Erresuma Batua: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
95. lerroa:
Britainia Handia bi zatitan banatzen da, bata menditsua eta bestea behe-lurra. Zatien artean bi muga daude: [[Exe ibaia]]ren ahoa hego-mendebaldean eta [[Tees ibaia]]rena ipar-ekialdean.
* Guztira: 360 kilometro
111. lerroa:
Epela; hego-mendebaldeko haizeek Ipar [[Ozeano Atlantikoa|Atlantikoko]] korrontea gailentzen dute. [[Golkoko itsaslasterra]]ren eraginak epeltasuna dakar. Egun gehienetan hodeitsu, britainiar eguraldia aldakorra da oso, azkar aldatu dezake egun eguzkitsu batetik hotza eta euria aritzera.
===
Batez ere muino eta mendixkez osatua; lautadak ekialde eta hego-ekialdean.
145. lerroa:
[[1952]]ko [[otsailaren 6]]an [[Elisabet II.a Erresuma Batukoa|Elizabeth II]].ak erregetza hartu zuen.
==
=== Politika ===
{{sakontzeko|Erresuma Batuko politika}}
175 ⟶ 155 lerroa:
Britainiar sistema, nahiz eta alderdianitza izan, de facto, alderdibitasun bihurtu da: [[Erresuma Batuko Alderdi Kontserbadorea|Alderdi Kontserbadorea]] edo ''Tory'' eta [[Erresuma Batuko Alderdi Laborista|Alderdi Laborista]] edo ''Labour'' [[Lehen Mundu Gerra]]tik bizitza politikoan nagusiak izan dira eta. [[2010]]eko auteskundeetan joera aldatu egin da Liberal Demokraten koalizioa behar izan baitute Kontserbadoreek boterea berreskuratzeko.
Gaur egun, britainiar bizitza politikoan bi auzi nagusiak daude. Lehenengoa, Britainia Handiaren papera [[Europar Batasuna]]ren barruan. Britainiar ''euroeszeptizismoa'' oso hedatua da eta gehiengoak ez du begiko nazioz gaindiko erakundeei subiranotasuna ematea, hau nabaritzen da [[Schengengo Hitzarmena|Schengen espazioan]] eta moneta-batasunean. Bigarrena, gobernuen politika ekonomiko-soziala da. [[Bigarren Mundu Gerra]]z geroztik, alderdi politikoek ''Welfare State'' edo [[Ongizate Estatua]] adostu zuten, heroiek (gudan borrokatu zuten soldaduek) merezi zuten herriaren ideiapean. Baina, esku-hartze eta nazionalizatzaile programak apurka-apurka maila ekonomiko eta geopolitiko itzelen galera baino ez zuen lortu. Prozesu honek bere horretan jarraitu zuen [[Margaret Thatcher]] gobernura heldu zen arte. Honek herriarentzat oso latzak ziren politika [[neoliberalismo|neoliberalak]] hartu zituen. [[Tony Blair]]ren gobernu laboristak ezkerretik politika liberal eta atlantista jarraitu zuen.
[[Fitxategi:Map of the administrative geography of the United Kingdom.png|thumb|200px]]
Britainia Handiko eta Ipar Irlandako Erresuma Batuko (''United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, ingelesez'') hiriburua [[Londres]] (14.945.000 hab.) da. Herrialdea lau zati edo herritan banatuta dago: [[Ingalaterra]], [[Eskozia]], [[Gales]] eta [[Ipar Irlanda]]. Estatuaren hiriburua Ingalaterrarena da. Beste herrien hiriburuak [[Edinburgh]], [[Cardiff]] eta [[Belfast]] dira hurrenez hurren. Herrialde bakoitzak zenbait autonomia ere badauka.
