Iraultza zientifikoa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Testu aldaketa automatikoa (-{{HezkuntzaPrograma}} +{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}) |
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
||
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
Iraultza zientifikoa [[Aro Modernoa
Iraultza zientifikoaren lehen fasea, Aintzinako ezagutzaren berreskurapenean funtsatua dagoena, ''Errenazimendu zientifiko'' bezala izendatu daiteke. 1632. urtean bere momentu gorenera iritsi zela diote, [[Galileo Galilei|Galileoren]] ''[[Diálogos sobre los dos máximos sistemas del mundo]]'' entseguarekin batera. Iraultza zientifikoaren bukera 1687ko ‘sintesi handia’-ri leporatzen zaio, hau da, [[Isaac Newton
Denbora askoan zehar zabaldu zen iraultza zientifikoaren kontzeptua, [[Jean Sylvain Bailly]]-ren obrarekin sortu zen XVIII mendean, bi etapen artean zaharra alde batera uzteko eta berria ezartzeko prozesuaren beharra ikusi zuen.
[[Alexandre Koyré]] filosofo eta historiagilea ''iraultza zientifikoa'' terminoa 1939 urtean aintzat hartu zuen garai hura deskribitzeko.
== Sarrera ==
XVIII mendetik aurrera zientzian egon diren aurrerapausoak ‘iraultza’ gisa zedarrituak izan dira. [[1747]] urtean, [[Alexis Clairaut|Clairautek]] ‘esaten da, Newtonek bizirik zegoela iraultza sortu zuela’ obra idatzi zuen. Hitza 1789. urtean erabilita ere izan zen Lavoisierren obraren sarreran oxigenoaren aurkikuntzaren berri emanez. ‘Zientzian iraultza gutxi hain jakinarazpen orokorra sortu dute oxigenoaren teoria bezala’. Lavoisier-rek bere teoria garaiko jakintsuen eskutik onartuta ikusi zuen, eta Europan ezarri zen aldarrikapena eta urte gutxira.
XIX mendean, [[Willian Whewell
‘Naturaren ikuspegi berri bat sortu da, 2000 urteetan zientzia menderatu den ikuspegi grekoa ordezkatuz. Zientzia disziplina autonomo bihurtu da, filosofia eta teknologiatik aldendua.’
21. lerroa:
== Esanahia ==
Ideal zientifikoen eraldaketa Matematika, Fisika, Astronomia eta Biologiaren bidez nabaritu zuen, hauek guztiak ikerketa zientifikoaren alde zeuden instituzioaren barruan eta zabaldua izan den unibertsoaren irudian. Iraultza zientifikoak zientzia moderno batzuen ezarpena bideratu zuen. 1984 urtean, Joseph Ben – Davidek idatzi bezala:
XVII mendetik zientziaren garapena ezaugarritu duen ezagutzaren pilatzea, ez zen lehen gertatu. Zientziaren jarduera berri hau Mendebaldeko Europaren herrialde gutxi batzuetan gertatu zen, eta zonalde txiki hori 200 urtez mugatuz joan zen 200 urteean zehar. (XIX mendetik aurrera ezagutza zientifikoa mundu osoan zabaldu zein onartuta izan da).<ref>Donne, John ''An Anatomy of the World'', citado en Kuhn, Thomas S. (1957) ''The Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Western Thought''. Cambridge: Harvard Univ. Pr. p. 194.</ref>
51. lerroa:
* Lurreko eskualdeak, Aristotelesen aburuz, [[Elementu klasikoak|lau elementuak]] (lurra<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Tierra (elemento)|hizkuntza=es|data=2017-05-27|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Tierra_(elemento)&oldid=99430198|sartze-data=2018-03-27|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, ura<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agua (elemento)|hizkuntza=es|data=2017-05-27|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Agua_(elemento)&oldid=99430464|sartze-data=2018-03-27|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>, airea<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aire (elemento)|hizkuntza=es|data=2017-05-27|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Aire_(elemento)&oldid=99430076|sartze-data=2018-03-27|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> eta sua<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fuego (elemento)|hizkuntza=es|data=2017-10-17|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Fuego_(elemento)&oldid=102648507|sartze-data=2018-03-27|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>) esfera zentrokideetan oinarritzen ziren. Gorputz guztiak lerro zuzenetan naturalki mugitzen ziren bere konposaketa elementalari zuzenduta, hots, bere leku naturalerantz. Beste lurreko mugimenduak ez ziren naturalak, ''bortitzak'' baizik.
