Wikipedia

Nikolas Koperniko: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.252 edits
tNo edit summary
Informazio gehiago gehitu dut, gehien bat wikipediako gaztelerazko sarreratik hartutakoa.
2. lerroa:
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
 
'''Nikolas Koperniko'''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=185|arau-izenb=Errenazimentuko pertsona-izenak}}</ref><ref>EIMA: ([[httpAleman|alemanieraz]]://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetakoNikolaus onomastikarenKopernikus'', gertaera''Niklas historikoen eta artelanen izenak. ZerrendakKoppernigk''].</ref>, ({{lang-de[[Poloniera|Nikolauspolonieraz]]: Kopernikus}}, {{lang-pl|''Mikołaj Kopernik}}'', {{lang-la[[Latinezko Wikipedia|latinez]]: ''Nicolaus Copernicus}}''; [[Toruń]], lehengo [[Prusia]], gaureta egungaurko [[Polonia]], <ref>Alemanek1473ko eta polakoek berea egin dute Copernicoren jaioterria. Hau ulertzeko zera hartu behar dugu kontutan: ''His country was the province of ancient Royal Prussia, composed of his native Torun and Warmia, both components of the Polish state since 1454''otsailaren 19a-Frombork Barbara1543ko Bieńkowska:maiatzaren ''The24a) Scientificerrenazimenduko Worldmonje ofastronomoa Copernicusizan on the Occasion of the 500th Anniversary of His Birth 1473-1973''zen, 1973, 137 or.</ref> [[1473]]ko [[otsailaren 19]]a - [[Frombork]], [[1543]]ko [[maiatzaren 24]]a) [[astronomia]] modernoaren aita izan zen. Berak formulatu zuen lehenengoz [[Eguzki-sistema|Eguzki SistemarenSistema]]<nowiki/>ren [[heliozentrismoHeliozentrismo|heliozentrismoa]]a, etalehen aldiz [[Aristarko Samoskoa|Aristarko Samoskoak]] ulertua. bereBere ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]'' liburua (zeruko esferen iraultzen ingurukoa) astronomía modernoaren hasierako puntu gisa kontsideratu ohi da, [[Pizkundea|Pizkundeko]] iraultza zientifikoaren ezinbesteko datuaelementua daizateaz gain. Oso zaila zen garai hartako zientzialariek hura onartzea benetako iraultza garbiabat suposatu baitzuen.
 
Koperniko matematikari, astronomo, legegizon, fisikari, kalonje katoliko, gobernadore, administratzaile, buruzagi militar, diplomatiko eta ekonomista izan zela esan dezakegu. AstronomiaBere izanerantzukizun zenaskorekin batera, astronomia bere afizioaafizioetako etabat eginbaino zuenbesterik aurrerakuntzagatikez zen izan. Astronomiaren alorrean egindako ekarpen handia dela eta, 1935ean, ''Copernicus'' izena eman zitzaion binokularren laguntzaz ikus daitekeen ''Mare Insularum''enInsularumen dagoenkokatzen den ilargiko krater bati.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/136587/Copernicus</ref>
 
Heliozentrismoa mendebaldeko zientziaren historiaren teoria garrantzitsuenetako batgisa kontsideratua da.
 
== Bizitza ==
[[Fitxategi:Kopernikus-Olsztyn.jpg|thumb|left|250px|Nikolas Kopernikoren irudia Olsztyneko gazteluan, Allensteinen]]
SendiarenBere sendiaren izena ''Koppernigk'' izan zuenzen. 1473. urtean Zaldun Teutonikoen ordenaren Prusiako [[Toruń|Torun]] hirian jaio zen (gero [[Polonia|Poloniara]]ra pasatu zena). [[Krakovia|Krakovian]]n (1491-1494) eta [[Italia|Italian]]n([[1496 Turku|1496-1499]]) ikasi zuen. Nikolasek hamar urte zituelarik, bere aita hil zen eta osaba, Lukas Watzenrode, izan zen bere hezkuntzaz arduratu zen bakarra. [[1491]]<nowiki/>n Krakoviara joan zen Wojciech Brudzewski matematikariaren ildoak jarraitzen zituelarik; beranduago, Italiara bideratu eta bertan egin zituen medikuntza, grekera, filosofia eta zuzenbideko ikasketak, Domenico da Novararen asistente bezala lan egiten zuen bitartean.
Nikolasek hamar urte zituelarik, bere aita hil zen eta osaba, [[Lukas Watzenrode]], izan zen bere hezkuntzaz arduratu zen bakarra. [[1491]]n Krakoviara joan zen [[Wojciech Brudzewski]] matematikariaren ardurapean egoteko eta, beranduago, Italian egin zituen medikuntza eta zuzenbideko ikasketak, [[Domenico da Novara]]ren asistente bezala lan egiten zuen bitartean.
 