182 ⟶ 163 lerroa:
* [[Gales]]
* [[Ipar Irlanda]]
=== Banaketa adminsitratiboa ===
{{sakontzeko|Erresuma Batuaren banaketa administratiboa}}
'''Erresuma Batuaren banaketa administratiboa''' konplexua, anitza eta nahasgarria izan daiteke. [[Erresuma Batua]], [[Ingalaterra]], [[Eskozia]], [[Gales]] eta [[Ipar Irlanda]]ko lurraldeek osatzen dute, munduak zehar dituen hainbat dependentziekin batera.
Lurralde bakoitzak bere banaketa administratibo propioa du, beraz, ez dago administrazio-unitate amankomunik.
== Demografia ==
=== Biztanleria ===
2011eko erroldaren arabera Erresuma Batuak 63.181.775 biztanletako opulazioa dauka eta honek Europar Batasuneko hirugarren herrialde populatuena egiten du. Hauetatik 53 milioi Ingalaterran bizi dira eta ondorioz Ingalaterra da munduan dentsitate handiena duen herrialdea, 420 biztanle kilometro koadroko.
=== Banaketa etnikoa ===
Britainiarren gehiengoa XI mendearen aurretik jadanik bazeuden herrietatik dator, hala nola, zeltiarrak, erromatarrak, anglo-saxoiak, norvegiarrak eta normandiarrak. 2006an egindako ikerketa batek erakutsi zuen populazioaren erdiak germaniarren Y kromosomak dituztela. Bestetik gaur egungo britainiarren %75aren jatorri genetikoa duela 6.200 urte iritsi ziren herrietatik datozela eta [[euskaldun]]ekin arbaso komunak dituzten ikerketak ere badira.
XVIII mendetik aurrera inmigrazio handia izan du Erresuma Batuak, hala esklabu trafikoaren ondorioz, nola Britainiar Inperiotik metropolira etorri zirenen ondorioz. 1948tik aurrera Afrika, Karibe tea Asia hegoaldetik jende andana iritsi zen uharteetara. Hauek dira etnia ugarienak:
* Britainiarrak: 54.153.898
* Indiarrak: 1.053.411
* Karibear beltzak: 1.148.738
* Pakistandarrak: 747.285
* Bangla Deshtarrak: 283.063
* Txinatarrak: 247.403
=== Hizkuntzak ===
Munduko hizkuntzarik hedatuena eta garrantzitsuena den [[ingeles]]arekin elkarbizi behar dute beste hizkuntza britainiar batzuk, gutxituak direnak: [[Gales (hizkuntza)|galesa]] ([[Gales]]en), [[eskoziera]] eta [[Eskoziako gaelera]] ([[Eskozia]]n), [[irlandako gaelera|irlandera]] eta [[Ulsterko eskoziera]] ([[Ipar Irlanda]]n), [[manxera]] ([[Man|Man uhartean]]) eta [[kornubiera]] ([[Kornualles]]en). [[Eskoziera]] eta [[Ulsterko eskoziera]] izan ezik, guztiak [[zelta hizkuntzak]] dira.
Aurrez aipaturiko inmigrazioaren eraginez mundu zabaleko hainbat hizkuntza ere hitzegiten dira. Biztanleen %2.7ak Asia hegoaldeko hizkuntzak erabiltzen ditu. Poloniera ere oso zabalduta dago, 546.000 hiztunekin Ingalaterrako bigarren hizkuntza erabiliena da.