* Zeruko eskualdeak bosgarren elementuaren eskutik osatuta zeuden, eterrez, aldaezina zena eta naturalki mugitzen zen mugimendu zirkular uniformeen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Movimiento circular uniforme|hizkuntza=es|data=2018-03-23|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Movimiento_circular_uniforme&oldid=106436177|sartze-data=2018-03-27|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref> bidez. Tradizio aristotelikoan, teoria astronomikoak zeruko objektuen mugimendu irregularra azaltzen saiatu ziren, modu askotariko mugimendu zirkular uniformeen efektu konbinatuen bidez.
* Mugimendu planetarioaren [[Teoria geozentriko|eredu ptolomeikoa]], [[Eudoxo Knidokoa|Cnidoren Edoxoren]] eredu geometrikoan eta Ptolomeoren ''Almagesto-''an oinarritzen zena, kalkuluen bidez Eguzkiaren, Ilargiaren, izarren eta planeten posizioa iraganean eta etorkizunean kalkulatu ahal zela frogatu zuen, eta egiaztatu zuen eredu hauek behaketa astronomikoetatik eratortzen direla. Geroago egin ziren garapen astronomikoen eredu izan ziren. Eredu ptolomeikoen oinarri fisikoa zeruko estalkiak zituzten beharrezko, nahiz eta eredu konplexu hauek arduragabeak suertatu fisikaren azalpe honekiko.
58. lerroa:
Hala ere, iraultza zientifikoaren pentsalari garrantzitsuak antzinaroko ikasketarekiko [[Pizkundea|errenazentista]]<nowiki/>k zeukaten errespetuarekin bat etortzen ziren eta bere berrikuntzetarako antzinaroko leinuak zitatzen zituzten. [[Nikolas Koperniko]] (1473 – 1543), [[Johannes Kepler|Kepler]] (1571 – 1630), [[Isaac Newton|Newton]] (1642 – 1727), eta [[Galileo Galilei]] (1564 – 1642) Antzinaroko eta Erdi aroko jatorri ezberdinak azaldu zituzten [[Heliozentrismo|sistema heliozentrikorak]]<nowiki/>o. Bere obra ''[[Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica|Principia]]''ren eskolioetan, Newtonek esaten zuen [[Newtonen legeak|mugimenduaren bere hiru lege axiomatikoak]] [[Christiaan Huygens|Huygens]] (1629 – 1695) bezalako matematikariek onartu zutela, Wallace, Wren eta besteak beste, eta baita, ''Principia''ren bigarren edizioaren zirriborroan, [[Grabitazio|grabitatearen legea]] eta [[Newtonen legeak|mugimenduaren bere lehenengo legea]] zenbait pertsonai historikoei ezarri zien.
Nolakotasun hauek izan arren, iraultza zientifikoaren teoria estandarrak XVII mendea aldaketa zientifiko iraultzaileen garaia baieztatzen zuen. Ez ziren bakarrik garapen iraultzaile teoriko eta esperimentalak gertatu, zientzialariek lan egiten zuten modua ere eraldatu zen.
== Metodo zientifikoa ==
XVII mendean definitu eta ezarri zen metodo zientifikoaren pean, alde batera utzi ziren egoera naturalak eta artifizialak, eta gutxika komunitate zientifikoaren bidez egindako esperimentazio sistematikoaren ikerketa tradizioa onartzen joan zen. Naturarekiko hurbilketa [[Induktibismo|induktibo]] bat erabiltzearen filosofia – suposaketa alde batera utzita eta soilik adimen zabal batekin begiratuz – aurretiko dedukzio aristotelikoarekin kontrajarrita zegoen, horren bidez ezagututako gertaeren ikerketa ulermena zekarren. Praktikan, noski, zientifiko (eta filosofo) askok uste zuten bien arteko konbinaketa beharrezkoa zela, suposaketak zalantzan jartzeko ahalmena, baina baliozkotasun gradu bat daukaten behaketak ulertzea ere.
