16:36, 17 urria 2017ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.252 edits No edit summary ← Aurreko ezberdintasuna		17:04, 17 urria 2017ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.252 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
4. lerroa: \| align = right \| direction = vertical \| width = ~~250~~280 \| image1 = Chichen Itza 3.jpg \| width1 = 12. lerroa: \| width2 = \| alt2 = \| caption2 = [[Yaxchilan]]~~eko~~go 26. ~~Dintelaren~~ateburuaren xehetasuna. \| image3 = Comalcalco Templo IV.JPG \| width3 = \| alt3 = \| caption3 = Ehorzte-kripta, [[Comalcalco]]ko IV. tenplua. }} '''Maien zibilizazioa''' [[Mesoamerika]]ko [[zibilizazio]]a izan zen, espainiarrak Ameriketara iritsi aurretik [[Maia etniak\|maia herriek]] garatu zutena. Aipagarria da haien idazkera sistema, kolonaurreko Amerikan erabat garatu zen bakarra, eta baita haien artea, arkitektura, eta matematika eta astronomia ezagutza handiak. Une gorenean, kultura maiak lurralde zabala hartu zuen: egungo [[Mexiko]]ko hegoaldea ([[Yucatán\|Yukatan]], [[Campeche]], [[Quintana Roo]], [[Chiapas]] eta [[Tabasco (Mexiko)\|Tabasco]] estatuak) eta [[Belize]], [[Guatemala]], [[Honduras]] eta [[El Salvador]]ko zatiak. Mesoamerikako kronologiaren arabera, hiru aro nagusi bereizten dira kultura honen barruan: aurreklasikoa ([[K. a. 2000]]-[[250\|K. o. 250]] bitartean), klasikoa ([[300]]-[[900]] bitartean) eta ~~klasikoaren ondokoa~~postklasikoa ([[900]]. urtetik espainarren etorrera eta konkista arte). Aro ~~klasikoa~~Klasikoa izan zen distiratsuen eta orijinalena. Maien zibilizazioak hartu zuen lurralde zabal hartan sakabanaturik zeuden ehundaka hirien artean [[Tikal]], [[Uaxactun]], [[Palenque]], [[Bonampak]] edo [[Yaxchilan]] izan ziren nagusiak. Berriki arte aldi baketsua izan zela esaten bazen ere, gaur egun argi dago maiak maiz borrokatu zirela elkarren kontra, eta haien estatu-hirietako asko gotorturik zeudela. Erlijioa bera ere, hasieran uste zena baino askoz odoltsuagoa izan zen. Aro horren bukaeran oso gauza bitxia gertatu zen: hiri klasikoak jendez hustu ziren eta biztanleek Yucatán penintsulara emigratu zuten. Oraindik ere ezin izan da argitu zergatik gertatu zen hori. Aro ~~klasikoaren ondokoa~~Postklasikoa, beste eremu batean gauzatu izanaz aparte, Mexikoko kulturen eragin handia izan zuen, [[tolteka\|toltekena]] batez ere, haiek izan baitziren [[Mexikoko goi-lautada]]n nagusi, [[azteka\|azteken]] aurretik. Oraingo maiak haien arbasoen zibilizazioa garatu zen lurralde bertsuan bizi dira. Txikiak dira, buru biribilekoak, larrua kobre kolorekoa dute eta beltz leuna ilea. Beren artean lotura estua duten hizkuntzak erabiltzen dituzte. Funtsean nekazariak dira; herri baten inguruko komunitate txikietan bizi dira eta tradizioko ale eta barazkiak egiten dituzte ([[arto]]a, [[babarrun]]a eta [[kuia]] bereziki) eta etxabereak izan ohi dituzte ([[oilo]]ak, [[txerri]]ak eta, askoz gutxiago, [[behi]]ak). Industria gutxi dago maien lurraldean. Maia gehienak [[XVI. mende]]an kristautu zituzten; hala ere antzinako ohitura askok bizirik dirau oraino. Jakintza hori [[xaman]]ek kontserbatu dute gehienbat; herri bakoitzean izan ohi den pertsona horrek lehengo erlijioaren eta ezagutzen aztarnak gorde ditu: antzinako egutegiaren zatiak gordetzen ditu, [[oilar]]rak sakrifikatzen eta euria erakartzeko errituak egiten ditu, etab. 26 ⟶ 30 lerroa: == Historia == [[Fitxategi:Palenque Ruins.jpg\|thumbnail\|320px\|[[Palenque]] maia herriko ''Jauregia'' izeneko tenplu multzoa.]] ~~Proba~~[[K. ~~arkeologikoen~~a. ~~arabera~~3000]]. urtearen erditsuan zenbait ehiztari talde kokatu ziren Guatemalako goi lurretan, ~~maiak~~geroago ~~orain~~maia 3kultura sortu zen mugen barnean.