Espainia: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Bundesarchiv_Bild_102-09411,_Primo_de_Rivera_und_der_König_von_Spanien.jpg|thumb|160px|right|[[Alfontso XIII.a Espainiakoa|Alfontso XIII.a]] eta [[Miguel Primo de Rivera]] [[1930]]ean]]

{{sakontzeko|Primo de Riveraren diktadura|Espainiako Bigarren Errepublika|Espainiako Gerra Zibila|Frankismo|Espainiako trantsizioa}}

 

[[Primo de Riveraren diktadura]] [[1930]]ean amaitu zen, eta ondoko urtean, [[1931]]ko apirilaren 14an, [[Espainiako Bigarren Errepublika|Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen. Errepublika garaian, erreforma garrantzitsuak abiarazi ziren herrialdea modernizatzeko (nekazaritza erreforma, armadaren berregituratzea, hezkuntza erreforma), [[sufragio unibertsal]]a ezarri zen, emakumeei boto eskubidea emanez, eta lehenbiziko autonomia estatutuak onartu ziren (Kataluniakoa [[1932]]an, Euskadi eta Galiziakoak [[1936]]an)<ref>{{erreferentzia|url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-1.htm |izenburua= La Constitución de 1931 y el bienio reformista. |argitaletxea= historiasiglo20.org| sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20">{{erreferentzia|url= http://www.historiasiglo20.org/HE/13a-2.htm |izenburua= El bienio radical-cedista. La revolución de 1934. Las elecciones de 1936 y el Frente Popular. |argitaletxea= historiasiglo20.org| sartze-data= 2017-06-07}}</ref>. Lehenbiziko bi urteetan [[Niceto Alcalá Zamora]] izan zen presidentea, errepublikarren eta sozialisten laguntzarekin, eta [[Alejandro Lerroux]] [[1933]]-[[1336]] bitartean, eskuinaren babesarekin. Polarizazio politikoa oso handia zen, eta bortxakeriako ekintzak ere izan ziren: eliza eta komentuen erretzea, [[Sanjurjada|José Sanjurjoren matxinada]], [[Casas Viejasko gertakariak]], [[1934ko Iraultza]] eta buruzagi politikoen aurkako atentatuak<ref>{{erreferentzia|izena= José Luis |abizena= de la Granja Sáinz |izena2= Javier |abizena2= Ugarte Tellería |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee71216 |izenburua= Guda Zibila 1936-1939 |argitaletxea= euskomedia.org| sartze-data= 2017-06-07}}</ref><ref name="hist20"></ref><ref name="tamames">{{erreferentzia|izena=Ramón |abizena=Tamames Gómez |url= https://books.google.es/books?id=N584AwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false | izenburua= Breve historia de la guerra civil |argitaletxea= Ediciones B. | sartze-data=2017-6-8}}</ref>.

 

 

[[Fitxategi:Francisco_Franco_1930.jpg|thumb|190px|right|[[Francisco Franco]]k agindu zuen Espainian 1939-1975 bitartean]]

