01:08, 2 abendua 2017ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.252 edits tNo edit summary ← Aurreko ezberdintasuna		01:34, 2 abendua 2017ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.252 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
46. lerroa: == Geografia == [[Fitxategi:~~El Salvador-CIA WFB Map~~El_Salvador_Topography.png\|220px\|thumb\|right\|~~El Salvadorren~~Mapa ~~mapa~~topografikoa.]] === Mugak === [[Erdialdeko Amerika]]ko estaturik txikiena da, 21.041 kilometro koadro luze-zabal, biztanle dentsitate handiena duena, eta [[Karibe itsasoa\|Karibe]] aldera ematen ez duen bakarra. Iparralde eta ipar-ekialdean [[Honduras]]ekin du muga; ekialde eta hego-ekialdean [[Fonsecako golkoa]]k bereizten du [[Nikaragua]]tik; hegoaldean [[Ozeano Barea]] du; eta mendebalde eta ipar-mendebaldean [[Guatemala]]. === Erliebea === Lurralde menditsua da gehienbat, kostaldeko lautada estuaz eta barnealdeko goi-lautadaz gainera. Sumendi-kate bat dauka alderik alde. [[~~Ilamatepec~~Lamatepec]] ([[Santa Ana departamendua\|Santa Ana]]), [[Chinchontepec]] ([[San Vicente departamendua\|San Vicente]]), [[Quetzaltepec]] ([[San Salvador departamendua\|San Salvador]]), [[Chaparrastique]] ([[San Miguel departamendua\|San Miguel]]) eta [[Izalco]] dira sumendi nagusiak. [[Ozeano Bare]]ko itsasertza 307 kilometro luze da, hego-mendebaldeko Paz ibaiaren ahotik hego-ekialdeko Gascoaránen bokaleraino. Lurraldearen egitura dela eta, [[lurrikara]]k izaten dira. === Hidrografia === 300 ibaitik gora dira: [[Grande de San Miguel]], [[Paz ibaia\|Paz]], [[Goascoran]]... Guztietan luzeena [[Lempa]] da. [[Guatemala]]n du sorburua, eta, 300 kilometro egin ondoren, Ozeano Barera isurtzen da. Ontziz ibiltzeko egokia da azken kilometroetan. Kostaldeko ibaiak laburrak dira. Bestalde, sumendi-jatorriko aintzira txiki batzuk ere badira: Ilopango, Coatepeque, Guija... === Klima eta landaredia === 61. lerroa: Kostaldeko alderdi batzuetan baso tropikala da, eta ibai-bokaletan mangladiak hazten dira. Mendialdean, tarteka, artadiak eta pinudiak daude. Gainerako alderdietan, lehen basoak zirenak lursailak eta larreak dira gaur egun <gallery mode="packed" heights="120"> == Historia ==▼ San_vicente_els.jpg\|Jiboa harana, [[San Vicente departamendua\|San Vicente]] * [[1524]]an [[Pedro Álvares Cabral\|Pedro Alvares Cabral]] militar portugaldarra lurraldera iritsi zen. Lempa River bridge.jpg\|[[Lempa]] ibaia * [[1821]]eko [[irailaren 15]]ean herrialdea independizatu zen [[Espainia]]tik. Playa_de_Corral_de_Mulas,_Usulután,_El_Salvador_-_panoramio.jpg\|Corral de Mulas hondartza, [[Usulutan departamendua\|Usulutan]] * [[1980]]an [[El Salvadorko Gerra Zibila\|Gerra Zibila]] piztu zen, 12 urte iraun eta 75.000 hildako eta desagertu inguru eragin zituena. Isla del Tigre vista desde Coyolito.jpg\|[[Fonsecako golkoa]] * [[1989]]ko [[azaroaren 16]]an [[San Salvador]]en 6 [[jesusen Konpainia\|jesuita]] hil zituzten ([[Ignacio Ellakuria\|Ignacio Ellacuria]], [[Ignacio Martin-Baro]], Segundo Montes, Joaquin Lopez y Lopez, Juan Ramon Moreno eta Amado Lopez). Santa_Ana_Volcano.USAF.C-130.3.jpg\|[[Lamatepec]] sumendia, [[Santa Ana departamendua\|Santa Ana]] * [[1998]]ko [[urri]]an sortutako [[Mitch urakana]]k herrialdea jo zuen. </gallery> ▲== Historia == === Lehen urteak === [[Fitxategi:ES Tazumal 06 2011 2280.jpg\|thumb\|300px\|Tazumalgo piramide nagusia, ~~kultura~~ [[~~maia~~Maien zibilizazioa\|kultura maia]].]] Ameriketako erdialdeko lehen