Eguzkia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Artikulu nabarmendu kategoria gehitu |
No edit summary |
||
30. lerroa:
[[Fitxategi:Zientzia Astea- Panel fotovoltaikoa.webm|thumb|[[Panel fotovoltaiko]] baten eraginkortasuna bere orientazioaren araberakoa da.]]
[[Eguzki-konstante]]a deitzen zaio [[eguzkiaren argia]]k zuzenean jotzen duen lekuetan Eguzkiak [[azalera]] zehatz batean uzten duen [[potentzia]] kopuruari. Eguzki-konstantea gutxi gora behera <math>1,368 \ \text{W}/{\text{m}^2}
</math> da ([[watt]] / [[metro koadro]]ko), Unitate Astronomiko bateko distantzian (hau da, Lurrarekiko duen distantzian)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=TSI Composite – PMOD/WRC|hizkuntza=en-GB|url=http://www.pmodwrc.ch/pmod.php?topic=tsi/composite/SolarConstant|aldizkaria=www.pmodwrc.ch|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. [[Lurraren atmosfera]]k ekiditen du eguzkiaren argia potentzia guztiarekin iristea lurrazalera, beraz potentzia gutxiago iristen da lurrera (<math>1,000 \ \text{W}/{\text{m}^2}</math>-tik gertuago) lainorik ez dagoenean eta Eguzkia bere [[zenit]]etik gertu dagoenean<ref>{{Erreferentzia|izena=El-Sharkawi, Mohamed|abizena=A.|izenburua=Electric energy : an introduction|argitaletxea=CRC Press|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/56103932|isbn=0849330785|pmc=56103932|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Lurraren atmosferako goiko geruzatan Eguzkiaren argiaren osaera honakoa da: %50 [[argi infragorri]]a da, %40 [[argi ikusgarri]]a eta %10 [[argi ultramore]]a. Atmosferak argi ultramorearen %70 inguru iragazten du, batez ere [[uhin-luzera]]rik motzenetan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Solar Spectral Irradiance: Air Mass 1.5|url=http://rredc.nrel.gov/solar/spectra/am1.5/|aldizkaria=rredc.nrel.gov|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkiaren [[erradiazio ultramorea]]k Lurraren egun-argiko aldearen atmosfera [[ionizazio|ionizatzen]] du, [[elektrizitate]]a garraiatzeko gai den [[ionosfera]] sortuz<ref name=":0" />.
Eguzkiaren [[kolore]]a [[zuri]]a da, [[CIE 1931 kolore-espazioa|CIE kolore-espazio]] indizea ia (0.3, 0.3) da, Eguzkia espaziotik edo zeruan oso goian ikusten denean. Emititzen dituen [[fotoi]] guztiak neurtzen badira, Eguzkiak fotoi gehien isurtzen ari den [[argi-espektro]]aren eremua [[berde]]a da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=What Color is the Sun? - Universe Today|hizkuntza=en-US|data=2013-10-08|url=http://www.universetoday.com/18689/color-of-the-sun/|aldizkaria=Universe Today|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkia [[ortzemuga]]tik gertu dagoenean, [[barreiatze atmosferiko]]ak Eguzkiari kolore hori, gorri, laranja edo magenta ematen dio. Tipikoki zuria bada ere, pertsona gehienek mentalki Eguzkian pentsatu behar dutenean kolore horia esleitzen diote; honen arrazoia oraindik eztabaidagai dago<ref>{{Erreferentzia|izena=S.R.|abizena=Wilk|izenburua=Light Touch: The yellow sun paradox|orrialdeak=12–13|data=2009-03-01|url=https://www.researchgate.net/publication/297708668_Light_Touch_The_yellow_sun_paradox|zenbakia=20|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkia [[nano hori|G2V izar]] bat da, non G2 horrek esan nahi duen gainazaleko tenperatura 5.778 K (5.505 °C) dela eta ''V''k [[sekuentzia nagusiko izar]] bat dela<ref name=":0" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lazy Sun is less energetic than compost|hizkuntza=en|data=2012-04-17|url=http://www.abc.net.au/science/articles/2012/04/17/3478276.htm|aldizkaria=www.abc.net.au|sartze-data=2018-10-01}}</ref>. Eguzkiaren argiaren [[luminantzia]] batezbesteko 1,88 giga [[candela]] [[metro koadro]]ko da, baina Lurraren atmosferatik ikusita 1,44 Gcd/m<sup>2</sup>era jaisten da. Hala ere, luminantzia ez da konstantea Eguzkiaren disko osoan zehar.