[[1500]]. urtean, kargua utzi eta Italiara joan zen; [[Erroma|Erroman]] astronomia eta zientzien kurtso bat egin zuelarik Hurrengo urtean bere aberrira itzuli zen eta Frauenburgoko katedraleko kalonje izendatu zuten, osaba Lukasen laguntzaz, beti ere.Gero, [[Padua|Paduan]] ([[1501|1501-1507]]) medikuntza eta zuzenbide ikasi zuen, geldialdi txiki bat eginenz [[Ferrara|Ferraran]] ([[1503]]), non zuzenbide kanonikoan doktor gradua lortu zuen.
[[1496]]an [[Frauenburg]]oko katedraleko kalonje izendatu zuten, osaba Lukasen laguntzaz, beti ere.
 
Bere osaba, Emerlandgo apezpikua, zendu zenean mota askotako lanak egin zituen: gobernadore militar, mediku, epaile eta abar... Diruaren birbaloraketaren alde jo eta ke egin zuen lan, Zaldun Teutonikoen kudeaketa txarra zela-eta. [[Prusia]] erreinu osorako etxe moneta zentral bat sortzea iradoki zuen. Hala, [[1517|1517an]] Emerlandgo kudeatzaile orokorra izendatu zuten eta Allesteinera joan zen bizitzera. Bere herrialdean definitiboki instalaturik zegoenean (1523) , Warmiako diozesiaren administrazioan egin zuen lan, medikuntzan jardun zuen eta bere astronomiaren inguruko lan sakon eta garrantzitsua amaitu zuen.
[[1500]]. urtean, kargua utzi eta Italiara joan zen; [[Erroma]]n astronomian doktoratu eta gai buruzko hitzaldiak eman zituen; gero, [[Padua]]n medikuntza ikasi zuen, eta zuzenbide kanonikoa [[Ferrara]]n [[1503]]an.
 
[[1543|1543ko maiatzaren 24an]] hil zen Fromborken, gaurko [[Polonia|Polonian]]. [[2005|2005ean]] arkeologo talde batek bere gorpuzkiak herriko elizan aurkitu zituztela adierazi zuten eta [[2008|2008an]] teoria frogatu egin zen. Bere hortz baten eta garezur zati baten DNA alderatu zituzten eskuizkribu batean aurkitutako ile batekin eta bat zetozela ikusi zuten. Garezurretik abiatuz polizia adituek bere aurpegia berreraiki zuten, honek bere erretratoarekin bat egiten zuelarik.
Bere osaba, Lucas Watzenrode, [[Emerland]]go apezpikua, zendu zenean mota askotako lanak egin zituen: gobernadore militar, mediku, epaile eta abar... Diruaren birbalorketaren alde jo eta ke egin zuen lan, ''Zaldun Teutoniko''en kudeaketa txarra zela-eta. [[Prusia]] erreinu osorako etxe moneta zentral bat sortzea iradoki zuen. Hala, [[1517]]an Emerlandgo kudeatzaile orokorra izendatu zuten eta [[Allestein]]era joan zen bizitzera.
 
[[2010|2010eko maiatzaren 22an]] Jozef Kowalcyzkek (Poloniako nuntzio papala eta Primado de Polonia izendatu berria) zuzendutako meza baten bitartez bigarren hileta bat jaso zuen. Bere gorpuzkiak leku berean izan ziren lurperatuak, Fromborko katedralean. Granito beltzezko hilarri batek identifikatzen du orain teoria heliozentrikoaren fundatzaile gisa, Kopernikoren eguzki sistemaren errepresentazioa daramalarik; sei planetaz inguratutako urre koloreko eguzki bat.
[[1543]]ko [[maiatzaren 24]]an hil zen [[Frombork]]en, gaurko [[Polonia]]n.
 
== Familia ==
[[2005]]ean arkeologo talde batek bere gorpuzkiak herriko elizan aurkitu zituztela adierazi zuten eta [[2008]]an frogatu egin zen.<ref>http://www.elmundo.es/elmundo/2009/12/28/ciencia/1262017929.html</ref> Bere hortz bat eta garezur zati bat konparatu zuten eskuizkribu batean aurkitutako ile batekin eta bat zetozela ikusi zuten.
Kopernikoren aitaren familia [[Silesia|Silesiako]] herrixka batekoa zen, Nysatik (Neiße) gertu. Herriaren izena hainbat aldiz izan da letreiatua; Kopernik, Copernik, Copernic, Kopernic, Coprirnik, eta gaur Koperniki. XIV. mendean familiakideek Silesiako beste hainbat hirietara bizitzera joan ziren, Poloniako kapitalera, Cracovia (1367) eta Torunera (1400). Bere aita, Mikolaj the Elder, ziurrenik Janen semea, Cracoviako multzoan zegoen.
 