Gerra Zibila matxinoek irabazirik, Francisco Franco jarri zen estatuburu; demokrazia suntsiturik, diktadura ezarri zuen. Frankismoak gogor zapaldu zituen erregimenaren aurkariak, bereziki lehenbiziko urteetan. 400.000 lagun erbestera joan ziren, beste hainbeste kartzelatuak izan ziren, eta 50.000 hilaraziak<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141913| izenburua= Frankismoa: Errepresioa, erregimenaren oinarria |argitaletxea= Auñamendi Eusko Entziklopedia, euskomedia.org | sartze-data=2017-6-8}}</ref>. [[1937]]an sortutako ''Falange Española Tradicionalista y de las JONS'' zen legezko alderdi politiko bakarra<ref>{{erreferentzia|izena=Fernando |abizena= Mendiola Gonzalo |url= http://www.euskomedia.org/aunamendi/ee153855/141914?idi=es| izenburua= Frankismoa: Lau Hamarkadetako diktadura (1936-1975): Erregimenaren egituratze politikoa |argitaletxea= Auñamendi Eusko Entziklopedia, euskomedia.org | sartze-data=2017-6-8}}</ref>. [[Ardatzeko potentziak|Ardatzeko potentziekin]] kidetasun handiak bazituen ere, Francoren erregimenak neutral iraun zuen [[Bigarren Mundu Gerra]]n<ref>{{erreferentzia|izena=María de los Ángeles |abizena= Egido León |url= http://revistas.uned.es/index.php/ETFV/article/view/2672| izenburua= Franco y las potencias del Eje : la tentación intervencionista de España en la Segunda Guerra Mundial |argitaletxea= revistas.uned.es | sartze-data=2017-6-8}}</ref>. Gerra ondoan, herrialdea isolaturik gelditu zen, eta [[Nazio Batu]]etatik at. [[1955]]etik aurrera, egoera aldatuz joan zen; izan ere, [[Gerra Hotza]] zela-eta, Estatu Batuentzat garrantzi estrategiko handia zuen Espainian base militarrak ezartzeak, eta Franco horretaz baliatu zen. Autoritarismoa, nazionalismoa, oso katolizismo kontserbadorea sustatzea ([[nazionalkatolizismo]]a), eta gaztelania ez beste hizkuntzak zapaltzea izan ziren frankismoaren politikaren ezaugarriak. [[1959]]an, [[Maroko]], espainiar eta frantziar protekturatu izandakoa, independizatu zen, eta [[1968]]an [[Ginea Espainiarra]]. [[1969]]an, Francok [[Joan Karlos I.a Espainiakoa|Joan Karlos Borboikoa]], Alfontso XIII.aren biloba, izendatu zuen bere ondorengo<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url= http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia.asp?sarrera=francoba| izenburua= Franco Bahamonde, Francisco |argitaletxea= Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net | sartze-data=2017-6-8}}</ref>, eta hark estatuburuaren eginbeharrak hartu zituen bere gain diktadoreak osasuna galdu zuenean, [[1974]]ean.

 

[[1975]]eko azaroaren 20an, Franco hil zenean, berehala ikusi zen diktadurak ez zuela luze iraungo. [[Carlos Arias Navarro]] zen gobernuko lehendakari eta postu horretan egon zen denboran argi erakutsi zuen ez zela gauza Espainian ezinbestekoa zen demokratizazio prozesua abian jartzeko, aldiz, erregimeneko ultren edo «bunkerraren» aginduetara egon zen azken unea arte. Begirale askoren iritzian, Juan Carlos de Borbón, zeina Joan Karlos I.a izenarekin Espainiako errege baitzen 1975eko azaroaren 27az gero, erregimeneko agintarien esanetara zegoen txotxongilo bat baino ez zen. Baina, [[1976]]. urtearen erdialdera, Joan Karlos erregeak pertsona gazteago bat izendatu zuen gobernuko lehendakaritzarako, trantsizio demokratikoa egiteko gai izango zen norbait: [[Adolfo Suárez]]. Karisma handiko gizona eta politikari trebea izaki, Suárezek bideratu zuen Espainia aniztasunaren eta demokraziaren mundura, odol isurketarik gabe. Alderdi politikoen legeztatzea, amnistiaren legea, lehen hauteskunde libreak (1977ko ekaina) eta [[Espainiako 1978ko konstituzioa|1978ko konstituzio berri]] ''adostua'' izan ziren trantsizio demokratikoaren aldi garrantzizkoenak. Dena den, [[1977ko Espainiako Amnistia Legea|1977ko Amnistia Legeak]] zigorgabe utzi zituen frankismoaren krimenak (114.266 lagun desagerturik), eta [[Gasteizko martxoaren 3ko sarraskia|Gasteizko martxoaren 3ko]] edota [[Atochako sarraskia|Atochako]] sarraskien erantzuleak epaitu gabe gelditu ziren<ref>{{erreferentzia|izena=Daniel |abizena= Udalaitz |url= http://www.argia.eus/argia-astekaria/1981/gasteizko-sarraskia-1976-ez-dago-hilketengatik-erantzukizunak-eskatzeko-borondate-politikorik| izenburua= Gasteizko sarraskia 1976: «Ez dago hilketengatik erantzukizunak eskatzeko borondate politikorik» |argitaletxea= argia.eus | sartze-data=2017-6-8}}</ref>.

 

Konstituzio berriak aukera eman zuen Espainiako ''nazionalismo periferikoek'' erreibindikatzen zituzten burujabetza eskaerak autonomia estatutuen bitartez bideratzeko, lehenik, ''nazionalitate historiko'' deitu zitzaienei: Euskal Herriari, Kataluniari eta Galiziari, eta gero, Espainiako gainerako eskualde guztiei. Espainiako Koroak hasieratik hartu zuen epaile eta moderatzaile papera eta, askoren iritziz, erregearen parte hartzea funtsezkoa izan zen [[Antonio Tejero]] koronelak, [[1981]]eko otsailaren 23an, Madrilgo parlamentuan egin zuen [[1981eko otsailaren 23ko Espainiako estatu-kolpea|estatu-kolpe ahalegina]] menderatzeko orduan. Adolfo Suárez, berriz, nahiz eta trantsizio demokratikoaren garaian politikari ausart eta abil gisa agertu, ez zen gauza izan bere proiektu zentristaren buruan ([[UCD]]) 1982ko hauteskundeak irabazteko, eta ordu arte oposizioan egondako Alderdi Sozialista ([[PSOE]]) igo zen agintera. [[Felipe González]] hautatu zuten gobernuko lehendakari.

