Urano: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
→Historia: sortzen hasi Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
191. lerroa:
{{Nagusia|Eguzki sistemaren sorrera eta garapena}}
[[Fitxategi:Lhborbits.png|alt=Nizako modeloaren arabera, Urano (urdin argia) Eguzkitik hurbilago sortu zen.|thumb|Nizako modeloaren arabera, Urano (urdin argia) Eguzkitik hurbilago sortu zen.]]Askok argudiatzen dute [[izotzezko erraldoi]]en eta [[gasezko erraldoi]]en arteko desberdintasunak beren eraketatik datozela.<ref name=":24">{{Erreferentzia|izena=Edward W.|abizena=Thommes|izenburua=The formation of Uranus and Neptune in the Jupiter–Saturn region of the Solar System|orrialdeak=635–638|hizkuntza=en|abizena2=Duncan|abizena3=Levison|izena2=Martin J.|izena3=Harold F.|data=1999-12|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999Natur.402..635T|aldizkaria=Nature|alea=6762|zenbakia=402|issn=0028-0836|doi=10.1038/45185|sartze-data=2018-11-07}}</ref><ref name=":25">{{Erreferentzia|izena=Adrián|abizena=Brunini|izenburua=Numerical simulations of the accretion of Uranus and Neptune|orrialdeak=591–600|hizkuntza=en|abizena2=Fernández|izena2=Julio A|data=1999-05|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999P&SS...47..591B|aldizkaria=Planetary and Space Science|alea=5|zenbakia=47|issn=0032-0633|doi=10.1016/S0032-0633(98)00140-8|sartze-data=2018-11-07}}</ref> Hipotesi nagusiaren arabera, [[Eguzki Sistema]] biratzen ari zen gas eta hautsezko bola erraldoi batetik sortu zen, eguzki nebula bezala ezagutzen dena. Nebulosaren gasaren zati handi batek, nagusiki [[hidrogeno]] eta [[helio]]z osatua, [[Eguzkia]] osatu zuen, eta hauts-aleak lehen [[protoplaneta]]k osatzeko bildu ziren. Planetak hazi zirenean, horietako batzuk [[akrezio]] bitartez nahikoa materia lortu zuten haien [[grabitate]]ak nebulosatik soberan zegoen gasa eusteko.<ref name=":24" /><ref name=":25" /> Zenbat eta gas gehiago eutsi, orduan eta handiago bihurtu ziren; zenbat eta handiago bihurtu, gero eta gas gehiago eusten zuten. Honela puntu kritiko batera iritsi ziren, eta haien tamaina esponentzialki handitzen hasi zen. Izotzezko erraldoiak ez zuten nebulosako gas horren masa handirik eutsi (soilik [[Lurra]]ren adinako masa batzuk) eta inoiz ez zuten puntu kritiko hori lortu.<ref name=":24" /><ref name=":25" /> <ref>{{Erreferentzia|izena=Scott S.|abizena=Sheppard|izenburua=An Ultradeep Survey for Irregular Satellites of Uranus: Limits to Completeness|orrialdeak=518–525|hizkuntza=en|abizena2=Jewitt|abizena3=Kleyna|izena2=David|izena3=Jan|data=2005-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005AJ....129..518S|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=1|zenbakia=129|issn=0004-6256|doi=10.1086/426329|sartze-data=2018-11-07}}</ref> Planeten migrazioaren simulazio berriek iradokitzen dute izotzezko erraldoiak gaur egun duten posizioarekin alderatuta, Eguzkitik hurbilago sortu zirela, eta formazioaren ostean kanporantza mugitu zirela ([[Nizako eredua]]).<ref name=":24" />
== Historia ==
Planeta klasikoak bezala, Urano begi hutsez ikus daiteke, baina antzinako behatzaileek inoiz ez zuten planetatzat hartu bere distira txiki eta orbita motelagatik. [21]. Sir William Herschelek bere aurkikuntza iragarri zuen 1781eko martxoaren 13an, EguzkiSistemaren muga ezagunak hedatuz historian lehen aldiz eta Urano teleskopio bidez aurkitu zen lehenengo planeta eginez.
=== Aurkikuntza ===
[[Fitxategi:William Herschel01.jpg|alt=William Herschel, Urano 1781. urtean aurkitu zuen astronomoa|thumb|[[William Herschel]], Urano [[1781]]. urtean aurkitu zuen [[Astronomia|astronomoa]]]]
Urano askotan ikusi zen planeta bat zela jakin aurretik, baina izar batekin nahastua izan ohi zen. Ezagutzen den lehenengo behaketa Hiparkok egin zuen k. a. 128. urtean. Bere izar katalogoan apuntatu zuen, gero Ptolomeoren Almagestean gehitu zena. [22].Ziurtzat hartzen den lehenengo behaketa 1690. urtean izan zen. John Flamsteedek gutxienez sei aldiz behatu zuen eta 34 Tauri bezala katalogatu zuene. Pierre Charles Le Monnier astronomo frantsesak Urano gutxienez hamabi aldiz behatu zuen 1750 eta 1769 artean. [23]
[[Fitxategi:HerschelTelescope.jpg|alt=Herschelek Urano aurkitzeko erabilitako teleskopioaren erreplika|thumb|Herschelek Urano aurkitzeko erabilitako [[teleskopio]]aren erreplika]]
Sir William Herschelek Urano 1781eko martxoaren 13an bere etxeko lorategitik, Bath herriko New King Streeteko 19 zenbakitik, (gaur egun bertan Herschel Astronomia Museoa dago) antzeman zuen. [24] Hasiera batean (1781eko apirilaren 26an) kometa bat zela zabaldu zuen. [25] Herschelek "izar finkoen paralajeari buruzko behaketa batzuk egin zituen", [26] berak diseinatutako teleskopio bat erabiliz.