101. lerroa:
=== Fotosfera ===
{{sakontzeko|Fotosfera}}
[[Fotosfera]] Eguzkiaren gainazal ikusgarria da; bere azpian dagoen guztia argi ikuskorrarentzat opakoa da<ref name="models" />. Fotosferaren gainetik argia librea da espazioan zehar mugitzeko, eta bere [[energia]] ia guztia Eguzkitik ihes egiten du. Opakotasun aldaketa hau <chem>H-</chem>
Fotosferaren [[Espektro optiko|espektro optikoaren]] ikerketa goiztiarretan, ikusi zen absortzio lerro batzuk ez zirela Lurrean zeuden [[Elementu kimiko|elementu kimikoen]] antzekoak. 1868an [[Norman Lockyer|Norman Lockyerrek]] teorizatu zuen absortzio lerro horiek beste elementu batek sortuak izango zirela, helium izenekoa, Antzinako Greziako [[Helios]] jainkoaren omenez. Hogeita bost urte geroago isolatu zen [[Helio|helioa]] Lurrean<ref>{{Erreferentzia|izena=klaus|abizena=Galsgaard|izenburua=helium|url=http://www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk/~clare/Lockyer/helium.html|aldizkaria=www-solar.mcs.st-andrews.ac.uk|sartze-data=2018-10-06}}</ref>.
191. lerroa:
== Kokapena ==
[[Fitxategi:Eguzki Sistema Esnebidearen barruan, kontestu galaktikoa erakutsiz eta bere orbita.svg|thumb|Eguzkiaren kokapena eta orbita Esne Bidean]]
Eguzkia [[Esne Bidea]]n kokaturik dago, 100.000 [[argi-urte]] inguruko diametroa duen [[galaxia espiral barratu]] bat. Esne Bidean 100.000 milioi izar daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Astronomy Images: Canadian Galactic Plane Survey Map 1
of the Milky Way Galaxy|url=http://www.ras.ucalgary.ca/CGPS/press/aas00/pr/pr_14012000/pr_14012000map1.html|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Eguzkia Esne Bidearen kanpoko espiraletako baten adarrean dago, [[Orionen Besoa]] gisa ezagutzen dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Ronald|abizena=Drimmel|izenburua=Three-dimensional Structure of the Milky Way Disk: The Distribution of Stars and Dust beyond 0.35 R☉|orrialdeak=181|hizkuntza=en|abizena2=Spergel|izena2=David N.|data=2001|url=http://stacks.iop.org/0004-637X/556/i=1/a=181|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=556|issn=0004-637X|doi=10.1086/321556|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Eguzkia [[Zentro Galaktikoa|Zentro Galaktikotik]] 25.000 eta 28.000 argi-urte ingurura dago<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Eisenhauer|izenburua=A Geometric Determination of the Distance to the Galactic Center|orrialdeak=L121|hizkuntza=en|abizena2=Schödel|abizena3=Genzel|abizena4=Ott|abizena5=Tecza|abizena6=Abuter|abizena7=Eckart|abizena8=Alexander|izena2=R.|izena3=R.|izena4=T.|izena5=M.|izena6=R.|izena7=A.|izena8=T.|data=2003|url=http://stacks.iop.org/1538-4357/597/i=2/a=L121|aldizkaria=The Astrophysical Journal Letters|alea=2|zenbakia=597|issn=1538-4357|doi=10.1086/380188|sartze-data=2017-12-01}}</ref>, eta 220 kilometro segundoko abiaduran mugitzen ari da bere orbitan. 225-250 milioi urtero orbita oso bat egiten du. Bira honi [[urte galaktiko]] izena ematen zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Glenn|abizena=Elert|izenburua=Period of the Sun's Orbit around the Galaxy (Cosmic Year) - The Physics Factbook|hizkuntza=en|url=http://hypertextbook.com/facts/2002/StacyLeong.shtml|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. [[Eguzkiaren apexa]], hau da, Eguzkiak espazio interestelarrean duen ibilbidearen norabidea, [[Hercules (konstelazioa)|Hercules konstelaziotik]] gertu dago, gaur egun [[Vega (izarra)|Vega]] izarrak duen norabidean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=|data=2005-05-14|url=https://web.archive.org/web/20050514103931/http://dipastro.pd.astro.it/planets/barbieri/Lezioni-AstroAstrofIng04_05-Prima-Settimana.ppt|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Ekliptikaren planoak [[plano galaktiko]]arekiko 60ºko angelua osatzen du.▼
