23:22, 17 urria 2017ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.273 edits →‎Historia ← Aurreko ezberdintasuna		23:44, 17 urria 2017ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.273 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
49. lerroa: == Gizartea == [[Fitxategi:Yaxchilan Lintel 24.jpg\|thumb\|190px\|Xoc andrea, Itzamnaaj B'alam II.a erregearn [[izeko\|izeba]]-[[emazte]]a, soka arantzadun bat [[mihi]]tik igaroaz ([[709]])]] Maiak ez ziren inoiz aginte batu baten azpian izan, eta beren administrazioa zuten [[hiri-estatu]] anitzetan bizi ziren. Gizartea hierarkietan antolatua eta itxia zen; funtzioak hertsiki banatuak zeuden. Hiri bakoitzeko buru politiko, militar eta erlijiosoak ''halach uinic'' («egiazko gizona») izena zuen; kargu hori bizi guztirakoa zen eta herentziaz jasotzen zen. Agintari goren horrek familia nagusietako buruek eta apaizek osaturiko kontseilua (''batab'') zuen aldamenean eta haien arteko bat buruzagi militarra zen (''nacom''). Apaizgoa bereziki ahaltsua zen, ezagutzen monopolioa hark baitzuen: idazkera, kronologia, sendagintza, etab. Apaizek eta haien ahaideek gizartearen goi klasea osatzen zuten. Horien azpian, funtzionarioen sail ugaria hiriaren funtzionamenduaz arduratzen zen. Nekazariak, azkenik, gizartearen oinarria eta jende kopuru handieneko klasea ziren; hiri-estatuko lurretan lan egiten zuten eta zerga astunak ordaindu behar zizkieten goiko klaseei. Hirietako eskulangileak eta merkatari txikiak nekazarien maila berekoak ziren. Merkataritza urria zenez burgesia handirik ez zen sortu. [[Esklabo]]ak ere baziren, gerran bahituriko etsaiak gehienbat. Aro Klasikoan maiak [[hiri-estatu]]tan antolatuta bizi izan ziren. Hiri-estatu independenteak ziren, ia [[jainko]]tzat zeuzkaten buruzagi [[gudari\|militarren]] eta printze gudularien agindupean zeuden; apaizek ere garrantzi handiko tokia zuten gizarte horretan. Beraz, [[teokrazia]] batean bizi zirela esan daiteke. == Ekonomia == Gizartea [[gizarte klase\|mailatan]] banatua zegoen; guztiz maila bereiziak ziren. Goi-goian agintari politiko nagusiak, apaizak eta [[noblezia\|noble]] gerrazaleak zeuden; bitarteko mailan, berriz, artistak, goi mailako teknikariak eta merkatariak; ondoren, maila apalagoan, eskulangileak eta nekazariak; eta, azkenik, gizarte maila guztien azpian, [[esklabotza\|esklaboak]]. Maien ekonomiaren oinarriak guztiz xumeak ziren, eta gauza bitxia da hain kultura zabalaren euskarri izana. Jarduera nagusia nekazaritza zen: [[arto]]a, [[babarrun]]a, [[batata]] eta fruituak. Lurra lantzeko teknika eta baliabideak [[Neolito]]koak ziren: [[golde]]a ez zuten ezagutzen, eta lurra makilaz zulatzen zuten. Beste lanabes batzuk harrizkoak ziren. Bideak, oro har, ongi eginak baziren ere, zama-abererik eta [[gurdi]]rik ezagutzen ez zutenez, zama bizkarrean garraiatzen zuten. Merkataritzak trukea zuen oinarri eta hirietan zenbait eskulangintza mota lantzen ziren: oihalgintza, saskigintza, lumazko produktuak eta harri lanak. === Erlijioa eta zientzia ===▼ {{sakontzeko\|Maia mitologia}}▼ ~~[[Fenomeno natural\|Izadi gertakariak]] sakralizatzeagatik ez ezik -beste herri askok ere egin zutena- [[denbora]] gurtzeagatik ere -horregatik batez ere- bereizi zen maia herria.