Chien-Shiung Wu: berrikuspenen arteko aldeak

'''Chien-Shiung Wu''' (吳健雄, Wú Jiànxíong, [[1912]] - [[1997]]) [[fisikarien zerrenda|fisikari]] estatubatuarra izan zen, [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]] jaioa eta [[fisika esperimental]]ean eta [[desintegrazio erradioaktibo|erradiaktibitatean aditua]] . [[Manhattan proiektu]]an lan egin zuen: [[gas-difusio]]a erabiliz, uranio metala U-235 eta U-238 isotopotan banatzeko prozesua garatzen lagundu zuen. Geroago, [[paritate (fisika)|Paritatearen]] Kontserbazio-Legea zalantzan jartzen zuten esperimentuak egin zituen. Batez ere esperimentu partikular batengatik da ezaguna. Garai hartan uste zen indar nuklearraren ahuleziaren parekotasuna baliozkoa ez zela frogatzen zuen esperimentua hain zuzen ere. Hala ere, garai hartan ekarpen gehiago egin zituen fisika nuklearraren arloan eta bere garaiko fisikari esperimental handienetakoa bezala aitortua izan zen. Esperimentuaren exijentziak ebaluatzeko gaitasun paregabea zuen, baita bere eskura zeuden tresnen gaitasunak eta mugak gainditzeko ere.  Errore-iturriak erraz identifikatzen zituen, bere lanetan eta baita besteen lanetan ere, eta lortzen zuen ezagutza hurrengo ikerketa esperimentalen plangintzan erabiltzen zuen. Oraindik ikusi ez ziren fenomenoak bilatzen zituenean eredu teorikoak probatzen zituenean, ikerketa baliogabetu zitzaketen zailtasunekin adi zegoen eta ahal zen heinean saihesten zituen.

Bere istorioa, 1912ko Maiatzaren 31n hasten da [[Shanghai|Shangai]]-tik hurbil dagoen Liu Ho izeneko herri txiki batean. Bere aitak sorturiko eta zuzenduriko Txinako emakumeentzako lehen ikastolara joan zen eta bederatzi urte zituenean, Suzhou-n zegoen Soochow Girls School internatura bidali zuten. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan bi aukeren artean aukeratu behar zen: eskola akademiko batera joatea edo maisu heziketa egiteko eskola batera joatea. Wu-k bere erabakia argi ez zeukanez, irakaskuntza aukeratu zuen.  Baina gauero, ikasle egoitzan, konturatu zen bere ikaskideek zituzten fisika, matematika eta kimika liburuak oso interesgarriak zirela eta bere aldetik ikasteko eskatzen zizkien. Hamazazpi urterekin graduatu zen bere klaseko nota altuenarekin.

1930eko udan horretan, Nanjing-eko unibertsitatean onartuta izan zela esan zioten. Berri horrek izutu zuen. Berak, fisika ikasi nahi zuen baina bazekien ez zegoela prest  erronka hori gainditzeko eta gehiago ikasi behar zuela pausu hori emateko. Zorionez, bere aitak ez zuen ikuspuntu berdina eta gutuna jaso zuen egun berean, etxean agertu zen fisikako, kimikako eta matematikako  liburuekin. Dena ikasteko denbora zuela argi utzi zion bere alabari, izan ere, emakumeen eta gizonezkoen arteko berdintasunean eta bere alabaren ahalmenean sinisten zuen. Azkenik Wu-k arrazoia eman zion eta hiru irakasgaiak ikasi zituen.

Bere doktoretza [[X izpi|X izpien]]en difrakzioaren kistal egiturari buruzkoa egin zuen, [[Shi Shiyuan]] maisuaren laguntzaz, Curie Institututik bueltatu zena 1933 urtean. Ohore handiekin Nanjing Unibertsitatean graduatu ondoren, Hangzhou unibertsitateko fisika departamentuan lan egin zuen urte batez eta ondoen Shangai akademian egon zen fisika laborategian ikerlari laguntzaile bezala. Hor bere kristalografia lanekin jarraitu zuen [[Jing-Wei Gu]] andereñoaren laguntzaz. Azken hau Estatu Batuetatik itzul zen eta Txinan posgradu programarik ez zegoenez, Chien-Shiung Estatu Batuetara bidaiatzera adoretu zuen bere ikasketekin jarraitzeko. Jing-Wei hainbeste tematu zenez, eskaera bat bidali zuen Michiganeko Unibertsitatera. Berehala Fisikako departamentuan onartu zuten eta laguntza eman zioten espektroskopia atomikoaren ikerketarekin jarraitzeko. Bere osabak ekonomikoki laguntzera eskaini zen eta udaren bukaeran, Shangai-tik itsasoratu zen Ann Arbor-era.. baina ez zen inoiz ailegatu.