biztanleak iparraldeko indiar herriak ziren. [[K. a. III. mende]]an [[Maien zibilizazioa\|maiak]] kokatu ziren gaur egungo lurraldean, baina mende batzuk geroago [[Yucatán penintsula]]ra joan ziren. [[XII. mende]]an [[Mexiko]]ko goi-lautadako [[nahua]] leinuko indiarrak oldeka sartu ziren lurraldean. Haietako batzuek, pipilek, Cuscatlango Erresuma sortu zuten [[Paz ibaia\|Paz]] eta [[Lempa]] ibaien artean. Ameriketako erdialdeko lehen biztanleak iparraldeko indiar herriak ziren. K.a. III. mendean [[maia zibilizazioa\|maiak]] kokatu ziren gaur egungo lurraldean, baina mende batzuk geroago [[Yucatan penintsula]]ra joan ziren. K.o. XII. mendean [[Mexiko]]ko goi-lautadako nahua leinuko indiarrak oldeka sartu ziren lurraldean. Haietako batzuek, pipilek, Cuscatlango erreinua sortu zuten Paz eta Lempa ibaien artean. [[1523]]. urtean espainiar konkistatzaileak iritsi ziren, [[Pedro de Alvarado]]~~ren~~ ~~gidaritzapean~~buru zutela. Guatemala konkistatu ondoren, espainiarrek erraz menderatu zituzten indiarrak, baina erabili zuten indarkeria zela -eta, ~~indiarrek~~indigenak matxinatu ziren, eta konkistatzaileak ihes ~~egitera~~egin ~~behartu~~behar ~~zituzten~~izan zuten. Handik gutxira, espainiarrak Guatemalan barrena sartu ziren berriro lurraldean. [[1525]]ean [[San Salvador]] hiria sortu zuten, baina hamalau urte behar izan zituzten indiarrak erabat menderatzeko. ~~Hala, bitarte~~Bitarte horretan, indiar populazioa erdira urritu ~~ziren~~zen. === XIX. mendea === [[Fitxategi:557px-CentralAmerica1860Map a.jpg\|thumb\|220px\|~~left~~right\|Erdialdeko Amerika [[1860]]an.]] Hasieran, El Salvador ~~[[Guatemala]]ko~~Guatemalako ~~Kapitaniaren~~Kapitaintzaren barruan geratu zen. Burujabetasuna lortzeko ahalegin batzuen ondoren, [[1811]] eta [[1814]] urteetako iraultzen ondoren, alegia, Guatemalako ~~Kapitania~~Kapitaintza burujabe bihurtu zen ([[1821)]]ean. Baina, ~~1822an~~[[1822]]an, ~~Agustín~~[[Agustin de Iturbide]] mexikarraren gudarosteak sartu ziren indarrez lurraldean. Handik hilabete gutxira, Iturbideren inperioa desegin zenean, Ameriketako Erdialdeko Probintzia Batuetako bat izatera pasatu zen El Salvador ([[1823]]-[[1839]]). ~~1841eko~~[[1841]]eko urtarrilaren 30ean, El Salvadorko ~~errepublika~~Errepublika burujabea sortu zen.▼ ▲Hasieran, El Salvador [[Guatemala]]ko Kapitaniaren barruan geratu zen. Burujabetasuna lortzeko ahalegin batzuen ondoren, 1811 eta 1814 urteetako iraultzen ondoren, alegia, Guatemalako Kapitania burujabe bihurtu zen (1821). Baina, 1822an, Agustín de Iturbide mexikarraren gudarosteak sartu ziren indarrez lurraldean. Handik hilabete gutxira, Iturbideren inperioa desegin zenean, Ameriketako Erdialdeko Probintzia Batuetako bat izatera pasatu zen El Salvador (1823-1839). 1841eko urtarrilaren 30ean, El Salvadorko errepublika burujabea sortu zen. === Errepublika garaia === Handik aurrera, erabateko borrokak izan ziren liberalen eta kontserbadoreen artean, baita estatu-kolpeak eta diktadurak ere. Hala ere, bakealdietan, ekonomiak aurrera egin zuen, kafe-emaitza handiei esker. [[1895]]ean, El Salvador, [[Honduras]] eta [[Nikaragua]]k, bat eginik, Ameriketako Erdialdeko Errepublika Nagusia sortu zuten. Batasun hura ~~1898an~~[[1898]]an desegin zen [[Tomás Regalado]] jeneralaren estatu kolpea zela medio. Hurrengo zortzi agintaldietan nolabaiteko bakea izan zen, baina demokraziarik gabe, lehendakariak berak izendatzen baitzuen ondorengoa.▼ M.