Nikolasen ama, Barbara Watzenrode, Toruneko patrizio aberats baten alaba, Toruneko aholkulari munizipala zena, Lucas Watzenrode Zaharra ([[1462|1462an]] hildakoa) eta Katarzyna Rüdiger Modlibógena (Jan Peckauren alarguna [[1476|1476an]] hildakoa). Moldibogseak 1271tik Poloniako historian oso ezaguna izandako familia polakoa zen. Watzenrode familia, Kopernik familia bezala, Silesiatik etorritakoa zen, 1360tik aurrera Torunen bizi izandakoa. Laster familia patrizio aberatsak bilakatu ziren, eragin handia zutenak jendearengan. Ezkontza bitartez ematen ziren Watzenrode familiaren arteko harremanen bidez, Kopernikok Toruneko (Thorn), Gdanskeko ([[Danzig|Danzing]]) eta Elblageko ([[Elbing]]) familia aberatsekin harremantzea lortu zuen, baita ere Prusiako familia nobleekin ere; Czapskis, Działyńskis, Konopackis eta Kościeleckis. Lucas eta Katherinek hiru seme-alaba izan zituzten: Lucas Watzenrode Gaztea ([[1447]]-[[1512]]), [[Varmia-Mazuriako voivoderria|Warmiako]] apezpiku bihurtuko zena eta Kopernikoren patroia, Bárbara, astronomoaren ama ([[1495]] ondoren hildakoa); eta Christina ([[1502|1502an]] baino lehenago hildakoa),[[1459|1459an]] Toruneko merkatari eta alkate zenarekin ezkondu zena, Tiedeman von Allen.
[[Fitxategi:Copernicus - Heliocentric Solar System.JPG|thumb|300px|Eredu Heliozentrikoa]]
 
== Hizkuntzak ==
Kopernikoren ikasketen artean, uste da [[Latin|latina]] eta [[Aleman|alemaniera]] erraztasun berarekin hitz egitea lortu zuela. Horretaz gain polakera, grekoa eta [[Italiera|italieraz]] hitz egiten zuen. Biziraun duten Kopernikoren lan gehienak latineraz daude idatziak, hau izan baitzen bere bizitzan zehar Europako akademiako hizkuntza. Latina ere bazen [[Eliza Katoliko Erromatarra]] eta Poloniako gorte errealaren hizkuntza ofiziala, arrazoi honengatik, Kopernikok buruzagi polakoekin zuen oinordekotza guztia latineraz dago idatzia.[[Fitxategi:Copernicus - Heliocentric Solar System.JPG|thumb|300px|Eredu Heliozentrikoa]]
 
== Modelo Heliozentrikoa ==
[[1533|1533an]]an, [[Johann Albrecht Widmannstetter]]rek-ek gutun sail bat bidali zuen [[Erroma|Erromara]]ra, Kopernikoren teoriak labur eta garbi azalduz. Interes handiz entzun zituzten [[Klemente VII.a]] aita santuak eta hainbat kardinal katolikoek. [[1536|1536rako]]rako Kopernikoren teoria forma definitiboa hartzeko gertu zegoen eta zurrumurruak Europa osoan zabaldu ziren. [[1536]]ko gutun batean, NikolausKopernikok [[Cardinalkontinentearen vonleku Schönberg]],ezberdinetatik Capuakopublikatu artzapezpikuakbehar bere ideiak zabaltzeko eskatu zion Kopernikori eta beretzako kopia bat bidaltzeko. Nikolasek asko atzeratuizan zuen liburuaren argitalpena eta, batek baino gehiagok, erlijioak baino mundu zientifikoak kezkatzen zuela gehiago dio.
 
[[1537|1536ko]] gutun batean, Nikolaus Cardinal von Schönberg, Capuako artzapezpikuak bere ideiak era zabalago batean komunikatzea eskatu zion Kopernikori eta beretzako kopia bat bidaltzeko. Batzuen esanetan gutun honek susmagarri egin zuen, beste batzuek ordea honek elizak haren ideiak publikatuak izatearen nahiaren desioari erreferentzia egiten ziola diotelarik.
 
Talde ezberdinengandik presioa jaso izan arren Nikolasek asko atzeratu zuen liburuaren argitalpena, baliteke kritikaren beldur izanagatik. Historialari batzuen esanetan, horrela izan bazen, mundu zientifikoan eragin zezakeen inpaktoak mundu erlijiosoan eragin zezakeenak baino gehiago kezkatzen zuen.
 
Ideia nagusiak hurrengoak izan ziren:
* Mugimendu zerutiarrak uniformeak dira guztiz, betikorrak eta zirkularrak edo ziklo ezberdinez osatuak.
 
* [[Unibertso]]aren zentrua, eguzkitik gertu dago.
* [[Unibertsoa|Unibertsoaren]] zentrua, eguzkitik gertu dago.
* Eguzkia mugitzen denean edo orbitatzen duenean, [[Merkurio]], [[Artizarra]], [[Lurra]] eta [[Ilargia]], [[Marte]], [[Jupiter]] eta [[Saturno (planeta)|Saturno]] aurkitzen dira ordenan.
* Eguzkia mugitzen denean edo orbitatzen duenean, [[Merkurio (planeta)|Merkurio]], [[Artizarra]], [[Lurra]] eta [[Ilargia]], [[Marte]], [[Jupiter]] eta [[Saturno]] aurkitzen dira ordenean (oraindik [[Urano]] eta [[Neptuno]] ez zirelarik ezagutzen).
* [[Izar]]rak urrun eta finko dauden objektuak dira eta, beraz, ez dute [[Eguzkia]]ren inguruan orbitatzen.
* [[Izar|Izarrak]] urrun eta finko dauden objektuak dira eta, beraz, ez dute [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan orbitatzen.
* Lurrak, hiru mugimendu ditu: eguneroko errotazioa, urteroko erreboluzioa eta urteroko bere ardatzaren inklinazioa.
* Planeten mugimendu atzerakoia, Lurrak egiten duen mugimenduaren ondorio da.
* Lurra eta Eguzkiaren artean dagoen distantzia oso txikia da, izarreenarekinizarrenarekin konparatuzalderatuz.
[[Fitxategi:De Revolutionibus manuscript 024r.jpg|thumb|left|300px|''De Revolutionibus'' eskuizkribua]]
 