~~000~~ ~~urte~~K. ~~hasi~~a. ~~ziren~~2000. ~~arkitektura~~urtetik ~~zeremoniala~~maia ~~eraikitzen~~zibilizazioaren oinarri izan zen [[arto]]a landatzeari ekin zioten. Maien eta [[Yucatán penintsula]]~~go beste zibilizazio baten,~~ko [[Olmeka\|olmeken]] arteko berdintasunaz asko eztabaidatu da. Dirudienez, olmekek eta maiek asko eragin zuten elkar. Teoria batzuen arabera, olmeken ondorengoak [[Guatemala]] aldera emigratu zuten, bertako biztanleekin nahastuz eta maien aitzindariak sortuz. Maien zibilizazioa hiru alditan bereizi ohi da: [[Aro Aurreklasikoa]] ([[K. a. 2000]]-[[250\|K. o. 250]] bitartean), [[Aro Klasikoa]] ([[300]]-[[900]] bitartean) eta [[Aro Postklasikoa]] ([[900]]-[[1519]] bitartean). K. a. 3000. urtearen erditsuan zenbait ehiztari talde kokatu ziren Guatemalako goi lurretan, geroago maia kultura sortu zen mugen barnean. K. a. 2000. urtetik maia zibilizazioaren oinarri izan zen artoa landatzeari ekin zioten. Maien zibilizazioa hiru alditan bereizi ohi da: [[Aro Aurreklasikoa]] (K.a. 1500 - K.o. 300), [[Aro Klasikoa]] (K.o. 300 - 900) eta [[Aro Postklasikoa]] (900 - 1519). === Aro Aurreklasikoa === 35 ⟶ 37 lerroa: K. a. III - K. o. IV. bitarteko mendeetan, erdialdean (Peten) bereziki, eta iparraldean (Yucatan) eraikitako hirietan (Tikal, Copán, Palenque, Petén, Cobá) zientzia, teknika, eta arte maiaren ezaugarriak agertu ziren: idazkera hieroglifikoa, zeramika polikromatua, egutegia (K.o. 250 inguru). Arkitekturaren ezaugarriak ere orduan finkatu ziren: plataforma, [[piramide (argipena)\|piramidea]] eta tenplua garaiak. === Aro Klasikoa ~~eta gainbehera~~ === Aro klasikoan aurreko joerak indartu ziren eta maien zibilizazioak gailurra iritsi zuen. [[Nekazaritza]] indartu zen, biztanleria ugaldu eta hiri berriak egin zituzten, aldi berean lehengo aroko hiriak eraikuntza berri ederrez hornitzen zituztela: Tikal, Palenque, Copán, Uaxactún, Piedras Negras, Yaxchilan, Bonampack, Rio Bec, etab. Hala, 5.000 biztanletik 50.000 biztanle arte zuten 40 hiri baino gehiagotan, 2 milioi inguru pertsona bizi ziren. Antza denez, hiri hauek administrazio eta erlijioguneak ziren eta jendea haien inguruan bizi zen. Hiriak edo eskualdeak federazioetan elkarturik bide zeuden. Gehienbat erdialdean kokaturik zeuden hiri horiek, eta 600-900 urte bitartean etengabeko aurrerapena izan zuten harik eta [[X. mendea]]ren amaieran maien kulturak bat-bateko gainbehera izan zuen arte; biztanleek hiriak utzi zituzten, eta laster estali zituen landaredi tropikalak. Erorketa horren arrazoiak ez dira ezagunak oraindaino eta hipotesi anitz egin dira desagertze hau ulertzeko: landa lurrak agortu izana, izurriteak, klimaren aldaketa, agintarien aurkako matxinadak. 57 ⟶ 59 lerroa: [[Fitxategi:Maya.svg\|150px\|thumbnail\|Zenbakiak, 20 oinarriduna ([[euskara]]z bezala)]] Askotan maien idazkera [[hieroglifo\|hieroglifiko]] gisa agertu izan den arren, zeinu [[fonetika\|fonetiko]] eta ideogramez osatutako hizkuntza konplexu bat zen, orain oso gutxi arte deszifratu izan ahal ez dena. Hitz egindakoa zehatz paperean adierazi ahal zuen "Mundu Berriko" hizkuntza bakarra zen, garaiko europarrek bere idazkerarekin konpara zezaketen bakarra. [[Espainiar Inperioa]]ren agintari kolonialek eta [[Erromatar Eliza Katolikoa\|Erromatar Eliza Katolikoko]] elizgizonek maien testu gehien-gehienak suntsitu zituzten, baina bakan batzuek iraun dute. Maiek 0 zenbakiaren kontzeptua garatu zuten (ematen duenez, "Mundu Zaharrean" baino mendeak lehenago) eta 20ean oinarritutako zenbaki-sistema bat zuten: [[zenbaki-sistema hogeitar]]ra. Kalkulu astronomiko ezin zehatzagoak egin zituzten; [[ilargia]]ren eta planeten mugimenduari buruzko beraien diagramak begiz inoiz egin diren perfektuenak dira. Maien urtea gurea baino pixka bat luzeagoa zen, 365 egun eta 25 ordutakoa.

Maien zibilizazioa: berrikuspenen arteko aldeak