Iraultza zientifikoaren bukaeran, filosofoen ‘ mundu kualitatiboa ’ mundu mekaniko eta matematiko batean bihurtu zen, ikerketa esperimentalaren bidez ezagutu daitekeena. Hala ere zientzia newtoniana zientzia modernoa bezala zen alderdi guztietan, kontzeptualki gure zientziaren antza handia zuen. Zientzia modernoaren ezaugarri askok, bereziki bere instituzionalizazio eta profezionalizazioari dagokienez, XIX mendearen erdialdera arte ez ziren estandarizatu.
=== Enpirismoa ===
Tradizio zientifiko aristotelikoan behaketa eta arrazoimenaren bidez egoera ‘ naturalen ’ bilaketa interakzioaren forma nagusiak ziren. Modelo teorikoak kontrajartzen zituzten gertaera arraroak aberrazioak zirela aurreko ikuspegiarekin batera zeuden, ‘ naturalki ’ zenez naturari buruz ezer esan gabe. Iraultza zientifikoaren bitartean, hautemate aldakorrak zientzialariaren papera naturari dagokionez, ebidentziaren balioa, esperimentala edo behatuta, metodologia zientifiko batera arte heldu ziren non enpirismoak paper garrantzitsua zuen baina ez absolutua.
Iraultza zientifikoaren hasieran, enpirismoa zientziaren eta filosofia naturalaren osagai garrantzitsua zen. Aurreko pentsalariek, filosofo nominalista Ockham barruan sartzen, enpirismoarekiko mugimendu intelektuala hasi zuten.
‘ Enpirismo ’ terminoa bere bi fundatzaileen ezberdintasun filosofikoak deskribatzeko erabilita izan zen, Bacon, enpirista bezala deskribatuta izan dena, eta Descartes, arrazionalista bezala deskribatuta izan zena. Hobbes, Berkeley eta Hume filosofiaren adierazgarriak izan ziren, giza – ezagutzaren oinarritzat tradizio enpiriko sofistikatu bat garatu zutenek.
Enpirismoaren fundatzailea, hau da, Lockek bere obran ''Ensayo sobre el entendimiento humano'' (1689) esan zuen giza gogamenera heldu ahal den egiazko ezagutza bakarra esperientziaren bidez lortu daitekeela. Giza gogamena ''tabula rasa'' bezala sortuta izan dela argudiatu zuen, bertan zentzumenezko – inpresioak grabatuak izaten dira eta hausnarketa prozesu baten ondorioz ezagutza eraikitzen da.
=== Baconen zientzia ===
Iraultza zientifikoaren oinarri filosofikoak Francis Baconek ezarri zituen, enpirismoaren aitatzat hartuta izan dena. Bere lanek ikerketa zientifikorako metodologia induktiboak ezarri eta gizarteratu zituzten, askotan ''metodo baconianoa'' izendatuta, edo metodo zientifikoa. Bere exijentzia prozedura planifikatu bat aurrera eramateko zientziaren arlo erretoriko eta teorikoan aurrerapauso bat suposatu zuen, esan beharra dago horietako askok gaur egungo metodologiaren parte direla.
[[Fitxategi:Somer Francis Bacon.jpg|thumb|Francis Bacon ikerketaren baitan metodo zientifikoa ezartzeko oinarrizko pentsalaria izan zen.
Frans Pourbus-en erretratua (1617)
82. lerroa:
Baconek giza eta jainkotiar ezagutzaren prozesu guztiarentzat izugarrizko erreforma proposatu zuen, berak ''Instauratio Magna'' deitu zuena. Baconentzat aipatutako erreformak zientziarentzako aurrerapauso garrantzitsua suposatu zuen, asmaketa berriek giza – miseria eta beharrak gozatuko lituzkeelako. Bere obra ''Novum Organum –''a 1620 urtean argitaratu zen.
Gizakia ‘ naturaren ministro eta interpretatzailea ’ zela baieztatu zuen, ‘ giza ezagumena eta boterea sinonimoak dira ’, ‘ efektuak instrumentuez bitartez eta bere laguntzarekin sortuak izan dira ’, eta ‘ gizakia jarduten dagoen bitartean soilik gorputz naturalak aplikatu edo kendu ahal ditu, barneko naturak gainekoa egiten du ’ ere baieztatu zuen, eta geroago esan zuen ‘ natura bakarrik burutu daiteke obeditzen denean ’. Hona hemen goian aipatu dugun obraren laburpena, naturaren ezagutza eta instrumentuen erabilpenarekin, gizakia naturaren lan – naturala gobernatu eta zuzendu dezake behin betiko emaitzak lortzeko. Ondorioz, gizakia, naturaren ezagumena bilatzean, berarengandiko boterea lortu daiteke – eta horrela ‘ Giza – inperioa ’ berreskuratu, gizakiaren araztasunarekin batera galdu zena –. Modu honetan, uste zuen, gizateria babesgabetasunetik at egongo zela, pobrezia eta miseriatik at, bakea heltzen zen bitartean, segurtasuna eta oparotasuna.