== ''De revolutionibus orbium coelestium'' ==
Kopernikoren maisu lana ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]|''De revolutionibus orbium coelestium'']] ("Esfera zerutiarren erreboluzioen inguruan") izan zen. 25 urte pasa zituen lan honetan ([[1507]]-[[1532]]) eta hil eta gero argitaratu zuen [[Andreas Osiander|Andreas Osianderrek]]rek [[1543|1543an]]an. Hala ere, liburu honetako ideia garrantzitsuenaketa behaketa oinarrizkoenak ''The hypothesibus motuum coelestium a se constitutis commentariolus'' opuskuluan ([[1878]] arte ez zen argitaratuko) idatzi zituen, motzmotza etaizan argiarren etaoso argia garbidelarik.
 
Kopernikok antzinako [[Grezia|Greziako]]ko filosofoen idatziak ikertu zituen lurraren mugimenduarekiko erreferentziak bilatuz, besteakbereziki bestepitagorikoak eta Heráclides Pónticorenak, zeinek teoria horretan sinisten zuten. Teoria heliozentrikoari dagokionez, gaur egun jakina da  [[Aristarko Samoskoa]];<nowiki/>k asmatu zuela lehenengo aldiz (k.a. 310-230) halanahiz ereeta azkenhau ez zuenduen liburuan aipatuaipatzen.<ref> LeonardoBeharrezkoa Moledo/Estebanda Magnani,haren ''Diezikasketen teoríasbalio queerreala conmovieron"zentzu alkomunak" mundo''deuseztatutako (I)ideiak (2006),mahaigaineratu Capitaleta Intelectual.</ref>egitura koherente eta zientifiko bat ematean zentratzea, Harenharen helburua lurraren mugimenduaren arazoarentzakoarazoari soluzioairtenbidea bilatzea zenbaitzen.
 
Erdi Aroko ideologia erlijiosoarentzaterlijiosoarekiko hausturasuposa izanzezakeen zen,hausturak kosmosa(kosmos itxiaitxi eta ierarkizatuahierarkizatu ikustenbaten baitzuenordezkapena, gizakia zentro gisa, unibertso homogeneo eta gizakiaindeterminatu zeneta zentroaazken finean infinito batean, Eguzkiareneguzkiaren inguruan zebilena) unibertsozalantzak infinitusortu batean.zizkion KopernikokKopernikori bere lana publikatzeko garaian, Elizarekin izan zitzakeen arazoakarazoetaz sumatukontziente zituen, baina..zelarik. Gaixotasuna zela-etaZoritxarrez, ezbere heriotza sorrarazi zuen beregaixotasun obrabatengatik argitaratutaez ikusiko,zuen azkarragobere hillana baitzen.argitaratua ikusi.
 
Publikatuko zuen argi ez izan arren, De ''revolutionibus orbium coelestium'' delakoan lanean ari zen, [[1539|1539an]] [[Georg Joachim Rheticus]], [[Wittenberg|Wittenbergeko]] matematikaria Fromborkera iritsi zenean. Philipp Melanchthon-ek beste astronomo batzuekin prestatu zion bisita, eta Rheticusek hauekin batera ikasi zuen. Kopernikoren ikasle bihurtu zen berarekin elkar biziz urte pare batez. Rheticusek Kopernikoren ezkuizkribua irakurri zuen eta berehala oinarrizko teorien inguruko laburpen ez tekniko bat egin zuen Núrembergen bere irakaslea izan zenari, Schönerri, zuzendutako gutun formatuan. Beranduago Narratio Prima (lehen deskribapena) izenburuko liburuan argitaratu zuen honakoa Dánzigen [[1540|1540an]]. Rheticusen laguna eta aholkularia, Gasser Aquilesek, Narratio-ren bigarren edizio bat argitaratu zuen Basilean, [[1541|1541ean]]. [[1542|1542an]], Rheticusek Kopernikok idatzitako [[trigonometria]] tratatu bat (gerora De revolutionibus-eko bigarren liburuan sartua) argitaratu zuen. Lehenaren presiopean eta publikoak lanarekiko izan zuen erantzun ona ikustean, Kopernikok azkenean bere laguna zen Tiedemann Giese-ri (Chełmno-ko apezpikuari) eman zion, Rethicusek eskuratu ahal izateko eta Johannes Petreiusek inprimatzeko Núrembergen. De Revolutionibus-en lehenengo edizioa [[1543|1543an]] agertzen da (autorearen heriotzaren urte bera), [[Paulo III.a|Paulo III.a-ri]] dedikatutako sarrera luze batekin; idazteko arrazoi nabarmena egotziz aurreko astronomoek planeten teoria egoki baten inguruan adostasun bat lortzeko ezgaitasunari, eta azpimarratuz bere sistemak aurresan astronomikoen zehaztasuna areagotuz gero, honek [[Eliza|elizak]] egutegi zehatzago bat garatzea ahalbidetuko lukeela (garai horretan interes handiko gaia, eta elizak astronomia finantzatzeko zuen arrazoietako bat). Argitalpenaren lehenengo alea bere heriotzaren egunean iritsiko zitzaion Nikolas Kopernikori, 1543ko maiatzaren 24an.
Ez zekien argitaratuko zuen, baina ''De revolutionibus orbium coelestium'' delakoan lanean ari zen [[1539]]an [[Georg Joachim Rheticus]], [[Wittenberg]]eko matematikaria [[Frombork]]era iritsi zenean. Astronomo batzuk ezagutu behar zituen matematikariak eta Kopernikoren ikasle bihurtu zen urte pare batez. [[1542]]an, Rheticusrek Kopernikok idatzitako [[trigonometria]] tratatu bat argitaratu zuen eta egin ahalak egin zituen bere maisuak bere ideiak argitaratzeko.
 
