11:13, 18 otsaila 2018ko berrikusketa aldatu Lasterketak (eztabaida \| ekarpenak) 14.397 edits →‎Hipodamo baino lehenagoko planak Etiketa: Ikusizko edizioa ← Aurreko ezberdintasuna		11:42, 18 martxoa 2019ko berrikusketa aldatu desegin TheklanBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak, Administratzaileak 2.164.308 edits t Robota: Aldaketa kosmetikoak Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: [[~~File~~Fitxategi:Plan de la ville du Havre.png\|thumb\|<center><small>Le Havreko plan hipodamikoa, II. Mundu Gerraren ondoren zaharberrituta</small>]] '''Plan hipodamikoa''', '''trazadura hipodamikoa''' edo '''taula-trazatua''', hiri-plangintza mota bat da hiri batek antolatzen duena kaleak angelu zuzenean diseinatuz, etxadi errektangularrak sortuz. Hipodamiko hitza [[Hipodamo Miletokoa]]rengandik dator (grezieraz Hippodamos), hirigintzaren aitzindari bat. Honen urbanizazio sistema kale zuzenetan, angelu zuzenetan gurutzatzen zirenak, oinarritzen zen. Erabilitako planoa ortogonala<ref>Ortogonal hitza angelu zuzenari buruzkoa da.</ref> da, angeluzuzenkidea, lauki-sarean edo taula-trazatuan. Plangintza honen hirien morfologia, haien bide-trazaduraz, erraz nabaritzen da. [[~~File~~Fitxategi:PlaCerda1859b.jpg\|thumb\|<center><small>Bartzelonako Plan Cerdá</small>]] Plangintza honen abantaila da errazagoa dela partzelatzea etxadien erregulartasunarengatik. Ageriko soiltasuna bada ere, planak zenbait eragozpen ditu ibilbideak luzatzen dituelako. Hau ekiditzeko, zeharkako kaleekin konpon daiteke. Kale estuetako gurutzetan ikuspena hobetzeko, eraikin alakadunekin diseina daitezke. Baina trazadura hau ez da egokiena hiri malkartsuetan. [[San Francisco (Kalifornia)\|San Francisco]]<ref>Tipos de planos urbanos, Santiago Pastranaren Geografiazko web orrian.</ref> da adibiderik ezagunena, baina hauxe da hiriko xarma. Antzinako [[Egipto~~\|Egipton~~]]n eta [[Babilonia (hiria)\|Babilonian]] bazeuden plan ortogonalen adibideak. Aipatzekoak dira hiri helenistikoak eta erromatar kanpaleku batetik sortutakoak; Erdi Aroan frantziar [[Bastida (hirigintza)\|bastidak]] eta Aragoiko hiri berriak, [[Eiximenes~~\|Eiximenesen~~]]en ideak jarraitzen zituztenak; Aro Modernoan Espainiako hiri kolonialak; eta Aro Garaikidean Parisko [[Haussmann\|Haussman Plana]] edo espaniar hirien [[~~Zabalgune\|zabalguneak~~zabalgune]]ak. == Hipodamo baino lehenagoko planak == [[~~File~~Fitxategi:Ville-pyramide-sesostris2.jpg\|thumb\|<center><small>Sesostris II.aren piramidearen hiriko planoa</small>]] [[Sesostris II.a]]ren piramidearen hiriko planoa, El Lahunen, Egipton. Hiri hau K.a. XIX. mendean fundatu zen. Denbora luzez Hipodamo Miletokoari egotzi zitzaion, baina Egipton eta Babilonian egindako ikerketen arabera, Hipodamo baino lehenagoko planoak bazeuden. Kultura hauek eragin handia izan zuten Grezian. Egipton K.a. III. milurtekoan sortutako lehen hiriek trazadura ortogonala zuten. [[Charles Picard~~\|Charles Picarden~~]]en aburuz, “Greziako merezimendua ez da ideia berrien aberria izateagatik baizik eta teknika hobeezinak erabiltzeagatik”. Babiloniak haren ospea eta kulturamundu osora irradiatu zuen . Hiri-sistemak [[Asiria~~\|Asirian~~]]n sortutakoak [[Etruria]] eta Greziara hedatu ziren. Asiriako hirien eragina zerikusi izan zuen gai praktikoekin, Egiptokoak, berriz, hirigintza monumentalarengatik. [[Herodoto~~\|Herodotok~~]]k zioen Babilonia plano karratuko