▲. Eguzkia Esne Bidearen kanpoko espiraletako baten adarrean dago, [[Orionen Besoa]] gisa ezagutzen dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Ronald|abizena=Drimmel|izenburua=Three-dimensional Structure of the Milky Way Disk: The Distribution of Stars and Dust beyond 0.35 R☉|orrialdeak=181|hizkuntza=en|abizena2=Spergel|izena2=David N.|data=2001|url=http://stacks.iop.org/0004-637X/556/i=1/a=181|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=556|issn=0004-637X|doi=10.1086/321556|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Eguzkia [[Zentro Galaktikoa|Zentro Galaktikotik]] 25.000 eta 28.000 argi-urte ingurura dago<ref>{{Erreferentzia|izena=F.|abizena=Eisenhauer|izenburua=A Geometric Determination of the Distance to the Galactic Center|orrialdeak=L121|hizkuntza=en|abizena2=Schödel|abizena3=Genzel|abizena4=Ott|abizena5=Tecza|abizena6=Abuter|abizena7=Eckart|abizena8=Alexander|izena2=R.|izena3=R.|izena4=T.|izena5=M.|izena6=R.|izena7=A.|izena8=T.|data=2003|url=http://stacks.iop.org/1538-4357/597/i=2/a=L121|aldizkaria=The Astrophysical Journal Letters|alea=2|zenbakia=597|issn=1538-4357|doi=10.1086/380188|sartze-data=2017-12-01}}</ref>, eta 220 kilometro segundoko abiaduran mugitzen ari da bere orbitan. 225-250 milioi urtero orbita oso bat egiten du. Bira honi [[urte galaktiko]] izena ematen zaio<ref>{{Erreferentzia|izena=Glenn|abizena=Elert|izenburua=Period of the Sun's Orbit around the Galaxy (Cosmic Year) - The Physics Factbook|hizkuntza=en|url=http://hypertextbook.com/facts/2002/StacyLeong.shtml|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. [[Eguzkiaren apexa]], hau da, Eguzkiak espazio interestelarrean duen ibilbidearen norabidea, [[Hercules (konstelazioa)|Hercules konstelaziotik]] gertu dago, gaur egun [[Vega (izarra)|Vega]] izarrak duen norabidean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=|data=2005-05-14|url=https://web.archive.org/web/20050514103931/http://dipastro.pd.astro.it/planets/barbieri/Lezioni-AstroAstrofIng04_05-Prima-Settimana.ppt|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Ekliptikaren planoak [[plano galaktiko]]arekiko 60ºko angelua osatzen du.
Eguzkiak Esne Bidean duen posizioak [[bizi]]aren [[eboluzio]]an garrantzia izan duela uste da. Bere orbita ia zirkularrak adar espiralen abiadura ia berbera du eta, beraz, gutxitan gurutzatzen du beso horietako bat<ref>{{Erreferentzia|izena=O.|abizena=Gerhard|izenburua=Pattern speeds in the Milky Way.|orrialdeak=185|data=2011|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2011MSAIS..18..185G|aldizkaria=Memorie della Societa Astronomica Italiana Supplementi|zenbakia=18|issn=0037-8720|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Beso espiralak [[supernoba|supernoben]] kontzentrazio guneak dira, baita desegonkortasun grabitazionalena eta [[erradiazio]]arena, baina Eguzki-sistemak gutxitan jasan ditu horiek eta, horregatik, Lurrak bizitza mantendu ahal izan du denbora luzez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Galactic Habitable Zones - Astrobiology Magazine|hizkuntza=en-US|data=2001-05-18|url=http://www.astrobio.net/news-exclusive/galactic-habitable-zones-2/|aldizkaria=Astrobiology Magazine|sartze-data=2017-12-01}}</ref>. Esne Bidearen zentrotik urrun egoteak ere egonkortasuna eman dio bizitzari, grabitate, erradiazioa eta partikulen erasoa ekidin duelako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Supernova Explosion May Have Caused Mammoth Extinction|url=http://www.physorg.com/news6734.html|sartze-data=2017-12-01}}</ref>.
