|
== Historia ==
[[Fitxategi:Palenque Ruins.jpg|thumbnail|320px|[[Palenque]] maia herriko ''Jauregia'' izeneko tenplu multzoa.]] ▼[[K. a. 3000]]. urtearen erditsuan zenbait ehiztari talde kokatu ziren Guatemalako goi lurretan, geroago maia kultura sortu zen mugen barnean. K. a. 2000. urtetik maia zibilizazioaren oinarri izan zen [[arto]]a landatzeari ekin zioten. Maien eta [[Yucatán penintsula]]ko [[Olmeka|olmeken]] arteko berdintasunaz asko eztabaidatu da. Dirudienez, olmekek eta maiek asko eragin zuten elkar. Teoria batzuen arabera, olmeken ondorengoak [[Guatemala]] aldera emigratu zuten, bertako biztanleekin nahastuz eta maien aitzindariak sortuz. Maien zibilizazioa hiru alditan bereizi ohi da: [[Aro Aurreklasikoa]] ([[K. a. 2000]]-[[250|K. o. 250]] bitartean), [[Aro Klasikoa]] ([[300]]-[[900]] bitartean) eta [[Aro Postklasikoa]] ([[900]]-[[1519]] bitartean).
=== Aro Aurreklasikoa ===
▲[[Fitxategi:Palenque Ruins.jpg|thumbnail|320px|[[Palenque]] maia herrikoko ''Jauregia'' izeneko tenplu multzoa .]]
Lehen nekazari herriak, K. a. 1500 ingurutik aurrera, lehen nekazari herriak kokalekuak eraikitzen hasi ziren [[Ozeano BarearenBare]]aren aldean, gaur egungo MexikorenMexiko eta Guatemalaren artean (Ocos, Cuadros), eta erdialdeko [[Chiapas]]en; hango biztanleek artoa[[arto]]a, babarruna[[babarrun]]a eta [[kuia]] ereiten zuten. [[K. a. VIII. mendea|K. a. VIII]]-[[K. a. III. mendea|III. mendeetan]] biztanleria handitu zen eta lurrez eraikitako lehen hiriak sortu ziren hegoaldean ([[Kaminaljuyu]], [[Izapa]]) eta erdialdean (Uaxactún[[Uaxactun]], [[Tikal]]); aldi hartan ez zuten ez harrizko arkitektura, ez idazkera, ezagutzen, baina zeramika monokromoan hainbat estilo erabili zituzten (Las Charcas, Mamom).
K. a. III - K. o. IV. bitarteko mendeetan, erdialdean (Peten[[Petén]]) bereziki, eta iparraldean (YucatanYucatán) eraikitako hirietan (Tikal, [[Copán]], [[Palenque]], Petén,[[El CobáMirador]]) zientzia, teknika, eta arte maiaren ezaugarriak agertu ziren: idazkera hieroglifikoa, zeramika polikromatua, egutegia (K. o. 250 inguru). Arkitekturaren ezaugarriak ere orduan finkatu ziren: plataformaplataformak, [[piramide (argipena)|piramidea]]piramideak eta tenpluatenplu garaiak.
=== Aro Klasikoa ===
AroK. klasikoano. 300. urtetik aitzina, aurreko joerak indartu ziren eta maien zibilizazioak gailurra iritsi zuen. [[Nekazaritza]] indartu zen, biztanleria ugaldu eta hiri berriak egin zituzten, aldi berean lehengo aroko hiriak eraikuntza berri ederrez hornitzen zituztela: [[Tikal]], [[Palenque]], [[Copán]], Uaxactún[[Uaxactun]], [[Piedras Negras]], Yaxchilan[[Yaxchilán]], Bonampack[[Bonampak]], Rio[[Río Bec]], etab. Hala, 5.000 biztanletik 50.000 biztanle arte zuten 40 hiri baino gehiagotan, 2 milioi inguru pertsona bizi ziren. Antza denez, hiri hauek administrazio eta erlijioguneak ziren, eta jendea haien inguruan bizi zen. Hiriak edo eskualdeak federazioetan elkarturik bide zeuden.
Gehienbat erdialdean kokaturik zeuden hiri horiek, eta [[600]]-[[900]]. urte bitartean etengabeko aurrerapena izan zuten, harik eta [[X. mendea]]ren amaieran maien kulturak bat-bateko gainbehera izan zuen arte; biztanleek hiriak utzi zituzten, eta laster estali zituen landaredi tropikalak. Erorketa horren arrazoiak ez dira ezagunak oraindaino eta hipotesi anitz egin dira desagertze hau ulertzeko: landa lurrak agortu izana, izurriteak[[izurrite]]ak, klimaren aldaketa, agintarien aurkako matxinadak.
=== Aro Postklasikoa ===
Maien kultura, alabaina, iparraldean berpiztu zen [[X. mendea]]ren amaieran, leinu nahasketa baten ondorioz, eta postklasikoa deitu den aroa hasi zen horrela. Izan ere, 978tik[[978]]tik 987ra[[987]]ra Mexikotik heldu ziren [[tolteka]]k [[Chichén Itzá]] hiriaz jabetu ziren eta han kokatu ziren, era horretarahorretan maia-tolteka deritzan aldia hasi zela. Arrotzak maiekin nahastu ziren eta beste arkitektura mota bat, erabat tolteka ez dena, ezta maia klasikoa ere, garatu zuten Yucatan-ekoYucatángo hirietan, hala nola, (Chichén Itzá, [[Uxmal]], Kabah[[Kabáh]], [[Izamal,]] Tulum,eta etab.)[[Tulum]]en. Aldi hartako hiru hiri nagusiek, (Chichén Itzá, Uxmal eta [[Mayapan)]]ek, elkarte hegemoniko bat eratu zuten ([[987)]]an.
[[XI. mendea]]ren bukaeran elkartea hautsi eta hirien arteko gerra sortu zen, [[Mayapan]]ekMayapanek gainerakoak menderatu zituen arte. Mayapan buruzaginagusi izan zen aldiaren ondoren ([[1200]]-[[1450]]), taldeen arteko gerra zabaldu zen. Bestalde, hegoaldeko goilur lurretangaraietan, YucatanenYucatánen bezala, tolteken eragina zuten moldeak nagusitu ziren, eta han ere taldeen arteko gerrak hondamendia ekarri zuen. Hala, [[1525]]ean espainiarrak maien eremuan sartu zirenean ([[1525]]), antzinako inperioen aztarnak baizik ez zituzten aurkitu; hala ere YucatanYucatán osoa menderatzerako 19 urte igaro ziren ([[1527]]-[[1536]]). [[PetenPetén]]ekogo [[Tayasal]]en babestu ziren itza leinukoak luzaroan jazarri zitzaizkien espainiarrei, harik eta [[1697]]an [[Martin Urtsua]]k menderatu zituen arte.
== Gizartea ==
|