hiria zela 21 x 21 kilometrokoa. Horren perimetroa 85 km.ko harresi batek inguratzen zuen, garaia 27,5 m eta 9 m zabal, [[~~Almena\|almenatutako~~almena]]tutako 50 dorre eta brontzezko 10 ate zituelarik. [[Eufrates]] ibaiak bi zatitan banatzen zuen hiria. Haren kalean angeluzuzenean mozten ziren beste batzuekin, ibaian bukatzen zutenak hiriko ateak zeharkatu ondoren. Etxebizitzak 3 edo 4 solairutakoak ziren. Eufratesen ibaiertz batean errege-jauregia zegoen eta bestean, Belos tenplua zortzi solairutako dorre batekin. Babiloniari dagokio 404 Ha.ko planoan bat datoz angeluak eta puntu kardinalak. Planoaren gunean, hondakinen muinoak aurkitu dira, hala nola, Kasr [[Tell (arkeologia)\|~~tell~~tellerenak]]~~erenak~~ erdian, Babilkoa iparraldean eta Amram hegoaldean. Babil tella, [[Nabukodonosor]]rena zena, 22 metro garai eta 250 metro oinarriko alde bakoitzean. [[Timgad]] hiriari dagokio planoan, [[Numidia~~\|Numidian~~]]n (gaurko Algeria), erromatar antzinako kolonia militarra, perimetro errektangularra nabaritzen da, orokorrean harresiz inguraturik, eta esparruak bi ardatz edo kale nagusi zituen, zenbaitetan arkupetuta. [[Cardo~~\|Cardoak~~]]ak ipar-hego ardatza zuen bitartean, [[Dekumano\|dekumanus]] ekialde-mendebaldea. Bi bideak zeharkatzen ziren tokian [[foro (arkitektura)\|foroa]] zegoen eta honen inguruan tenpluak, [[basilika]] eta [[kuria]]. Etxadien itxura eta kaleen trazadura erabateko erregularra da (plano angeluzuzenkidea, lauki sarekoa edo taula-trazatukoa)<ref>Atal honek ''Enciclopedia Libre Universal en Español'' izenekotik zenbait gai eranzten du </ref> == Polisetik civitasera: sare hipodamikoa == [[~~File~~Fitxategi:Piraeus map 1908.jpg\|thumb\|<center><small>Pireoko plan hipodamikoa</small>]] Greziarrentzat hiriko eremua mugatua zen, politikoki eta bisualki kontrolagarria. Kokalekuak topografia irregularrean zeuden eta bloke-sailen moduan eraikitzen ziren. Honela, [[agora]] eta [[~~Akropoli\|akropolia~~akropoli]]a salbuetsiz, Grezia klasikoaren hiriak zelula irregularren multzo bat ziren. Hala ere, denboraren poderioz, greziarrek hiri-kontzeptu orokorra garatu zuten. [[Hipodamo Miletokoa\|Hipodamok]] garaiko ideiak garatu zituen berezko hiri-egitura bat sortuz, kolonizatutako hirietan errepikatzen dena: kale erregularren trazadura. Plaza zabalak gehituz parrila antolamenduan, sarearen erdigunean agora dago. Esparru hau trafikotik salbuetsirik. Polis klasikoan bezala, hiri hipodamikoan ez daude ardatz nagusirik eta eraikin nagusien kokapena inguruko espazioak antolatzen du. Honen adibidea [[Mileto]] eta [[Priene]] hiriak. K. a. V. mendean sare ortogonala ohikoena zen hiria planifikatzerakoan. Sare hipodamikoa izan zen tresnarik erabiliena kolonia berriak eraikitzeko. Tradizio klasikoan eta helenistikoan oinarrituz, erromatarrek Greziako hiri-ideiak hartu eta hedatu zituzten. == Erroma eta urbis itxura == [[~~File~~Fitxategi:Palatinen, Nordisk familjebok.jpg\|thumb\|<center><small>Palatinoko planoa</small>]] Erromatarrek trazadura geometriko eta erregularra bilatzen zuten, honen ezean, konposaketa arkitektonikoak sartzen zituzten, adibiderik onena Erroma da. Hor datza inperioaren gobernua; beraz, hiriburua duina izateko goratu behar da. Denboran zehar, egindako aldaketak hiri-itxura azaltzen du. Hasieran, Erroma ''quadrata'' zen [[Capitolio\|Kapitolio]] eta [[Palatino~~\|Palatinoan~~]]an. [[Erromako Errepublika\|Errepublikaren]] garaian