230 ⟶ 228 lerroa:
=== Ulermen zientifikoaren garapena ===
[[K. a. 1. milurteko]]an, [[Babiloniar astronomia|Babiloniako astronomoek]] ikusi zuten Eguzkiaren mugimendua [[Ekliptika|ekliptikan]] zehar ez zela uniformea, baina ez zuten jakin zergatia bilatzen; gaur egun badakigu Lurrak Eguzkiaren inguruan duen mugimendu eliptikoaren ondorio dela, eta Eguzkia azkarrago mugitzen dela Eguzkitik gertuago dagoenean perihelioan eta geldoago urrunago dagoenean afelioan<ref>{{Erreferentzia|izena=Leverington, David,|abizena=1941-|izenburua=Babylon to Voyager and beyond : a history of planetary astronomy|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/50511046|isbn=0521808405|pmc=50511046|sartze-data=2018-10-04}}</ref>.
Eguzkiaren inguruko azalpen zientifiko eta filosofiko bat eman zuen lehen pertsonen artean Anaxagoras greziar filosofoa egon zen. Heliosen gurdia baino Eguzkia metalezko suzko bola erraldoi bat zela proposatu zuen, [[Peloponeso|Peloponesoa]] bera baino handiagoa, eta Ilargiak ematen zuen argia Eguzkiaren argiaren isla baino ez zela<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Sider|izenburua=Anaxagoras on the Size of the Sun|orrialdeak=128–129|hizkuntza=en|data=1973-04|url=https://www.journals.uchicago.edu/action/captchaChallenge?redirectUri=%2Fdoi%2F10.1086%2F365951|aldizkaria=Classical Philology|alea=2|zenbakia=68|issn=0009-837X|doi=10.1086/365951|sartze-data=2018-10-04}}</ref>. Heresia hau irakasteagatik kartzelara sartu zuten eta heriotza zigorra jaso zuen, nahiz eta beranduago askatu zuten [[Perikles]]en interbentzioaren ondorioz. [[Eratostenes]]ek [[K. a. III. mende]]an estimatu zuen Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia
[[Fitxategi:Aristarchus working.jpg|thumb|Aristarkos Samoskoaren lana.]]
Eguzkia Unibertsoaren zentroa dela eta planetek inguruan biratzen dutenaren teoria [[heliozentrismo]]a da. [[Aristarko Samoskoa]]k proposatu zuen, lehen aldiz, K. a. III. mendean, eta ondoren [[Seleuko Seleuziakoa]]k babestu zuen. Ikuspuntu hau XVI. mendean eredu matematiko batekin defendatu zuen, modu zehatzagoan, [[Nikolas Koperniko]]k.
[[Txinako astronomia|Txinako astronomoek]], [[Han dinastia]]n (K. a.
[[Al-Battani]] arabiar astronomoak aurkitu zuen Eguzkiak bere apogeoan (Eguzkiak atzeko izar finkoekiko duen posizioa) duen norabidea aldatzen dela<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles Joseph|abizena=Singer|izenburua=A short history of scientific ideas to 1900,|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=English|data=1968|url=https://www.amazon.com/short-history-scientific-Oxford-paperbacks/dp/B0007IVMF2|edizioa=2nd Edition edition|sartze-data=2018-10-04}}</ref>. [[Ibn Yunus]]ek Eguzkiaren 10.000 sartze ikusi zituen bizitza osoan zehar [[astrolabio]] bat erabilita<ref>{{Erreferentzia|izena=Ronan, Colin|abizena=A.|izenburua=The Cambridge illustrated history of the world's science|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1983|url=https://www.worldcat.org/oclc/10411883|isbn=9780521258449|pmc=10411883|sartze-data=2018-10-04}}</ref>.