 

1982tik [[1996]]ra, PSOE egon zen agintean; garai hori modernizazio eta eguneratze aro bat izan zen Espainiarentzat, eta mendebaldeko erakunde garrantzitsu batzuetan sartu zen ([[Europako Ekonomia Erkidegoa]]; [[NATO]]n, jende askoren oposizioarekin, nahiz sartzearen aldekoek erreferenduma irabazi zuten); sona handiko bi ekitaldi berezik ospe handia eman zioten Espainiari munduan: [[1992ko Udako Olinpiar Jokoak|Bartzelonako Joko Olinpikoek]] eta Sevillako Erakusketa Unibertsalak, biak 1992an. Azkenean, ordea, hainbat ustelkeria kasutan eta [[GAL]]en ekintza terroristetan zikindu ondoren, 1996ko martxoko hauteskundeak galdu zituen Felipe Gonzálezek Alderdi Popularraren (PP) mesedetan, eta alderdi horretako [[José María Aznar]] hautatu zuten Espainiako lehendakari.

 

[[2000]]. urteko hauteskundeak ere PPk irabazi zituen, aurrekoetan baino abantaila handiagoz, gehiengo absolutua erdietsi baitzuen José María Aznarren alderdiak. Beren desadostasunak gorabehera, Espainiako bi alderdi nagusiak, PP eta PSOE, bat etorri ziren [[Europar Batasuna]]ri buruzko ekonomia politikan, haren aldeko apustua egin baitzuten, zalantzarik gabe, eta zintzo bete baizituzten Europatik markatu zitzaizkien ekonomia irizpideak: inflazioaren eta defizit publikoaren aurkako borroka eta diru politika zorrotzagoa. Politika horrek, beraz, arrakasta izan zuen eta, hala, 1999ko urtarrilean, [[euro]]a osatzen zuten estatuen artean zegoen Espainia.

 

 

Bestalde, Aznarren agintaldian, Espainiak soldaduak bidali zituen bai [[Afganistan]]era eta bai [[Irak]]era, Estatu Batuetako [[George W. Bush]] lehendakariaren aginduz bi herrialde horietan egindako inbasioetan laguntzera; [[Irakeko Gerra]]n parte hartzeak sekulako protestak eta manifestazioak eragin zituen Espainian, munduko beste bazter askotan bezala. [[2004]]ko martxoaren 11n, legebiltzarrerako hauteskundeen bezperan, [[2004ko martxoaren 11ko atentatuak|Espainian inoiz izan den atentaturik lazgarriena]] egin zuten [[Madril]]en, aldirietako sareko lau trenetan, jendez beteta zeudenean: 191 lagun hil eta 1.858 zauritu zituzten. Gobernuak berehala egotzi zion atentatua ETAri, eta bertsio hori hedarazi zuen, Espainian bertan ez ezik, nazioarteko bai erakundeetan eta bai hedabideetan, nahiz behala hasi ziren terrorista islamisten zantzuak agertzen, eta ETAk hurrengo egunean gezurtatu bere parte hartzea. Atentatua gaitzesteko egindako manifestazio jendetsuetan, jende askok agertu zion gobernuari bere mesfidantza eta egia jakin-nahia. [[Al Kaeda]]ko zelula islamistek erreibindikatu zuten atentatua, baina gobernuak, bere alderdiak eta inguruko hedabideek ez zuten hori aintzat hartu nahi izan, eta ETAri egotzi nahi izan zioten; oposizioak eta herritar askok, ordea, gezurretan ibili izana egotzi zioten gobernuari. 2008an, epaiketa egin ondoren, [[Espainiako Auzitegi Gorena|Auzitegi Gorenak]] terrorista islamisten sare bat kondenatu zuen atentatu horrengatik. Atentatua izan eta handik hiru egunera, hauteskundeak egin ziren, eta alderdi sozialistak irabazi eta [[José Luis Rodriguez Zapatero]] aukeratu zuten herritarrek presidente.