Herschelek bere aldizkarian honakoa idatzi zuen: "ζ Tauri-tik gertu dagoen kuartilean ... edo izar nebulosa bat edo agian kometa bat" [27]. Martxoaren 17an idatzi zuen: "Kometa edo Nebulosa izarra bilatu nuen eta kometa bat dela aurkitu dut, bere lekua aldatu baitu". [28] Bere aurkikuntza Royal Society elkarteari aurkeztu zionean, kometaren bat aurkitu zuela baieztatzen jarraitu zuen, baina inplizituki planeta batekin ere alderatu zuen: [26]
{{esaera2|Kometa lehen aldiz ikusi nuenean nuen ahalmena 227koa zen. Esperientziatik badakit izar finkoen diametroak ez direla proportzionalki handitzen potentzia handiagoekin, planetetan gertatzen den moduan; beraz, 460 eta 932ko ahalmenak jarri ditut eta kometaren diametroa potentziaren arabera proportzionalki handitzen dela aurkitu dut, espero zen bezala, izar finko bat ez zelaren ustean, alderatu nuen izarren tamaina ratio berdinean handitzen ez zen bitartean. Gainera, kometa bere argiak onartuko lukeena baino askoz gehiago handitzean lanbrotsua eta definiziorik gabea agertu zen, izarrek haien argitasuna eta definizioa mantentzen zuten bitartean egindako milaka behaketengatik mantenduko zutela banekiena. Segizioak erakutsi du nire usteak ongi oinarrituak zirela, azkenaldian behatu dugun kometa dela frogatuz.|William Herschel<ref>{{Erreferentzia|izena=Miner, Ellis D.,|abizena=1937-|izenburua=Uranus : the planet, rings, and satellites|argitaletxea=Wiley|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/36074508|edizioa=2nd ed|isbn=047197398X|pmc=36074508|sartze-data=2018-11-08}}</ref><ref group="oh">The power I had on when I first saw the comet was 227. From experience I know that the diameters of the fixed stars are not proportionally magnified with higher powers, as planets are; therefore I now put the powers at 460 and 932, and found that the diameter of the comet increased in proportion to the power, as it ought to be, on the supposition of its not being a fixed star, while the diameters of the stars to which I compared it were not increased in the same ratio. Moreover, the comet being magnified much beyond what its light would admit of, appeared hazy and ill-defined with these great powers, while the stars preserved that lustre and distinctness which from many thousand observations I knew they would retain. The sequel has shown that my surmises were well-founded, this proving to be the Comet we have lately observed.</ref>}}
Herschelek Nevil Maskelyne astronomoari bere aurkikuntza jakinarazi zion eta 1781eko apirilaren 23an erantzun harritu hau jaso zuen: "Ez dakit nola deitu. Eguzkiaren inguruko ia orbita zirkularrean mugitzen den ohiko planeta bat edo elipse oso eszentrikoan mugitzen den kometa bat izan daiteke. Oraindik ez dut koma edo buztanik ikusi<ref group="oh">I don't know what to call it. It is as likely to be a regular planet moving in an orbit nearly circular to the sun as a Comet moving in a very eccentric ellipsis. I have not yet seen any coma or tail to it.</ref>"[29].
Herschelek bere objektu berria kometa gisa deskribatzen jarraitu zuen arren, beste astronomo batzuk jadanik beste zeozer izan zitekeela susmatzen hasi ziren. Anders Johan Lexell finlandiar-suediar astronomoa, Errusian lanean zegoena, izan zen objektuaren orbita kalkulatu zuen lehenengoa. [30] Bere orbita ia zirkularra izateak kometa bat beharrean planeta bat zela ondorioztatzera eraman zuen. Berlineko astronomo Johann Elert Bodek honela deskribatu zuen Herschelen aurkikuntza: "izar mugikor bat, Saturnotik haratago orbita batean zirkulatzen ari den gaurdaino ezagutzen ez den planeta baten gisako objektutzat har daitekeena". [31] Bodek ondorioztatu zuen bere orbita ia-zirkularra kometa batena baino planeta batena zela. [32]
Planeta berri gisa onartua izan zen laster unibertsalki. 1783. urte inguruan, Herschelek honela aitortu zion Royal Bankeko presidente Joseph Banksi: «Europako astronomo garrantzitsuenen behaketaren arabera, badirudi izar berria, 1781ko martxoan haieiadierazteko ohorea izan nuena, gure Eguzki Sistema planeta bat dela."[33]. Haren lorpenaren aitorpenean, George III.ak Herscheli £ 200 urteko soldata bat eman zion, Windsorrera mugitzeko baldintzapean. Era honetan, erregeek bere teleskopioen bidez begiratu ahal izango zuten. [34].
== Oharrak ==
| |||