270 ⟶ 269 lerroa:
== Behaketa zuzenaren ondorioak ==
Eguzkiaren argia [[begi]] hutsez ikusteak mina sor dezake; hala ere, denbora tarte labur batez begiratzea ez da arriskutsua [[begi-nini]]a dilataturik ez badago<ref>{{Erreferentzia|izena=T. J.|abizena=White|izenburua=Chorioretinal temperature increases from solar observation|orrialdeak=1–17|hizkuntza=en|abizena2=Mainster|abizena3=Wilson|abizena4=Tips|izena2=M. A.|izena3=P. W.|izena4=J. H.|data=1971-03|url=https://doi.org/10.1007/BF02476660|aldizkaria=The Bulletin of Mathematical Biophysics|alea=1|zenbakia=33|issn=0007-4985|doi=10.1007/bf02476660|sartze-data=2018-10-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=M. O.|abizena=Tso|izenburua=The human fovea after sungazing|orrialdeak=OP788–795|abizena2=La Piana|izena2=F. G.|data=1975-11|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1209815|aldizkaria=Transactions. Section on Ophthalmology. American Academy of Ophthalmology and Otolaryngology|alea=6|zenbakia=79|issn=0161-6978|pmid=1209815|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Eguzkia zuzenean begiratzen bada [[fosfeno]] izeneko artefaktu bisualak sortzen dira, eta denbora laburreko [[itsutasun]]a. 4 miliwatt igortzen dira ere zuzenean [[erretina]]ra, berotzen eta distira horri modu egokian erantzun ezin dioten begietan kalteak sortuz<ref>{{Erreferentzia|izena=M W|abizena=Hope-Ross|izenburua=Ultrastructural findings in solar retinopathy|orrialdeak=29–33|hizkuntza=En|abizena2=Mahon|abizena3=Gardiner|abizena4=Archer|izena2=G J|izena3=T A|izena4=D B|data=1993-01|url=https://doi.org/10.1038/eye.1993.7|aldizkaria=Eye|alea=1|zenbakia=7|issn=0950-222X|doi=10.1038/eye.1993.7|sartze-data=2018-10-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=H.|abizena=Schatz|izenburua=Solar retinopathy from sun-gazing under the influence of LSD.|orrialdeak=270–273|hizkuntza=en|abizena2=Mendelblatt|izena2=F.|data=1973-04-01|url=https://bjo.bmj.com/content/57/4/270|aldizkaria=British Journal of Ophthalmology|alea=4|zenbakia=57|issn=0007-1161|pmid=4707624|doi=10.1136/bjo.57.4.270|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Eguzkiaren argi [[ultramore]]ak begien horitzea dakar urteen poderioz, eta uste denez [[begi-lauso]]<nowiki/>en sorreran eragiten du, baina honek ultramoreen kopuruaren araberakoa izango da, eta ez da Eguzkiari zuzenean begiratzeagatik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NASA - Eye Safety During Solar Eclipses|url=http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEhelp/safety2.html|aldizkaria=eclipse.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2018-10-05}}</ref>. Eguzkia begi hutsez denbora luzez begiratzen bada argi ultramorearen eta eguzki-erredura moduko lesioak sortzen dira erretinan, 100 segundotik aurrera, bereziki UV argia indartsua den eremuetan<ref>{{Erreferentzia|izena=WILLIAM T.|abizena=HAM|izenburua=Retinal sensitivity to damage from short wavelength light|orrialdeak=153–155|hizkuntza=En|abizena2=MUELLER|abizena3=SLINEY|izena2=HAROLD A.|izena3=DAVID H.|data=1976-03|url=https://doi.org/10.1038/260153a0|aldizkaria=Nature|alea=5547|zenbakia=260|issn=0028-0836|doi=10.1038/260153a0|sartze-data=2018-10-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Effects of constant light on visual processes|argitaletxea=Plenum Press|data=1980|url=https://www.worldcat.org/oclc/5677168|isbn=0306403285|pmc=5677168|sartze-data=2018-10-05}}</ref>; kondizio horiek okerrago dira gazteen begietan edo lenteak erabiltzen dituztenentzat, Eguzkia [[zenit]]ean dagoenean edo oso altuera handian gaudenetan.
== Eguzki-sistema ==
{{sakontzeko|Eguzki-sistema}}
| |||