Chien-Shiung Wu Brkeleyn lan egiten hasi zen, Emilio Segreren laguntzaz. Bere doktoratuaren tesia egiten zuen bitartean, ziklotroia erabili zuen uranio-235ren fisio nuklearraren produktuak aztertzeko. Fisio nuklearra''',''' atomo baten [[Atomo nukleo|nukleoa]] zati txikiagotan zatitzen duen [[Erreakzioerreakzio nuklear|erreakzio nuklearra]]ra da. Zatiketaren ondorioz, sarritan [[neutroi]] askeak eta nukleo atomiko arinagoak sortzen dira, eta azken hauek [[Fotoi|fotoiakfotoi]]ak sor ditzakete [[gamma izpi]] eran. Fisioa transmutazio nuklearraren forma bat da, prozesuaren ondorioz sortutako elementuak eta jatorrizko atomoaren [[Elementuelementu kimiko|elementu kimikoa]]a ez baitira berdinak.

II mundu gerra bitartean, Columbia Unibertsitatean [[Manhattan Proiektua|Manhattan proiektuan]] lan egin zuen senior zientzialaria bezala. New York-era  joan zen eta asteburuetan Princentonera bueltatzen zen. Hasieran, uranioa aberasten hasi zen gasen hedapenaren bidez, eta gero, Dunning, Booth, Heavens eta Rainwater-k zuzendutako beste laborategi talde batera elkartu zen. Haien esperimentuak beharrezkoak izan ziren erreaktore nuklearrak diseinatzeko orduan. Garai hartan arazo bat sortu zen Hanford plutonioa ekoizteko lehen erreaktorea martxan jarri zenean. Potentzia altuan lan egin ondoren gelditu egiten zen eta ordu batzuk itxaron behar ziren berriro martxan jarri ahal izateko. Fermik deduzitu zuen efektu hori fisio produktu ezezagun batek kausatzen zuela. Emilio Segreek bazekien, Wu doktoreak horrelako produktu askoren propietateak neurtu zituela eta galdetu egin zion. Bere ikerkuntzetan begiratzean, erruduna aurkitu zuen, xenon-135a hain zuzen ere eta konponbide bat aurkitu zuten. Erreaktorea gelditzean, xenon-135ren kantitatea handitzen da, neutroiak xurgatzen ditu eta kate erreakzioa eragozten du egun batzuetan. [[Xenon|Xenon-135]] desintegratu arte, ezin da erreaktorea berrasieratu.

[[Euskal Herriko Unibertsitatea]]k antolatu zuen Emakume Zientziadunak jardunaldian,<ref>[http://www.berdintasuna.ehu.es/p234-content/eu/contenidos/noticia/08022013_8marzo/eu_noticia/adjuntos/egitaraua_2013.pdf Emakume zientziadunak] jardunaldia. [[Euskal Herriko Unibertsitatea|EHUko]] Zientzia eta Teknologia Fakultatea. 2013ko Martxoaren 8a.</ref> haren aipu hau zabaldu zuten:

1933.urtean, fisiko gehienek uste zuten neutroi bat elektroi batez eta protoi batez osatuta zegoela eta [[Elektroi|elektroiekelektroi]]ek bere nukleoa osatzen zutela. Fermik eta Werner Heisenberg-ek nukleoa protoiz eta neutroiz osatuta zeudela eta neutroia oinarrizko partikula bat zela defendatzen zuen. Hipotesi honetan, beta izpiak ez zeuden nukleoan eta beraz prozesu horretan sortzen ziren. Fermi-k [[Neutroiarenneutroiaren desintegrazio|neutroiaren desintegraziotik]]tik zetozela susmatzen zuen, eta honek [[protoi]] bat, [[neutrino]] bat eta [[elektroi]] bat ematen zuen ondorio bezala. Gainera neutrinoak nukleoan aurretik existitzen ez zirela eutsi zion, Paulik esan zuen bezala. Bere teoriak elektroien espektroaren forma aurresaten zuen eta energia espektral maximoaren eta desintegrazioaren batez besteko bizitzaren arteko erlazioa proposatu zuen. Zoritxarrez, berresteko egin ziren neurketak, azken erlazio hau egiaztatu zuen arren, energia baxuko espektroen formarekin desadostasunean egon ziren.

* lehen txino-amerikarra [[Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala|AEBko Zientzia-Akademia NazionalNazionaleko]]eko kidea izan zena

* lehen emakumezko hezitzailea (instructor) [[Princetongo Unibertsitatea|Princetongo UnibertsitateUnibertsitateko]]ko Fisika Sailean;

* lehen emakumea [[Princetongo Unibertsitatea|Princetongo UnibertsitateUnibertsitateko]]ko honoris causa doktorea dena

* {{en}} [http://www.wcs.org.tw The Foundation]