[[Maximiliano Hernández Martínez]] jeneralaren diktadurak ([[1931]]-44[[1944]]) demokraziaren aldeko ahalegin guztiak zanpatu zituen. [[1944]]an, herriaren matxinada batek hauteskundeak egitera behartu zuen, baina handik hiru urtera batzorde militar batek hartu zuen aginpidea. [[Oscar Osorio]] komandantearen ([[1950]]-56[[1956]]) eta [[José María Lemus]] koronelordearen (1956-60[[1960]]) lehendakaritzapean, oligarkiak eta kafe-sail handien jabeek aginpidea ~~mantendu~~atxiki zuten, eta [[Julio Rivera]] ([[1962]]-67[[1967]]) eta [[Fidel Sánchez]] (1967-72[[1972]]) koronelen gobernu garaian, erreforma bideratzeko ahaleginak egin baziren ere, ez zen aldaketarik gertatu. Nolabaiteko askatasun politikoak alderdi politiko berrien sorrera ekarri zuen: Alderdi Kristau Demokratikoa (PDC), eta Partido de Acción Renovadora (PAR), geroago Movimiento Nacional Revolucionario (MNR) alderdiaren barruan geratu zena.▼ ▲Handik aurrera, erabateko borrokak izan ziren liberalen eta kontserbadoreen artean, baita estatu-kolpeak eta diktadurak ere. Hala ere, bakealdietan, ekonomiak aurrera egin zuen, kafe-emaitza handiei esker. [[1895]]ean, El Salvador, [[Honduras]] eta [[Nikaragua]]k, bat eginik, Ameriketako Erdialdeko Errepublika Nagusia sortu zuten. Batasun hura 1898an desegin zen [[Tomás Regalado]] jeneralaren estatu kolpea zela medio. Hurrengo zortzi agintaldietan nolabaiteko bakea izan zen, baina demokraziarik gabe, lehendakariak berak izendatzen baitzuen ondorengoa. Langabeziak eta lurrik ezak 300.000 salvadortar inguru bultzatu zituen herrialdetik kanpora [[1950]]-60[[1960]] bitartean. Haietatik gehienak Honduras aldera joan ziren, baimenik gabe, eta lurrak hartu zituzten. Baina [[1969]]an, Hondurasko gobernuak nekazaritzaren erreforma bideratu zuenean, salvadortar asko lurrik gabe geratu, eta sorterrira itzuli ziren. Bi herrialdeen artean sortu ziren tirabirak futbol-partida batean lehertu ziren. Horrenbestez, 1969ko uztailean El Salvadorko gerra-hegazkinek Hondurasko aireportuak bonbardatu zituzten, eta gudarostea mugan barrena sartu zen. Hondurasko gudarostea atezuan egon zen, harik eta [[Ameriketako Estatuen ~~Erakundearen~~Erakundea]]ren (OEA) bitartekaritzaz su-etena izenpetu zen arte. Erabateko bakea [[1980]] arte ez zen hitzartu. Gertaera hari ~~«futbolaren~~[[Futbolaren ~~gerra»~~Gerra]] deitu zitzaion.▼ ▲M. Hernández Martínez jeneralaren diktadurak (1931-44) demokraziaren aldeko ahalegin guztiak zanpatu zituen. [[1944]]an, herriaren matxinada batek hauteskundeak egitera behartu zuen, baina handik hiru urtera batzorde militar batek hartu zuen aginpidea. Oscar Osorio komandantearen (1950-56) eta [[José María Lemus]] koronelordearen (1956-60) lehendakaritzapean, oligarkiak eta kafe-sail handien jabeek aginpidea mantendu zuten, eta [[Julio Rivera]] (1962-67) eta [[Fidel Sánchez]] (1967-72) koronelen gobernu garaian, erreforma bideratzeko ahaleginak egin baziren ere, ez zen aldaketarik gertatu. Nolabaiteko askatasun politikoak alderdi politiko berrien sorrera ekarri zuen: Alderdi Kristau Demokratikoa (PDC), eta Partido de Acción Renovadora (PAR), geroago Movimiento Nacional Revolucionario (MNR) alderdiaren barruan geratu zena. ▲Langabeziak eta lurrik ezak 300.000 salvadortar inguru bultzatu zituen herrialdetik kanpora 1950-60 bitartean. Haietatik gehienak Honduras aldera joan ziren, baimenik gabe, eta lurrak hartu zituzten. Baina [[1969]]an, Hondurasko gobernuak nekazaritzaren erreforma bideratu zuenean, salvadortar asko lurrik gabe geratu, eta sorterrira