potasikoan.

Silizio eta oxigono atomoez osatuta dagoen silikato bakarra da, <chem>SiO2</chem> , silize izenarekin ezagutzen da. [[Kuartzo|Kuartzoaren]]aren egituran silizio-oxigeno proportzioa 2 oxigeno ioi silizio ioi bakoitzeko da. Ez ditu ioi positiboen beharrik neutralizazioa lortzeko.

Askotan aldiz, inklusioak eta kolore asko erakusten ditu beste ioien ez-purutasunengatik eta ondorioz, esfoliazioa ez da ona. Kuartzo barietate ohikoenak txuriak, grisak, arrosak, moreak edota gardenak dira.

Bi kuartzo forma existitzen dira bere egituraren arabera: '''cuarzo-α eta cuarzo-β'''.​ Kuartzo-α edo ''kuartzo baxua'' egitura trigonala dauka eta 573 &nbsp;°C-ko tenperaturak jasan ditzake.​ Kuartzo-β edo kuartzo altua egitura hexagonala du.​​ 867 &nbsp;°C-ko tenperaturetan kuartzo-βa tridimitan transformatzen da, beste silize minerala.

Miken taldeko ohiko minerala da, [[Filosilikato|filosilikatoafilosilikato]]a, eta xafla egitura du. Bere kolorea argia da eta disdira perlatsua du. Beste mikak bezala, [[Moskovita|moskobitak]] oso esfoliazioa ona du norabide bakarrean. Erdi aroan leihoetan [[Berun|berunaberun]]a bezala erabiltzen zuten, izan ere xafla finetan gardena da. Moskobita oso disdiratsua denez askotan identifikatu daiteke arroka batean disdirarengatik. Adibidez, hondarran ikus daiteke disdira hare pikorren artean.

Buztina xafla egitura duten mineral konplexuak deskribatzeko erabiltzen den terminoa da. [[:es:Arcilla|Buztin mineralak]] oso pikor finak dituzte eta bakarrik ikusi daitezke mikroskopioaren bidez. Filosilikatoa da. Beste silikatoen meteorizazio kimikoaren produktu dira. Horrenbestez, lur azaleko materiala osatzen duten portzentai handia dira buztin mineralak. Butzin mineralak [[Arrokaarroka sedimentario|arroka sedimentarioen]]en bolumenaren erdia dira. Hauek bustita daudenean textura karakteristikoa dute, xafla egitura eta geruzen arteko lotura ahulengatik sortzen dena. Buztin mineralak ohikoak dira pizarretan, [[Lutita|lutitetan]] eta beste arroka sedimentarioetan. Oso pikor finak dituzte, baina oso geruza lodiak eta estratoak sor ditzazkete.

'''Silikato ilunak''' edo '''ferromagnesianoak''' (''ferro ='' burdina) bere egituran [[Burdina|burdin]] (Fe), [[magnesio]] (Mg) edo bi ioiak dituzten mineralak dira. Daramaten burdina dela eta, silikato ferromagnesianoek kolore iluna daukate, eta silikato ez ferromagnesianoek baino pisu espezifiko handiagoa daukate (3.2 et 3.6 artean). Silikato ilun arruntenak [[Olibino|olibinoaolibino]]a, [[Piroxeno|piroxenoakpiroxeno]]ak, [[Anfibol|anfibolakanfibol]]ak, mika beltza (biotita) eta [[Granate (minerala)|granatea]] dira.

Olibinoa, tenperatura altuko familia bat da zeinen koloreak beltzaren eta oliba berdearen artean ozsilatzen duen, beira disdirakoa eta haustura konkoidearekin. Gainera, kristal sistema ortorrombikoko [[Nesosilikato|neosilikatoak]] dira. Bere formula <chem>X2SiO4</chem> da, non '''X''' [[burdina]], [[Magnesio|magnesioamagnesio]]a, [[Manganeso|manganesoamanganeso]]a edo [[Nikel|nikelanikel]]a diren, beste batzuen artean. Kristal handiak garatu ordez, olibinoek kristal txiki eta biribilduak eratzen dituzte, ondorioz, minerala daramaten arrokek itxura pikortsua daukate. Tetraedro bakartiz osatuta dago, magnesio eta burdin ioiez elkartuta daudenak, oxigeno eta magnesio atomoak elkartzea ahalbidetzen duen forma batean. Modu honetan sortutako sare tridimentsionalaren lotura ahulak lerrokatuta ez daudenez, ez dauka esfoliaziorik.