 

| name = Espainiako hiri handienak

| country = Espainia

| list_by_pop =

| class = nav

| city_1 = Madril

| div_1 = Madrilgo Erkidegoa{{!}}Madril

| img_1 = Madrid sky line.jpg

 

| city_2 = Bartzelona

| div_2 = Katalunia

| img_2 = Central business district of Barcelona (2).JPG

 

| city_3 = Valentzia

| div_3 =Valentziako Erkidegoa{{!}}Valentzia

| img_3 = Pontfayw2.jpg

 

| city_4 = Sevilla

| div_4 = Andaluzia

| img_4 = Toits_Guadalquivir_ponts_Séville_Espagne.jpg

 

| city_5 = Zaragoza

| div_5 = Aragoi

 

| city_6 = Málaga

| div_6 = Andaluzia

 

| city_7 = Murtzia

| div_7 = Murtziako Eskualdea{{!}}Murtzia

 

| city_8 = Palma Mallorcakoa{{!}}Palma

| div_8 = Balear Uharteak

 

| city_9 = Las Palmas

| div_9 = Kanariak

 

| city_10 = Bilbo

| div_10 = Euskal Autonomia Erkidegoa{{!}}Euskadi

 

| city_11 = Alacant

| div_11 = Valentziako Erkidegoa{{!}}Valentzia

 

| city_12 = Kordoba

| div_12 = Andaluzia

 

| city_13 = Valladolid

| div_13 = Gaztela eta León

 

| city_14 = Vigo

| div_14 = Galizia

 

| city_15 = Gijón

| div_15 = Asturias

 

| city_16 = L'Hospitalet de Llobregat{{!}}L'Hospitalet

| div_16 = Katalunia

 

| city_17 = A Coruña

| div_17 = Galizia

 

| city_18 = Gasteiz

| div_18 = Euskal Autonomia Erkidegoa{{!}}Euskadi

 

| city_19 = Granada

| div_19 = Andaluzia

 

| city_20 = Elx

| div_20 = Valentziako Erkidegoa{{!}}Valentzia

 

}}

=== Jaiegun ofizialak ===

Jaiegun ofizialen zerrenda urtero zehazten da. Espainia guztirako jaiak ondorengoen artean aukeratzen dira;

{|class="wikitaula" border="1"

|+ <big>'''Jaiak'''</big>

{{sakontzeko|Gizateriaren Ondare}}

Espainia munduko 2. estatua [[Gizateriaren ondare|Gizateriaren Ondare]] izendatuta dituen monumentu kopuruari dagokionez, [[Italia]]ren atzetik.

* 1984 [[Güell parkea]], [[Güell jauregia]] eta [[Milà Etxea]] ([[Bartzelona]])

* 1984 [[El Escorial|El Escorialeko Monasterioa eta Errege Lekua]] ([[Madrilgo Erkidegoa]])

* 1985 [[Asturiar artea|Oviedo eta Asturiasko Printzerriko monumentuak]] ([[Asturiasko Printzerria|Asturias]])

* 1985 [[Altamirako leizea]] ([[Kantabria]])

* 1985 [[Segovia|Segoviako hiri zaharra]] eta [[Segoviako akueduktua]] ([[Segovia]])

* 1985 [[Santiago de Compostela|Santiago Compostelakoako hiri zaharra]] ([[Galizia]])

* 1991 [[Pobleteko monasterioa]], ([[Tarragonako probintzia|Tarragona]])

* 1993 [[Méridako arkeologia multzoa]] ([[Extremadura]])

* 1993 [[Santa María de Guadalupeko errege monasterioa|Santa María de Guadalupeko Errege Monasterioa]], ([[Cáceres]])

* 1993 [[Donejakue bidea|Done jakue bidea]]

* 1997 [[Kataluniar Musikaren Jauregia]] eta [[Sant Pau Ospitalea]], ([[Bartzelona]])

* 1997 [[Las Médulas]] ([[Leon (argipena)|León]])

* 1997 [[Donemiliaga Kukula]]ko monasterioa ([[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]])

* 1998 Iberiar penintsulako [[Mediterraneo itsasoko labar-artea]]

* 2000 [[Lugo|Lugoko erromatar harresia]] ([[Lugo]])

* 2000 [[Tarracoko arkeologia multzoa]] ([[Tarragona]])

* 2001 [[Aranjuezko errege jauregia]], ([[Madrilgo Erkidegoa]])

* 2001 [[Aragoiko arkitektura mudejarra]]