Oxigeno: berrikuspenen arteko aldeak

}}

'''Oxigenoa''' [[elementu kimiko]] bat da, '''O''' [[elementu kimikoen zerrenda ikurraren arabera|ikurra]] eta 8 [[atomo zenbaki|atomo-zenbaki]]a dituena. Grezieraz ὀξύς (''oxys''; «azido», hitzez hitz «zorrontz», azidoen zaporeei erreferentzia) eta -γόνος (''-gonos''; «jatorria»​)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Breve historia de la quimica / Introduccion a Las Ideas Y Conceptos De La Quimica / Introduction to Ideas and Concepts of Chemistry.|argitaletxea=Alianza Editorial Sa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/701020154|isbn=9788420664217|pmc=701020154|sartze-data=2018-11-07}}</ref>. Aspaldi, oxigenoa [[azido]]<nowiki/>a ekoizteko ezinbestekoa zela uste zen; horregatik, oxigenoak “azidoa sortzen duen” esan nahi du. Baldintza estandarretan (T=0k eta p=1atm), bi oxigeno [[atomo]] lotzen dira [[dioxigenoa]] sortuz. Dioxigenoa [[gas]] diatomiko, usaingabe eta zapore gabekoa da, <chem>O2</chem>formularekin izendatzen dena eta bizitza lurtarrarentzat ezinbestekoa dena.

 

[[Taula periodikoa|Taula periodikoan]], 16. taldean (16. taldea→kalkogenoak edo oxigenoideak) eta 2. periodoan kokatuta dago. Oxigenoaren balentziari dagokionez, arruntena -2 da, baina beste batzuk ere baditu (-1,+1,+2, ...). Oxigenoa [[Ez-metal|ez-metala]] da eta elementu gehienekin erraz erreakzionatzen du, [[Gas noble konposatu|gas nobleekin]], [[metal geldoak|metal geldoekin]] eta [[Halogeno|halogenoekin]] izan ezik. Halaber, [[oxidatzaile]] sendoa eta [[elektronegatibotasun]] handieneko bigarren elementua da (fluorraren ondoren)<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark Winter, University of Sheffield and WebElements|abizena=Ltd|izenburua=WebElements Periodic Table » Oxygen » electronegativity|hizkuntza=en|url=https://www.webelements.com/oxygen/electronegativity.html|aldizkaria=www.webelements.com|sartze-data=2018-11-07}}</ref>.

 

=== Flogistoren teoria ===

 

[[Robert Hooke]]<nowiki/>k, [[Ole Borch]]<nowiki/>ek, [[Mijail Lomonosov]]<nowiki/>ek eta [[Pierre Bayen]]<nowiki/>ek oxigenoa ekoiztu zuten [[XVII. mendea|XVII.]] eta [[XVIII. mendea|XVIII. mendeetan]] egin ziren hainbat esperimentutan, baina horietako inork ez zuen [[Elementu kimiko|elementutzat]] antzeman.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Emsley,|abizena=John.|izenburua=Nature's building blocks : an A-Z guide to the elements|argitaletxea=Oxford University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/46984609|isbn=0198503415|pmc=46984609|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Horren arrazoia [[Flogistoaren teoria|flogistoren teoria]] erabili zutelako ustea dago. Izan ere, hori da garai horretan [[Errekuntza|konbustioa]] eta [[Korrosio|korrosioa]] azaltzeko erabiltzen zen teoria nagusia.

 

Teoria hau 1667an sortu zuen [[Johann Joachim Becher]] kimikari alemaniarrak eta [[Georg Stahl]]<nowiki/>ek birmoldatu zuen 1731n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Morris, Richard,|abizena=1939-2003.|izenburua=The last sorcerers : the path from alchemy to the periodic table|argitaletxea=Joseph Henry Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/53987497|isbn=0309505933|pmc=53987497|sartze-data=2018-11-01}}</ref> Teoria horren arabera, konbustioa emateko gai diren material guztiak bi zatiz osatuta daude: flogisto izeneko zati bat, substantzia erretzean aireratzen zena, eta bestea, konbustioa eman eta gero errauts bihurtuko zena.<ref name=":0" />

 

Oxigenoak giro tenperaturan edo tenperatura baxuagoetan, [[konposatu organiko]] askorekin berez erreakzionatzen du, [[autooxidazio]] izeneko prozesu baten ondorioz. Oxigenoa duten konposatu organiko gehienak ez dira O₂-arekin zuzenean erreakzionatuz sortzen. Industria eta merkataritzan konposatu organiko garrantzitsuenak [[Erredox erreakzio|oxidazioz]] sortzen dira, eta horretarako, [[Etileno|etilenoa]] edo [[Azido perazetiko|azido perazetikoa]] erabiltzen dira aitzindari bezala.<ref name=":0" />

 

Oxigeno elementua biziarentzat ezinbestekoak diren [[biomolekula]] garrantzitsu ia gehienetan aurkitzen da. [[Eskualeno]] edo [[karoteno]] bezalako biomolekula konplexuek soilik ez dute oxigenorik. Biologikoki garrantzitsuak diren konposatu organikoen artean, [[Karbono hidrato|karbohidratoek]] dute oxigeno proportziorik handiena masan. [[Lipido]], [[Gantz-azido|gantz azido]], [[aminoazido]] eta [[proteina]] guztiek ere oxigenoa dute ([[karbonilo]] eta ester taldeak dituztelako). Biologikoki garrantzitsuak diren eta [[energia]] garraiatzen duten [[fosfato]] taldean ere aurkitzen da (PO₄^3-), [[Adenosina trifosfato|ATP]] eta [[Adenosina difosfato|ADP]] molekuletan zehazki. Horrez gain, [[Bizkarrezur|bizkarrezurrean]], [[Purina|purinetan]] ([[Azido erribonukleiko|RNA]] eta [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]]<nowiki/>ren [[adenina]] eta [[Pirimidina|pirimidinetan]] izan ezik) eta [[Hezur|hezurretan]] ([[hidroxiapatito]] edo [[kaltzio fosfato]] bezala) ere agertzen da.