Gero eta burdin gehiago izan, orduan eta lodiagoa izango da olibinoa. Kolorearen arabera, burdin gutxiago duten minetalak (%12-15) kolore argiagokoak eta berdekoak dira, eta fayalitan aberatsak diren olibinoak berriz, kafe edo kolore beltzekoak izan ohi dira. Magnesioan aberatsa den olibinoa aipagarria da lurreko [[Mantu|mantuarenmantu]]aren osagai nagusia delako.

Piroxenoak ( ''piro=''sua; ''xeno=''arraroa), mantuaren gai garrantzitsuenetariko mineral konplexuak dira eta arroka igneo eta metamorfikoren atal garrantzitsuak dira. Bere formula, <chem>XY(Si,Al)2O6</chem> da, non '''X''' [[Kaltzio|kaltzioakaltzio]]a (Ca), [[Sodio|sodioasodio]]a (Na), [[burdina]]⁺² (Fe²⁺), [[Manganeso|manganesoamanganeso]]a (Mn), [[Litio|litioalitio]]a (Li) edo [[Magnesio|magnesioamagnesio]]a (Mg) den eta '''Y''' berriz, [[Kromo|kromoakromo]]a (Cr), [[Aluminio|aluminioaaluminio]]a (Al), burdina⁺³ (Fe³⁺), burdina²⁺ (Fe²⁺), magnesioa, manganesoa edo [[Titanio|titanioatitanio]]a (Ti) den. Haien kimikaren arabera ezberdintzen diren iroxenoen artean, nahaskortasun handi bat dago. Arruntenak, burdiean, magnesioa eta kaltzioan aberatsak direnak dira.

Beira distira daukate eta ez dute [[Azidoazido klorhidriko|azido klorhidrikoarekin]]arekin erreakzionatzen. Burdindun piroxenoak ilunak dira eta burdin gabekoak berriz txurixkak, grisak edo berde argiak. Bere itxuran eta kimikan [[Anfibol|anfibolarenanfibol]]aren antzekoak dira, baina piroxenoek ez daukate hidroxidorik (OH) bere kristal egituran. Bere simetriaren arabera, piroxenoak bi taldetan banatzen dira; ortopiroxenoak (kristal-sistema [[Kristal-sistema ortorronbiko|ortorronbikoa]] daukatenak) eta klinopiroxenoak (kristal-sistema [[Kristal-sistema monokliniko|monoklinikoa]] daukatenak)

Taldekide arruntena [[augita]] da, mineral beltza eta opakua da, ia-ia 90ºtan mozten duten exfoliazio bidimentsionala daukana. Magnesio eta burdinez loturiko tetraedroz osaturiko kristal egitura dauka. Siliko-oxigeno loturak silikatoak lotzen dituzten loturak baino gogorragoak direnez, augita silikato kateengan paraleloki esfoliatzen da. Augita [[Basalto|basaltoarenbasalto]]aren mineral nagusienetakoa da.

Anfiibolak, inosilikato taldeko mineral multzo batzuk dira. Bere izena grekoko ''αμφιβολος - amphibolos'' hitzetik dator eta anbiguoa esan nahi du, mineral hauek erakusten duten konposizio eta itxura ezberdinen ondorioz.

Talde honetako mineralik arruntena, [[Hornblenda|horblenda]] da eta anfibolen taldekideen artean, egitura kimiko konplexuena daukana da. Horblendak, kolore berde iluna edo beltza izan ohi du eta bere exfolazio angeluetaz gain (60° eta 120°koak gutxi gorabehera) [[Augita|augitarenaugita]]ren antzekoa da. Tetraedroen kate bikoitzak ematen dio exfoliazio berezi hau horblendari. Arroka batean, horblendak kristal luzangak eratzen ditu eta horrela, [[Piroxeno|piroxenotikpiroxeno]]tik bereiz ditzakegu, kristall zapalduak eratzen ditu eta. Batez ere arroka kontinentaletan aurkitzen da, non arroka argien zati beltz bezala jokatzen duen.

Kolore beltz distiratsua dauka, beste mineral ferromagnesiano ilunetatik ezberdintzen duena. Beste mikak bezala, orri-egitura dauka eta honek norabide bakarreko esfoliazio perfektua errazten du. [[Hornblenda|Horblenda]] bezala, biotita arroka kontinentalen mineral arrunta dam hauen artean granitoa (arroka igneoa).

Granateak, erdi arotik eraboilitako mineral batzuk dira. Haien artean, propietate fisiko antzekoak dituzte baina konposizio kimiko ezberdina dute, Espezie ezberdink [[Piromorfita|piropoak]], [[Almandino|almandinoakalmandino]]ak, espesartina, grosulariak, ubarobitak eta andraditak dira.