Azkenean, lortu zuen eta ''De Revolutionibus''en lehen edizioa [[1543]]an izan zen, hilko zen urte bera.<ref>[http://imarrero.webs.ull.es/sctm03.v2/modulo1/JSanchez.pdf "Las Matemáticas y la Cultura: Matemáticas, Arte y Ciencia en los comienzos de la Revolución Científica"]</ref> Sarrera luze bat egin zion [[Paulo III.a]] aitasantuak, [[Eliza (argipena)|Elizak]] egutegi zehatzago bat egin nahi zuela eta horrela justifikatuz.
 
Lana 6 liburuz osatua zegoen:
 
* 1.[[Heliozentrismo|Heliozentrismoaren]]aren ikuspegi orokor bat eta munduaren kontzeptuaren esplikazio laburra.
 
* Astronomia esferikoaren printzipioak eta izarren zerrenda bat.
2. Oinarri teorikoa, astronomia esferikoaren printzipioak eta izarren zerrenda bat aurkezten ditu (hurrengo liburuetan garatutako argudioen oinarri gisa).
* Eguzkiaren balizko mugimenduak eta horrekin erlazionatutako fenomenoak.
 
* Ilargiaren deskripzioa eta mugimendu orbitalak.
3.Eguzkiaren balizko mugimenduak eta horrekin erlazionatutako fenomenoei dedikatutakoa.
* Sistema berriaren esplikazioa.
 
* Sistema berriaren esplikazioa (jarraipena).
4.Ilargiaren deskripzioa eta mugimendu orbitalak.
[[Fitxategi:Nicolaus Coppernicus iuro.png|thumb|300px| ]]
 
5.Sistema berriaren azalpen zehatza.
 
6.Sistema berriaren azalpen zehatza (jarraipena).[[Fitxategi:Nicolaus Coppernicus iuro.png|thumb|300px| ]]
[[Fitxategi:Nicolaus Coppernicus sig.png|thumb|200px|Sinadura]]
 
== Bere obraren esanahia ==
[[Fitxategi:Nicolaus Copernicus epitaph Frauenburg.jpg|thumb|300px|Fronborkeko katedralean dagoen epitafioa]]
Zalantzan jarri zuen gizakia zela Unibertsoaren zentroa. Kopernikoren ideia erabat iraultzailea zen eta zientziaren aldaketen aitzindaria. Modernitatea sumatzen da naturari izaera teologikoa kentzen dionean, zentroa ez da gizakia eta mugikortasun bat dago, planeta guztiek duten mugikortasuna.
 
Kopernikoren lanaren garrantzia hain zuzen ere bere izaera iraultzailean datza, aldaketa zientifiko askoren aitzindaria delarik. Izaera hau ez da bakarrik haren idatzietan aurkitzen, honetaz gain pentsamenduaren mugak apurtuko dituzten bide batzuk martxan jartzen baititu. Ezin dugu ahaztu Kopernikoren lanak Antzinako Munduari lotuta jarraitzen duela, premisa platoniko askok indarrean jarraitzen baitute bere pentsamenduan, uniformitate eta zirkularitatearen printzipio handiek bezala. Hala ere, bere obran [[Modernitate|modernitateko]] beste ideia garrantzitsu bat finkatzen da: naturak bere izaera teologikoa galtzen du, gizakia jada ez da unibertsoaren zentroa, baizik eta Kopernikok mugikortasun posizio batean kokatzen du, edozein planetakoarena bezalakoa.
Kopernikoren ondoren, arrazoiak gizakia gobernatzen duen ideia agertuko da. Gizakia autonomoa da, baina bere autonomia arrazoian datza.
 