=== Erlijioa ===
Biztanleriaren gehiengoa kristaua da, baina beste erlijio asko ere badira. Hona hemen ehunekoak:
* Kristautasuna (%71.6)
* Islama (%2.8)
* Hinduismoa (%1.0)
* Sikhismoa (%0.6)
* Judaismoa (%0.5)
* Budismoa (%0.3)
=== Hiri nagusiak ===
{| class="wikitable"
|-
!# !! Hiria !! Populazioa !! Herrialdea
|-
| 1 || [[Londres]] || align=center|8.538.689 || Ingalaterra
|-
| 2 || [[Birmingham]] || align=center|1.092.330 || Ingalaterra
|-
| 3 || [[Leeds]] || align=center|751.485 || Ingalaterra
|-
| 4 || [[Glasgow]] || align=center|589.900 || Eskozia
|-
| 5 || [[Sheffield]] || align=center|552.698 || Ingalaterra
|-
| 6 || [[Bradford]] || align=center|522.452 || Ingalaterra
|-
| 7 || [[Manchester]] || align=center|503.127 || Ingalaterra
|-
| 8 || [[Edinburgh]] || align=center|468.720 || Eskozia
|-
| 9 || [[Liverpool]] || align=center|466.415 || Ingalaterra
|-
| 10 || [[Bristol]] || align=center|428.234 || Ingalaterra
|-
| 11 || [[Cardiff]] || align=center|346.090 || Gales
|-
| 12 || [[Belfast]] || align=center|333.871 || Ipar Irlanda
|}
== Ekonomia ==
193 ⟶ 240 lerroa:
Nahiz eta [[Europar Batasuna]]ren kide izan, britainiar ''euroeszeptizismoa''k [[eurogunea|eurogunetik]] at mantentzen du. Hori dela eta, Erresuma Batuko dirua [[libera esterlina]] da.
== Azpiegiturak ==
==== Aireportuak ====
{{Graph:Street map with marks | lat= 54 | lon= -2 | zoom=5 | width = 900 | height = 600 | wdqs=
SELECT DISTINCT ?airport ?coord ?range
WHERE
{
?airport wdt:P31 wd:Q1248784 ;
?range wd:Q145;
wdt:P625 ?coord.
}
}}
== Kultura ==
=== Literatura ===
Historia luzea dauka Erresuma Batuko literaturak eta mundu mailan erreferentziazko idazle bihurtu diren idazle eta antzerkigile askoren jaioterria izan da. Ezagunenak honako hauek dira:
{|
|valign="top"|
* [[Thomas More]] (1478-1535)
* [[William Shakespeare]] (1564-1616)
* [[Daniel Defoe]] (1660-1731)
* [[Walter Scott]] (1771-1832)
* [[Jane Austen]] (1775-1817)
* [[Charles Dickens]] (1812-1870)
* [[Lewis Carroll]] (1832-1898)
* [[Arthur Conan Doyle]] (1859-1930)
|valign="top"|
* [[Herbert George Wells]] (1866-1946)
* [[Virginia Woolf]] (1882-1941)
* [[Agatha Christie]] (1890-1976)
* [[J. R. R. Tolkien]] (1892-1973)
* [[Graham Greene]] (1904-1991)
* [[Ian Fleming]] (1908-1964)
* [[Roald Dahl]] (1916-1990)
* [[J. K. Rowling]] (1965- )
|}
=== Musika ===
Musika klasikoaren konposatzaile asko izan bazituen ere Erresuma Batua musika modernoarekin oso loturik dago eta estilo ugari sortu izan dira bertan, gerora mundu osoan zabaldu direnak, hala popa, rocka, punka edo heavya. Azken 50 urtetan oso ezagunak izan diren musikari eta taldeen zerrenda da honako hau:
{|
|valign="top"|
* Taldeak:
** [[The Beatles]]
** [[The Rolling Stones]]
** [[Led Zeppelin]]
** [[Pink Floyd]]
** [[Queen]]
** [[The Clash]]
** [[The Who]]
** [[Sex Pistols]]
** [[Madness]]
** [[The Police]]
** [[Spice Girls]]
|valign="top"|
* Bakarlariak
** [[Elton John]]
** [[Rod Stewart]]
** [[Tom Jones]]
** [[David Bowie]]
** [[Cat Stevens]]
** [[Mike Oldfield]]
** [[Eric Clapton]]
** [[Phil Collins]]
** [[Adele (abeslaria)|Adele]]
** [[Amy Winehouse]]
|}
=== Zinema ===
Zuzendari eta aktore bikainak eman ditu Erresuma batuak.