~~ === Idazkera eta matematikak ===▼ [[Fitxategi:Maya.svg\|150px\|thumbnail\|Zenbakiak, 20 oinarriduna ([[euskara]]z bezala)]]▼ Askotan maien idazkera [[hieroglifo\|hieroglifiko]] gisa agertu izan den arren, zeinu [[fonetika\|fonetiko]] eta ideogramez osatutako hizkuntza konplexu bat zen, orain oso gutxi arte deszifratu izan ahal ez dena. Hitz egindakoa zehatz paperean adierazi ahal zuen "Mundu Berriko" hizkuntza bakarra zen, garaiko europarrek bere idazkerarekin konpara zezaketen bakarra. [[Espainiar Inperioa]]ren agintari kolonialek eta [[Erromatar Eliza Katolikoa\|Erromatar Eliza Katolikoko]] elizgizonek maien testu gehien-gehienak suntsitu zituzten, baina bakan batzuek iraun dute.▼ Maiek 0 zenbakiaren kontzeptua garatu zuten (ematen duenez, "Mundu Zaharrean" baino mendeak lehenago) eta 20ean oinarritutako zenbaki-sistema bat zuten: [[zenbaki-sistema hogeitar]]ra. Kalkulu astronomiko ezin zehatzagoak egin zituzten; [[ilargia]]ren eta planeten mugimenduari buruzko beraien diagramak begiz inoiz egin diren perfektuenak dira. Maien urtea gurea baino pixka bat luzeagoa zen, 365 egun eta 25 ordutakoa.▼ == Arkitektura == 90 ⟶ 82 lerroa: [[Chichén Itzá\|Chichen-Itza]] hiria da, orobat, aipagarria, baina aurreko hiri maiek ez bezalako ezaugarriak dituelako bereziki. Izan ere, tolteken eragin betearen garaian eraiki zen, eta maien arkitektura tradizionala eraldatu zuen. Dena dela, hainbat garaitako monumentuak aurkitu dira han ere, toltelkak iritsi aurrekoak asko eta asko, Gazteluan, Gudarien tenpluan eta abarretan ikus daitekeen bezala. Berrikuntzetan kontuan hartzekoak dira ondoko hauek: zutabeek badute eginkizun jakin bat, ez dira apaingarri soilak, horrela espazio zabalagoak eratzen dira eta sabai lauak erabiltzen dira. Eraikinen bolumena handitu egiten da eta kokaera ikusgarriagoa ematen zaie. Eskultura lanek dramatismoa areagotzen dute, eta gudariak irudikatzen hasten dira, besteak beste. == ~~Eskultura~~Artea == === Eskultura === [[Fitxategi:CopanNSouthCatherwood.jpg\|thumbnail\|left\|240px\|N [[zutarri (argipena)\|zutarriaren]] hegoaldeko aurpegia, Copan. K'ac Yipyaj Chan K'awiil ("''Kea darion maskorra''") erregea irudikatzen du. Catherwoodek marraztua [[1839]]an.]] 98 ⟶ 91 lerroa: Obra eta aztarnategi aipagarriei dagokionez, bereziki azpimarratzekoak dira [[Palenque]]ko [[iztuku\|estukozko]] [[behe-erliebe]]ak eta hieroglifoak. [[Peten]] oroitarriengatik da ospetsua, han hasi baitziren era horretako lanak egiten, eta [[Tikal]], [[Chichén Itzá\|Chichen-Itza]] eta [[Uxmal]]en zurezko apaindura bikainak aurkitu dira. === Pintura eta zeramika === [[Fitxategi:Bonampak painting.jpg\|thumb\|320px\|1 Egiturako [[fresko]]ak, [[Bonampak]]]] Pintura maiaren erakusgarri bikainenak [[Bonampak]] hirikoak dira (K.o. [[790]]), bikain kontserbatu baitituzte behinolako forma eta kolore guztiak. Printzerri maia Niki bateko bizitza adierazten dute, xehetasun handiz: soldaduak, musikariak, haurrak, jantziak, tresnak, armak, etab. Eskulturan bezala, Bonampakeko irudietan bilakaera nabarmena ageri da hasierako garaietako irudiei buruz: irudiak errealistagoak dira, bakoitzak bere ezaugarri propioak ditu eta jarrera lasaiagoa agertzen dute. Monumentuetako hormetan eta [[hilobi]]etan erabili zen batez ere pintura; gorteari eta eguneroko bizitzari buruzko irudiak nagusiki lehenengoetan eta irudi sinbolikoagoak hilobietan. Koloreetan [[claudio Etxeberria\|gorria]] eta [[beltz]]a ziren erabilienak. 