Kopernikotik aurrera arrazoiak gizakia gobernatzen duen ideia agertuko da, hau haren gaitasuna izango delarik, [[Unibertsoa|unibertsoaren]] ordenamenduan parte hartzea ahalbidetzen diona. Horrela, gizakia autonomoa bilakatuko da, bere autonomia arrazoitzeko gaitasunean datzala. Giza arrazoia orain Naturaren jabe egin daiteke, dominatu eta kontrolatuz. Gizakiak unibertsoaren zentro fisikoa izateari utziko dio, honen zentro arrazionala bilakatzeko. Hemendik aurrera munduari aurre egiten diogu, ez behatuz, baizik eta gizakiaren gaitasunen bitartez hipotesiak eraikitzen, naturarekin kontrastatuz ontzat emango direnak ala ez.
Arrazoia Naturaren jabe egin daiteke, dominatu eta kontrolatu. Gizakia ez da, jada, Unibertsoaren zentro fisikoa, baina zentro arrazionala izango da.
 
Kasu honetan, Kopernikok antzinako munduko presuposizio aristotelikoak bere egiten zituen garaiko kristautasunaren aurka egin zuen. Aristotelesek teoria literarioa, politiko, etiko, metafisiko, logiko, meteorologiko, fisiko, biologiko, astronomiko guztia koherenteki integratu zuen, beste guztia erasotu gabe zati bat kritikatzea zailtzen zuelarik. Aldi berean, arrazoi beragatik, aspektu parzialetan agertu zitezkeen zailtasun txikiak albo batera uztea ahalbidetzen zuen. Hau bere munduaren ikuspegiak bi mila urtetan zehar iraun izanaren funtsezko arrazoia da. Honetaz gain bere aurkikuntza eta gero, Erdi Aroan sistema hau [[Akinoko Tomas|Akinoko Tomasen]] lanaren bitartez kristautzen joan zela eta horrela eliza katolikoak onartu zuela kontuan hartzen badugu, hobe ulertuko dugu bere ganditzeari aurka egin zion erresistentziak zein punturaino determinatu zuen ez soilik astronomiaren historia, baizik eta zientzia eta kulturarena ere.
Kopernikoren biografian Elizaren eragina ikusten dugu uneoro. Umezurtz geratu eta osaba kanonigoak hartu zuen, gero apezpiku egingo zelarik. Osaba Lucas arduratu zen bere heziketa akademikoaz ospe handiko unibertsitateetara bidaliz eta bere jakinduria zabalduz. Elizak Kopernikoren obra kondenatu zuen, baina [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoa]] izan zen bidea zabaldu ziona.
[[Fitxategi:Nicolaus Copernicus epitaph Frauenburg.jpg|thumb|300px|Fronborkeko katedralean dagoen epitafioa]]
 
[[1512|1512an]]an, osaba Lucas hil zenean, oraindik Elizaren babesean jarraitu zuenbabespean, [[koadrante]]akoadrantea, [[astrolabio]]aastrolabioa eta "tresna paralaktikoa" erabiliz, Eguzkiari egin zion so, Ilargiari eta izarrei. Azken behaketa [[1529|1529ko]]ko [[martxoaren 12]]an12an jaso zuen, [[Artizarra]] planeta. 56 urte zituen orduan.
 
Kopernikoren biografian Elizaren eragina ikusten dugu uneoro. Umezurtz geratu eta osaba kanonigoak hartu zuen, gero apezpiku egingo zelarik. Osaba Lucas arduratu zen bere heziketa akademikoaz ospe handiko unibertsitateetara bidaliz eta bere jakinduria zabalduz. Elizak Kopernikoren obra kondenatu zuen, baina [[Eliza katolikoa|Eliza Katolikoa]] izan zen bidea zabaldu ziona.
Espezialista gehienen ustean, Kopernikok ''De Revolutionibus''<ref>http://ads.harvard.edu/books/1543droc.book/</ref> bukatuta zuen [[1530]] aldera. Baina ez zuen argitaratu nahi izan. Zergatik ote? 20 urtez egindako lana eta dudatan argitaratzeko orduan? Liburua [[1543]]ko udaberrian atera zen eta Osianderrek idatzitako abisua, Schönberg kardinalak [[1536]]an Kopernikori idatzitako gutuna eta Kopernikok [[Paulo III.a]] aita santuari eginiko eskaintza bat ere bere barnean zituen. Eskaintza honetan, autoreak badaki Lurraren mugimenduak kondenatuko duela. Matematikariak ez direla ados jartzen esaten dio aita santuari, ez daudela ziur Eguzkiaren eta Ilargiaren mugimenduaz. Gainera, ez dira munduaren forma aurkitzeko gai izan.
 
Teoria kopernikarraren difusioa testuinguru politiko eta historiko batean ematen da, zeinetan [[1517|1517tik]] aurrera luteranismoaren ezusteko sartzearekin arazo erlijiosoak funtsezko garrantzia duen. [[1545|1545ean]] [[Trentoko Kontzilioa|Trentoko Kontzilioari]] hasiera eman zitzaion, hiru saio ondoren, bere amaiera [[1563|1563an]] izan zuelarik, elizaren erreforma erradikala utzita emaitza gisa, eta mundu erreformistaren aurrean dogmaren berreskurapen eta defentsa programa bat inposatuz.
Kopernikoren ideia nagusia, Antzinako ideia eta printzipioak mantentzea izan zen, baina beste hipotesi batekin: Lurraren mugimendua. Unibertso finitu eta itxia aurkezten digu, baina infinituki urruntzen diren izarrez osatua ere.
 