itzuli ziren. Bi herrialdeen artean sortu ziren tirabirak futbol-partida batean lehertu ziren. Horrenbestez, 1969ko uztailean Salvadorko gerra-hegazkinek Hondurasko aireportuak bonbardatu zituzten, eta gudarostea mugan barrena sartu zen. Hondurasko gudarostea atezuan egon zen, harik eta Ameriketako Estatuen Erakundearen (OEA) bitartekaritzaz su-etena izenpetu zen arte. Erabateko bakea 1980 arte ez zen hitzartu. Gertaera hari «futbolaren gerra» deitu zitzaion. === Gerra zibila === [[Fitxategi:FMLN War Time 1984.png\|thumb\|200px\|[[FMLN]]ren soldadu bat [[1984]]an.]] [[1972]]ko eta [[1977]]ko hauteskundeetan A. Molina koronela eta C. H. Romero jenerala, alderdi ofizialetako ordezkariak, iruzur egin izanaz salatu zituen oposizioak. Bien bitartean, gobernuak iruzurraren aurkako manifestazioak eta lurra banatzea eskatzen zuten nekazarien matxinadak gogor zapaldu zituen, eta Eliza, nekazari-elkarte askoren sortzailea, gobernuari aurre egiten hasi zitzaion. José Napoleón Duarte, oposizioko burua eta Alderdi Kristaudemokrataren (PDC) hautagaia, Guatemalara erbesteratu zen. Ezkerreko talde iraultzaileek, 1980ko abuztuan Nazioaren Askapenerako Farabundo Martí Frontera ([[FMLN]]) bilduak, borroka armatuaren alde egin zuten, eta gobernuaren gudarosteari eta eskuin muturreko taldeei aurre egiten hasi zitzaizkien. [[1979]]ko bukaeran indarkeria erabat zabaldu zen (atentatuak alde batetik, zapalkuntza latza bestetik). Egoera hari aurre egin nahian, urrian, El Salvadorko gudarosteko ofizial gazte batzuek estatu-kolpea jo, eta Romero jeneralari aginpidea kendu zioten. Giza eskubideak babestea, nekazaritzaren erreforma bideratzea eta hauteskunde libreak deitzea agindu zuten, eta, sinesgarritasuna irabaztearren, [[José Napoleon Duarte]] batzordekidetzat hartu zuten [[1980]]ko urtarrilean, baina finantza-munduko eta gudarosteko eskuindarren presioak galarazi zien agindutakoa betetzea. Barne-egoerak okerrera egin zuen, eta gerra zibila erabat zabaldu zen. Hala, 1980an, 22.000 pertsona inguru hil ziren. Haietako bat Oscar Arnulfo Romero, San Salvadorko artzapezpikua, eskuindar komando batek martxoan hil zuena. 94. lerroa: === Azken urteak === [[1992]]ko urtarrilaren 12an, 12 urteko gerra zibilaren ondoren (75.000 hil, 8.000 desagertu), alde biek gobernuak eta Frente Farabundo Martí (FMLN) erakunde politiko-militarrak bakea izenpetu zuten [[Chapultepec]]en. Hitzarmenaren arabera, aldaketak egin behar ziren konstituzioan eta gudarostean, aldaketak egin behar ziren, halaber, nekazaritzaren antolakuntzan, polizia zibil berri bat eta giza eskubideen aldeko erakundeak sortu behar ziren, eta abar. Urtarrilean bertan preso politiko guztiak aske geratu ziren. FMLN legeztatu berriak oposizioko talde guztien batasuna aldarrikatu zuen jendaurreko bere lehenengo agerraldian, 1992ko otsailean. Bertan izan ziren, urteetan ezkutuan bizi ondoren, gerrillako buruzagi nagusiak: Shafick Handal, Joaquín Villalobos, Fernán Cienfuegos, Francisco Jovel eta Leonel González. Hitzarmenak gauzatzeko arazoak agerian geratu ziren berehala. Hala ere, 1993ko otsailaren 15ean, azkeneko 1.700 gerrillariek armak eman zituzten, Erdialdeko Amerikako zenbait estatubururen eta NBEko idazkari nagusiaren aurrean. Polizia Nazional Zibila, Giza Eskubideen Prokuradoretza eta Hauteskundeetarako Auzitegi Gorena sortu ziren. NBEk batzorde berezi bat antolatu zuen gerra zibileko gehiegikeriak aztertzeko: Egia Batzordea.

El Salvador: berrikuspenen arteko aldeak