107 ⟶ 99 lerroa: [[Zeramika]]ri dagokionez, aipagarriak dira [[terrakota]]zko ontziak, oso soilak diren arren irudi bikainez margotu ohi zituztelako. Ontzietako irudien eta zeramikazko [[estatua (argipena)\|estatua]] txikien bitartez maien bizitzari buruzko hainbat xehetasun ezagutu ahal izan da: lanbideak, janzkera, etab. ▲=== Idazkera ~~eta matematikak =~~== === Zibilizazioaren aurkikuntza ===▼ ▲[[Fitxategi:Maya.svg\|150px\|thumbnail\|Zenbakiak, 20 oinarriduna ([[euskara]]z bezala)]] ▲Askotan maien idazkera [[hieroglifo\|hieroglifiko]] gisa agertu izan den arren, zeinu [[fonetika\|fonetiko]] eta ideogramez osatutako hizkuntza konplexu bat zen, orain oso gutxi arte deszifratu izan ahal ez dena. Hitz egindakoa zehatz paperean adierazi ahal zuen "Mundu Berriko" hizkuntza bakarra zen, garaiko europarrek bere idazkerarekin konpara zezaketen bakarra. [[Espainiar Inperioa]]ren agintari kolonialek eta [[Erromatar Eliza Katolikoa\|Erromatar Eliza Katolikoko]] elizgizonek maien testu gehien-gehienak suntsitu zituzten, baina bakan batzuek iraun dute. == Matematikak == ▲Maiek 0 zenbakiaren kontzeptua garatu zuten (ematen duenez, "Mundu Zaharrean" baino mendeak lehenago) eta 20ean oinarritutako zenbaki-sistema bat zuten: [[zenbaki-sistema hogeitar]]ra. Kalkulu astronomiko ezin zehatzagoak egin zituzten; [[ilargia]]ren eta planeten mugimenduari buruzko beraien diagramak begiz inoiz egin diren perfektuenak dira. Maien urtea gurea baino pixka bat luzeagoa zen, 365 egun eta 25 ordutakoa. ▲=== Erlijioa eta ~~zientzia~~mitologia === ▲{{sakontzeko\|Maia mitologia}} Erlijioak zibilizazio maiaren alderdi guztiak ukitzen zituen. Maien panteoia jainko ugariz osatua zen. Jainko nagusia [[Hunab Ku]] zen, gauza guztien sortzailea; harengandik zeruko jainkoa sortu zen, [[Itzamna]], idazkeraren eta egutegiaren jainkoa. [[Kinich Ahau]] eguzkiaren jainkoa zen, eta [[Ixchel]] ilargiaren jainkosa. Horiek jainko handiak ziren, baina beste jainko batzuk herriaren bizitzatik gertuago zeuden, hala nola [[Chaak]], euriaren jainkoa; [[Yum Kax]], artoaren eta nekazaritzaren jainkoa; [[Kukulkan]], haizearena; [[Ah Puch]], heriotzarena; [[Ek Chuan]], gerrarena; [[Ixtab]], suizidena... Animaliak hiltzen zituzten jainkoen ohoretan, baita pertsonak ere, gehienbat etsaiak eta Aro Postklasikoan, baina ez azteken neurrian. Heriotzaren ondoko bizitzan sinisten zuten eta aitortzaren antzeko zerbait bide zuten. Maien sinesteen arabera, uholde unibertsalek lau aldiz suntsitua zuten mundua. ▲=== ~~Zibilizazioaren~~Maien zibilizazioaren aurkikuntza === Maien zibilizazioaren hondakinak ez ziren [[1839]] arte egin ezagunak, [[John Lloyd Stephens]] [[Ameriketako Estatu Batuak\|estatubatuarrak]] eta [[Frederick Catherwood]] marrazkilariak hainbat hiri galdu bisitatu zituztenean. Idatzi zuten marrazkidun egunkariak antzinako kultura honenganako jakin-mina sortu zuen mundu osoan. Guatemalako eta [[Belize]]ko egungo biztanle asko maia dira odolez eta hizkuntzaz; halaber, [[Mexiko]]ko herri txiki askotan maia kultura existitzen da oraindik. == ~~Ikus, gainera~~Erreferentziak == {{ lur \| data=2011/12/26}}▼ * [[Maia kodex]]ak * [[Azteka]] * [[Olmeka]] == Kanpo loturak == {{commonskat}} * {{es}} [http://www.ciudadesmayas.com/ ''ciudadesmayas.com'' webgunea] ~~== Erreferentziak ==~~ ▲{{ lur \| data=2011/12/26}} [[Kategoria:Maiak]]

Maien zibilizazioa: berrikuspenen arteko aldeak