Honekin naturarengan boterea eta ezagumena lortzea nahi zuen, obra honekin Baconek logikaren sistema berri bat sortu zuen antzinako silogismoaren formak baino hobea zena, bere metodo zientifikoa garatzen, indukzio ezabatzailearen bidez fenomeno baten kausa formala isolatzen dituzten prozeduretan oinarritzen da (beroa, adibidez). Pentsalariarentzat, filosofoa arrazoiketa induktibotik pasa behar da, ekintzatik axiomara eta axiomatik lege fisikora. Hala ere, indukzioa hasi baino lehen, ikertzailea bere burutik askatu behar dugula egia desitxuratzen dituzten nozioak. Bereziki, konturatu zen filosofiaren kezkarik handiena hitzak zirela, batez ere diskurtsoa eta eztabaida, mundu materiala behatu ordez: ‘ ''Pues mientras los hombres creen que su razón gobierna las palabras, de hecho las palabras se vuelven y reflejan su poder sobre el entendimiento, Y así hacen que la filosofía y la ciencia sean sofisticadas e inactivas'' ’.
Baconen ustez zientziarentzat garrantzitsua da eztabaida intelektualak edota kontenplaziozko helburuen bilaketa ez egiten jarraitzea, gizateriaren bizitza hobetzeko lan egin behar du asmaketa berriak sortzen. Asmaketen jarrera aldakorra eta irismena esploratu zituen, hala nola, inprenta, bolbora eta iparrorratza.
=== Esperimentazio zientifikoa ===
105. lerroa:
=== Intituzionalizazioa ===
Lehenengo elkarte zientifikoa Royal Society of England izan zen. Gresham College-aren inguruko jendea zen 1640 eta 1650 urteen bitartean. Eskolako historia baten arabera:
Según una historia del Colegio:<blockquote>La red científica que se centró en Gresham College desempeñó un papel crucial en las reuniones que condujeron a la formación de la Royal Society.</blockquote>Mediku eta filosofo natural horiek ‘ zientzia berria ’-ren eskutik eragina jaso zuten, Baconek sustatu zuen moduan bere obra ''Nueva Atlántida''-n, 1645 urtetik aurrera. ''Oxfordeko Elkarte Filosofikoa'' Liburutegi Bodleianaren arauen menpe zuzenduta egon zen.
Elkartearen lehen idazkaria Henry Oldenburg izan zen. Bere lehen bilerek Robert Hookek egin zituen esperimentuak barne hartu zituzten eta gero Denis Papin (1684). Esperimentu hauek gai aldaketak suposatu zituzten, eta batzuetan garrantzitsuak izan ziren eta beste batzuetan garrantzi-gabekoak. Elkartea ''Philosophical Transactions''-ekin hasi zen 1665 urtean, zientziari buruzko aldizkaririk zaharrena eta luzeena.
1666 urtean, frantsesak Zientzien Akademia sortu zuten. Britainiarrak kontrapuntua jartzeko, Jean-Baptiste Colbert-ek Akademia gobernuaren parte bezala sortu zuen. 1699 urtean Luis XIV erregeak erregelak ezarri zituen eta Pariseko Louvre-an kokatu zuen.
== Ideia berriak ==
* Lurra unibertsoaren erdigunetik kentzea heliozentrismoaren eskutik.
* Teoria aristotelikoaren gutxiespena atomismoaren aurrean.
* Ideia mekaniko aristotelikoen ordezkapena, gorputz guztiak lege fisiko berdinen menpean mugitzen diren ideiaren ordez.
* Inertziak oldarraren teoria ordezkatu zuen.
* Galenoren zain – sistemaren ordezkapena William Harveyren kontzeptuaren ordez.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|2}}
| |||