Erroma ''septimontium'', zazpi muinoen zehar hedatu zen eta [[Erromako Inperioa\|Behe Inperioan]] [[Erromako Enperadore\|Aurelioko]] harresiraino heldu zen. Erromako erdigunean monumento gehienak kokatu ziren. Hor Kapitolioko antzinako merkatua etengabe merkataritzarako eta gune estrategiko bilakatu zen, tenpluak eta eraikin publiko garrantzitsuenak kokatuta zeudelako. Mailaka ikusi zen eraikin multzo handiak eratzeko beharrezkoa zela hiria konposatzea eta integratzea. Honela, Inperio garaian foroa zabaldu zenean, eraikinak hiri-eremura egokitu ziren. Foru errepublikarra ez bezala, foru inperialak ([[Trajanoren Foroa\|Traianorena]] gehienbat) argitasun handiko egiteak dira, eremu erregular handiak berebiziko eraikinez artikulaturik. [[Terma~~\|Termak~~]]k antzinitateko giza-eraikinik konplexuenak bilakatu ziren, baina antolaketa erregularrak dira. Spalatoko [[Dioklezianoren jauregia\|Dioklezianoren]] jauregia, berriz, hiri-eredua izan zen, erromatar monumentalizatutako kanpamentu moduan. [[Hadrianoren villa~~\|Hadrianoren villak~~]]k nahita egindako diseinu irregularrekoa da. Ideia hau hiri garaikidean onartu ziren [[collage]]-hirietan. == Plangintza hipodamikoa duten hiriak == * Egipto sortutako K.a. III. milurteko hiriak. * Mesopotamiako zenbait hiri, hala nola, Babilonia. 35. lerroa: * Erdi Aroko Europako ''ex novo'' egindako hiriak: frantziar bastidak edo Errege-erregina Katolikoek sortutako [[Santa Fé]], [[Granadako Erresuma\|Granadako]] setioan gudarosteak ezartzeko. * Espaniarrek fundatutako amerikar hiri gehienak. Eredu honetan bazegoen enparantza nagusi bat, eliza eta kontseilu batekin<ref>https://es.wikipedia.org/wiki/Ciudad_colonial_española </ref>, hala nola, [[Bogota]], [[Quito]]. [[Lima]] eta [[Buenos Aires]]. [[La Plata]] hiriko (1882ko azaroaren 19an fundatu zena Argentinako independentzia eta gero) etorbideak eta diagonalak hirigintza modernoko eredu bat dira. Baliagarria zen plangintza hau militar ikuspegitik, etxadiak lubaki moduan erabili zitezkeelako eta tropari hainbat egunetan segurua eutsi zezakeelako. * [[Karlos III.a Espainiakoa\|Karlos III.ak]] [[Andaluzia~~\|Andaluzian~~]]n eta [[Sierra Morena~~\|Sierra Morenan~~]]n sortutako zenbait herri esaterako, [[La Carolina]]. [[~~File~~Fitxategi:Donostiako Kortazar zabalgunea.jpg\|thumb\|<center><small>Antonio Kortazarren proposamena Donostiako zabalgunerako.</small>]] * Estatu berrietan fundatutako hiriak * Zenbait zaharberritutako hiri katastrofe baten ondoren, esaterako, Lisboako La Baixa auzoa * Europarrek fundaturiko hiriak XIX. mendeko neokolonialismoaren garaian, adibidez, [[Kinshasa]] edo [[New Delhi]]. * Estatu Batuetako hainbat hiri, hala nola, [[New York]] non zirkulazio bideak kaleak edo etorbideak deitzen duten, tamaina eta orientazioaren arabera. * XIX. mendeko zabalguneak: Bartzelonan Plan [[~~Ildefons_Cerdà~~Ildefons Cerdà\|Cerdá]]; Madrilen Carlos María de Castro eta Ibáñez de Ibero planak; Bilbon [[Severino Atxukarro]], [[Pablo Altzola]] eta [[Ernesto Hoffmeyer]]ren plana eta Donostian [[Antonio Kortazar]]rena. * Beigin Txinan * Bigarren Mundu Gerra geroztik zaharberrituta zenbaik hirigune: [[Le Havre]], [[Brest]], e.a. 50. lerroa: {{commonskat}} [[Kategoria:Hirigintza]]▼ == Kanpoko loturak == https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Grid_plan ▲[[Kategoria:Hirigintza]]

Plano hipodamiko: berrikuspenen arteko aldeak