Espezialista gehienen ustetan, Kopernikok De Revolutionibus bukatuta zuen [[1530]] aldera, baina ez zuen argitaratu nahi izan. Zergatik ote? 20 urtez egindako lana eta zalantzatan argitaratzeko orduan? Liburua [[1543|1543ko]] udaberrian atera zen eta Osianderrek idatzitako abisua, [[Schönberg]] kardinalak [[1536|1536an]] Kopernikori idatzitako gutuna eta Kopernikok [[Paulo III.a]]<nowiki/>aita santuari eginiko eskaintza bat ere bere barnebildu zituen. Eskaintza honetan, autoreak badaki Lurraren mugimenduak kondenatuko duela. Matematikariak ez direla ados jartzen esaten dio aita santuari, ez daudela ziur Eguzkiaren eta Ilargiaren mugimenduaz. Gainera, ez dira munduaren forma aurkitzeko gai izan.
Argitalpenaren lehenengo alea bere heriotzaren egunean iritsiko zitzaion Nikolas Kopernikori, [[1543]]ko [[maiatzaren 24]]an.
 
[[Pio V.a|Pío V-ak]] eta [[Gregorio XIII.a|Gregorio XIII-ak]] [[1566|1566a]] eta [[1585]] tartean, XVI mendearen bigarren erdian, [[Eliza katolikoa|eliza katolikoaren]] errekuperazio prozesua burutuko dute, Kopernikoren ideia nagusia, barne haustura eta hierarkia arazoak konponduz. Ezagutza eklesiastikoa zabaltzen dute eta sinesmen protestanteak indarra hartu zuen herrialdeetan garrantzia eta eragina berreskuratzen dute. Baina zeruetan egondako gertakariek XVI. mendeko amaieran eta Kopernikok hauen inguruan egin zituen behaketek astronomia ptolemaikoak sostengatzen zuen filosofiaren sinesgarritasuna eta autoritatea hondatu zituen. Eliza katolikoak egoeraren aurrean amore eman zuen pixkanaka eta haren heliozentrismoarekiko oposizioa desagertzen da. Hala ere, beranduago, egoerari buelta emanez, mendearen amaieratik aurrera eliza katolikoa izango da inkisizioaren bidezko boterea erabili zuena heliozentrismoa etsaia bihurtuz.
 
Kopernikoren ideia nagusia, Antzinako ideia eta printzipioak mantentzea izan zen, baina beste hipotesi batekin: Lurraren mugimendua. Unibertso finitu eta itxia aurkezten digu, baina infinituki urruntzen diren izarrez osatua ere. Argitalpenaren lehenengo alea bere heriotzaren egunean iritsiko zitzaion Nikolas Kopernikori, [[1543|1543ko maiatzaren 24an.]]
 
Kopernikoren lana eta honek proposatzen dituen aldaketak astronomiaren aurreko egoerarekiko eta bere inguruko egitura zientifiko eta filosofikoarengan proiektatzen dira. Kopernikoren oinarrizko ideiak, aurrekoen aurka agertzen direnak, esate baterako, mugimenduen unitatearen ideia mantentzearena eta arrazionalagoa izango den zirkulu sistema bat sortzea izango lirateke. Helioestatismoa eta [[Heliozentrismo|heliozentrismoa]] ez dira premisa hutsak, baizik eta ondorioa. Gainera, astronomiaren "ekuanteak" ezabatzen ditu, ez dituztelako [[Platon|Platonen]] oinarrizko printzipioak errespetatzen. Hipotesi aldaketa egiten du baita ere: eguzkia geldirik mantentzen dela eta [[Lurra]] mugitzen dela (mugimendu ezberdineko segida batekin: errotazio, traslazio eta deklinazio mugimendua, ekinozioak azaltzeko balio duena) dioen hipotesia hartuz. Honetarako, Kopernikok bere hipotesi propioak planteatzen ditu: zeruko esferen zentro bakarra ez dela existitzen, eta gainera, Lurraren zentroa ez dela unibertsoaren zentroa, baizik eta ilargiaren eta grabitatearen zentroa.
 
Izar guztiak eguzkiaren inguruan daude bueltaka, honakoa haien biraketa zentroa delarik, eta eguzkia munduaren zentrotik gertu dago; paralaxiaren auzia gainditzen du, izarrak lehen uste zena baino distantzia askoz handiago batean daudela pentsatzen badugu. Gainera, izarren esferan gertatu dela iruditzen den edozein mugimendua ez da horrelakoa izan, baizik eta [[Lurra]] da mugitzen dena (egunero biraketa egiten duena buelta oso bat emanez, izarren esfera mugitu gabe dagoelarik). Modu honetan, eguzkiaren mugimendua ez da eguzkiaren baitan ematen, baizik eta Lurran datza, honek bere inguruan egiten duelarik biraketa, gainontzeko planetek bezala; eta planeten mugimendu atzerakoi eta zuzenak ez dira haiengatik gertatzen, baizik eta Lurraren mugimenduagatik. Hortaz, ikus dezakegu [[Lurra]] mugitzen dela dioen hipotesia planteatzeak unibertsoaren mugimenduen irregularitate asko azaltzeko balio duela: auzi zaharrak eta ekuanteak bezalako herraminta konplexuak ezabatzen ditu, baita zeruko esferak ere, etab.
 