* Zuzendariak:
** [[Alfred Hitchcock]]
** [[David Lean]]
** [[Charlie Chaplin]]
** [[Ridley Scott]]
* Aktoreak:
** [[Charlie Chaplin]]
** [[Vivien Leigh]]
** [[Laurence Olivier]]
** [[Julie Andrews]]
** [[Michael Caine]]
** [[Sean Connery]]
** [[Anthony Hopkins]]
** [[Daniel Day-Lewis]]
=== Kirolak ===
Kirol gehienen jatorria Erresuma Batuan dago edo bertan izan dute garapena, hala nola, futbola, rugbya, golfa, cricketa, tenisa. Gehienen kasuan XIX mendean ezarri ziren arauak eta orduan sortu ziren lehenengo txapelketak.
=== Futbola ===
[[Futbol]]ari dagokionez munduko liga indartsuenetakoa da [[Premier League]]a, eta Erresuma Batuen jarraitzaile gehien dituen kirola da. 1992an eratu zen arren, Ingalaterrako liga 1889an abiatu zen, baina Kopa 1872tik aurrera jokatzen da. Ondoren etorri ziren Eskoziako Liga (1891) eta Kopa (1873), Galesko Kopa (1878) eta Irlandako Liga (1890) eta Kopa (1881), gaur egun Ipar Irlandako taldeek jokatzen dutena. Talde ezagunenak [[Manchester United Football Club|Manchester United]], [[Liverpool Football Club|Liverpool]], [[Arsenal Football Club|Arsenal]] eta Eskozian [[Celtic FC|Celtic Glasgow]] eta [[Rangers F.C.|Glasgow Rangers dira]].
=== Errugbia ===
[[Errugbi]]ak ere zaletu asko ditu, Erresuma Batuen jarraitzaile gehien dituen bigarrena da, batez ere urtero jokatzen den [[Sei Nazioen Txapelketa]]k. 1883an hasi zen jokatzen eta [[Ingalaterrako errugbi selekzioa|Ingalaterra]] (27) eta [[Galesko errugbi selekzioa|Gales]] (26) dira garaipen gehien dituzten selekzioak. Aipatzekoa da [[Irlandako errugbi selekzioa]]k Irlanda eta Ipar Irlandako jokalariak dituela.
=== Tenisa ===
[[Tenis]] modernoa 1860 hamarkadan sortu zen Birminghamen eta [[Wimbledongo txapelketa]] da munduko zaharrena, 1877an abiatu baitzen.
=== Golfa ===
Eskozian asmatu zen [[golf]]a eta bertako zelaiek prestigio handia dute. Denetan aipagarriena [[St Andrewsko Old Course]] da.
== Iruditegia ==
<gallery>
Irudi:050114 2495 london city.jpg|[[Londres]].
Irudi:Houses.of.parliament.overall.arp.jpg|[[Westminster jauregia]] ([[Londres]]).
Irudi:British Museum from NE 2.JPG|[[British Museum]] ([[Londres]]).
Irudi:Stonehenge Total.jpg|[[Stonehenge]].
Irudi:View from Scott Monument.jpg|[[Edinburgh]].
Irudi:Edinburgh Castle DSC05056.JPG|[[Edinburgheko gaztelua]].
Irudi:Causeway-code poet-4.jpg|[[Erraldoien Galtzada]] (Ipar Irlandan).
Irudi:Douvres (6).JPG|[[Doverko itsaslabar zuriak]].
Irudi:Oxford - Balliol College - geograph.org.uk - 1329613.jpg|[[Oxfordeko Unibertsitatea]].
Irudi:BirminghamUK skyline Centenary Square 700.jpg|[[Birmingham]].
Irudi:Liverpool skyline.jpg|[[Liverpool]].
Irudi:Cardiff City Hall cropped.jpg|[[Cardiff]].
Irudi:Belfast City Hall 2.jpg|[[Belfast]].
Irudi:Titanic Belfast HDR.jpg|[[Titanic Belfast museoa]].
</gallery>
== Erreferentziak ==
| |||