 

<chem>6CO2 + 6 H2O ->[E] C6H12O6 + 6O2</chem>

 

Beste era natural bat [[fotodisoziazio]]<nowiki/>a da. [[Erreakzio kimiko|Erreakzio]] horretan, fotosintesiaren antzeko erreakzio bat ematen da. Hau da, argiaren energia xurgatzen da beste [[molekula]] batzuk sortzeko. Hain zuzen ere, [[karbono dioxido]]<nowiki/>ak [[Eguzkia|eguzkiko]] [[Ultramore|argi ultramorea]] xurgatzen du [[karbono monoxido]] eta oxigenoan [[Disoziazioa|disoziatuz:]]

 

<chem>CO2 ->[E]CO + 1/2O2</chem>

 

[[Ozono]]<nowiki/>aren disoziazioaren bitartez ere oxigenoa sortzeko aukera dago. [[Estratosfera|Estratosferan]], ozonoak [[Ultramore|erradiazio ultramorea]] xurgatzen du eta ozono [[molekula]] oxigeno bilakatzen da.

 

<chem>2O3 (g) ->[UM] 3O2 (g)</chem>

 

<chem>2H2O (aq) -> 2H2 (g) + O2 (g)</chem>

 

Industria mailan [[Lurraren atmosfera|airea]]<nowiki/>ren [[Destilazio|destilazioa]] erabiltzen da oxigenoa lortzeko. Izan ere, gutxi gorabehera airearen % 21 oxigenoa da.

 

[[Dioxigenoa|Dioxigenoak]] aplikazio desberdinak ditu aurkitzen den egoeraren arabera. [[Gas|Gas-]]<nowiki/>egoeran dagoenean, erabilera desberdinak ditu:

 

* Altzairugintzan

[[Fitxategi:Apollo 1 fire.jpg|thumb|[[Apollo 1]]<nowiki/>aren aginte moduluaren barnealdea. O₂ puruak normala baino handiago den presioan eta txinparta batek sutea eragin zuen, eta ondorioz, tripulazioaren heriotza.]]

Oxigeno-kontzentrazio handia duten iturriak [[Errekuntza|konbustio]] azkarra bizkortzen du. [[Sute]] eta leherketa arriskuak [[oxidatzaile]] kontzentratuak eta erregaiak gertuegi jartzen direnean gertatzen dira. Hala ere, bai bero bai txinparta bidezko ignizioa beharrezkoa da konbustioari hasiera emateko.<ref name=":6">Barry L. Werley (Edtr.) (1991). «Fire Hazards in Oxygen Systems». ''ASTM Technical Professional training'' (ingelesez). Filadelfia: ASTM International Subcommittee G-4.05.</ref> Oxigenoa substantzia bera ez da erregai bat, oxidatzailea baizik. Konbustioa emateko arriskuak  oxidatzaile sendoak diren oxigenodun konposatuetan ere gertatzen da, hala nola [[Peroxido|peroxidoetan]], [[Klorato|kloratoetan]], [[Perklorato|perkloratoetan]] eta [[Dikromato|dikromatoetan]], suari oxigenoa eman diezaioketelako.

 

O₂ kontzentratuak konbustio azkarra eta energetikoa ahalbidetzen du. Oxigeno-likidoa bildu eta garraiatzen duten hoditeri eta altzairuzko ontziak, erregai moduan jokatzen dute. Horregatik, horien diseinu eta fabrikazioan arreta berezia jarri behar da ignizio-iturriak txikiagotu egiten direla ziurtatzeko.<ref name=":6" /> [[Apollo 1]]<nowiki/>aren tripulazioaren heriotza eragin zuen sutea hain azkar hedatzearen arrazoia [[Presio atmosferiko|presio atmosferikoa]] baino pixka bat handiagoa zen O₂ puruarekin presurizatu zutelako izan zen. Berez, misioan, presio normalaren 1/3 erabili beharko litzateke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Chiles, James|abizena=R.|izenburua=Inviting disaster : lessons from the edge of technology : an inside look at catastrophes and why they happen|argitaletxea=HarperBusiness|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/50549938|edizioa=1st paperback ed|isbn=0066620821|pmc=50549938|sartze-data=2018-11-01}}</ref>

 

Oxigeno likidoaren isurketa ematen baldin bada, eta hori [[Zur|egurra]] bezalako materia organikoarekin, produktu [[Petrokimika|petrokimikoekin]] edo [[Asfalto|asfaltoarekin]] kontaktuan jartzen bada, talka mekaniko bat jasoz gero, material horiek edozein momentuan eztanda egitea eragin dezake.<ref name=":6" /> Beste zenbait likido [[Kriogenia|kriogenikok]] bezala, gorputzarekin kontaktuan jartzen bada, azalaren eta begien [[Izozte (medikuntza)|izoztea]] eragin dezake.