== Harrera ==
Koperniko astronomia modernoaren aitzindaria kontsideratzen da, honek egindako ekarpenek hurrengo astronomoei ahalbidetu baitzien iraultza astronomikoari amaiera ematea.
Hasieran [[Erroma]]ko elizak<ref>http://www.milenio.com/firmas/carlos_tello_diaz/centro-universo_18_173562679.html Carlos Tello Diazen komentarioa.</ref> eta Protestanteak ere deitoratu zuten, [[Martin Luther]] eta [[Joan Kalbin]] tartean.
 
Hasieran [[Erromatar Eliza Katolikoa|Erromako elizak]] eta [[Eliza protestante|Eliza Protestanteak]] ere deitoratu zuten, [[Martin Luther King|Martin Luther]] eta [[Joan Kalbino|Joan Kalbin]] tartean.
Geroago [[Johannes Kepler|Kepler]] astronomo, astrologo eta matematikoak Kopernikoren teoria birmoldatu zuen eta [[Galileo Galilei|Galileok]] ,[[1610]]an, [[Artizarra]]k [[Eguzkia]]ren inguruan egiten zuela bira ohartu zenean, teoria egiaztatu zuen.
 
Geroago [[Kepler]] astronomo, astrologo eta matematikoak Kopernikoren teoria birmoldatu zuen eta [[Galileo Galilei|Galileok]] [[1610|1610an]], [[Artizarra|Artizarrak]] [[Eguzkia|Eguzkiaren]] inguruan egiten zuela bira ohartu zenean, teoria egiaztatu zuen.
[[Newton]] horren guztiaren bukatzailea zen.
 
[[Newton]] horren guztiaren bukatzailea zen, unibertso geozentriko batetik [[kosmos]] [[Heliozentrismo|heliozentriko]] batera pasatzean eta aurretik zegoen kosmosarekiko ikuspegia goitik behera aldatzean.
 
Hortaz, Iraultza Kopernikarra-tzat ezagutzen dena, haren teoria heliozentrikoaren formulazioa da, honen arabera Lurra eta bestelako astroek eguzkiaren inguruan biraka dabiltzalarik.
 
== Omenaldiak ==
* Bere izena Santos Luteranoren egutegian azaltzen da.
* [[2010]]ean 112. [[elementu kimiko]]ari [[Kopernizio]] izena jarri zitzaion bere omenez.<ref>http://zientzia.net/artikuluak/112-elementua-kopernizioa-aintzatetsia/</ref> <ref>http://www.slideshare.net/maitebeurko/elementuen-taula-periodikoa</ref>
 
* Copernicus ilargi kraterrari bere omenez jarri zioten izen hau.
== Erreferentziak ==
{{Erreferentzia zerrenda}}
 
* Coppernicus asteroideak (1322) ere bai hartu zuen bere izena arrazoi beragatik.
 
* [[Europako Espazio Agentzia|ESAko]] Copernicus Programa Espazialak (ingeleraz, Copernicus Programme) ere bai hartu zuen bere izena arrazoi beragatik.
* New Yorkeko estatuan Kopernik Behatokia eta Zientziaren Zentroa (ingeleraz, Kopernik Observatory & Science Center) existitzen da, hau ere bere omenez.
* Nikolas Kopernikoren oroimenean, 2010eko otsailaren 19an [[IUPAC|IUPACek]] 112. elementu kimikoari [[Kopernizio]] izena eman zion
 
== Erreferentziak ==
# Euskaltzaindia (PDF), 185. arauaː Errenazimentuko pertsona-izenak.
# EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
# Alemanek eta polakoek berea egin dute Copernicoren jaioterria. Hau ulertzeko zera hartu behar dugu kontutan: His country was the province of ancient Royal Prussia, composed of his native Torun and Warmia, both components of the Polish state since 1454 - Barbara Bieńkowska: The Scientific World of Copernicus on the Occasion of the 500th Anniversary of His Birth 1473-1973, 1973, 137 or.
# http://www.britannica.com/EBchecked/topic/136587/Copernicus
# http://www.elmundo.es/elmundo/2009/12/28/ciencia/1262017929.html
# Leonardo Moledo/Esteban Magnani, Diez teorías que conmovieron al mundo (I) (2006), Capital Intelectual.
# "Las Matemáticas y la Cultura: Matemáticas, Arte y Ciencia en los comienzos de la Revolución Científica"
# http://ads.harvard.edu/books/1543droc.book/
# http://www.milenio.com/firmas/carlos_tello_diaz/centro-universo_18_173562679.html Carlos Tello Diazen komentarioa.http://zientzia.net/artikuluak/112-elementua-kopernizioa-aintzatetsia/
# http://www.slideshare.net/maitebeurko/elementuen-taula-periodikoa
# <nowiki>https://es.wikipedia.org/wiki/Nicol%C3%A1s_Cop%C3%A9rnico</nowiki>
# <nowiki>https://en.wikipedia.org/wiki/Nicolaus_Copernicus</nowiki>
{{commonskat}}
 
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Nikolas_Koperniko"(e)tik eskuratuta