Ligur: berrikuspenen arteko aldeak

'''LiguriarrakLigurak''' (<ref>{{Erreferentzia|egilea=[[grezieraEuskaltzaindia]]z|data=2015-1-30|izenburua=174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0174.pdf|orrialdea=3}}</ref> ({{lang-grc|Λιγυες}}, [[latin]]ez {{lang-la|Ligures < *Liguses}}) [[Europa]]ko herri [[protohistoria|protohistoriko]] bat izan ziren. Gaur egungo [[Frantzia]]ko hegoekialdeanhego-ekialdean eta [[Italia]]ko iparmendebaldeanipar-mendebaldean bizi ziren. ZiuraskiZiur asko [[Mendebaldeko Mediterraneoa|Mendebaldeko Mediterraneoko]] talde kultural neolitikoan sustraitua, oraindik ez dago argi herri [[aurre-indoeuropar herriak|aurreindoeuropar]] bat ala zelten eta latindarren aurretik iritsitako migrazio bateko herri indoeuroparra ziren. Toponimian eta [[arkeologia]]n euren [[antzinako liguriera|hizkuntzaren]] ustezko aztarnak geratzen dira.

[[Plutarko]]ren arabera, euren buruari ''Ambrōnes'' deitzen zioten, "uretako herria" esan nahiko zuena ([[AnbroniarAnbroi|Europa iparraldeko beste herri bat]] bezala). ''Ligur'' hitza ziuraskiziur asko greziar jatorrikoa da. [[XX. mendea|XX. mendeko]] historialariren batzuk izen horretan [[Anatolia]]ko herri baten izenaren [[transposizio]]a estimatu dute. [[Nino Lamboglia]]k, *''liga'' izango litzatekeen erro indigena baten existentziaren hipotesia proposatu du, bere esanahia [[padura]] edo [[uharka]] izango litzatekeelarik. [[Camille Jullian]]ek, [[Pascal Arnaud]]ek eta [[Dominique Garcia]]k hitza grezierazko ''lygies'' hitzetik datorrela iradoki dute, "oso altua, toki esekia" esan nahiko lukeena. Hipotesi honen arabera, beraz, ''ligur'' hitzak "goragokoa" esan nahiko luke.

LiguriarrakLigurak bizi ziren lurraldeak nekazaritza eta nabigazioa [[K. a. 6. milurtekoa|K. a. VI. milurtekoa]] eta [[K. a. V. milurtekoa]] bitartean Mendebaldeko [[Mediterraneoa]]n hedatu zen [[Zeramika Kardial]]aren kulturaren bidez ezagutu zituen. LiguriarrakLigurak herri aurreindoeuropartzat hartuz gero, [[K. a. 4. milurtekoa|K. a. IV. milurtekoan]] euren arbasoek [[Chassey]]-[[Cortaillod]]-[[La Lagozza]] multzo kultural aberatsean parte hartu zuten, denbora batez Frantziako hegoekialdea, [[Suitza]] mendebaldea eta Italia iparraldea kulturalki elkartu zituena, jarraian talde txikiagotan banatzeko. [[K. a. XIII. mendea|K. a. XIII. mendeko]] indoeuropar inbasioek euren lurraldearen zati bat konkistatu zuten, liguriarrakligurak azpialpetar eskualdean isolatuz (egungo [[Proventza]] eta [[Liguria]]n). Beranduago erromatartuak izan ziren.

[[K. a. VIII. mendea|K. a. VIII. mende]] inguruan jaio zen [[Hesiodo]]k idatzitako ''Katalogoak'' laneko testu baten zatiak, [[Estrabon]]ek aipatua, liguriarrakligurak herri [[barbaro]]en hiru talde handien artean aipatzen ditu, [[etiopiar]] eta [[eszita|eszitekin]] batera.

Testu honen interpretaziorik ohikoenaren arabera, liguriarrekligurek, garai hartan, greziarrek ezagutzen zuten munduaren mendebaldeko zatia kontrolatzen zuten. Zati hau baliozkotzat hartu dute H. A. de Jubainvillek, Camille Jullianek, edo, berrikiago, baita G. Barruolek, G. Colonnak edo F. M. Gambarik ere. Hala ere, gaur egun sarri faltsutzat jotzen da, liguriarren ordez [[libiar]]rak aipatzen dituen [[K. a. III. mendea|K. a. III. mendeko]] [[papiro]] egiptoar bat aurkitu bait da. Papiroak agian transkripzio akats bat duela uste da.

[[Rufo Festo Avieno]]k, ziuraskiziur asko [[marseilla|marsellar]] jatorrikoa eta [[K. a. VI. mendea]]n dataturik dagoen antzinako [[bidaia kontakizun]] baten [[latin]]erako bere itzulpenean, liguriarrakligurak antzina [[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoraino]] hedatu zirela dio, zeltek Alpeetaraino kanporatu edo asimilatuak izan ziren arte. Avienok, gainera, liguriarligur eta [[iberiar]]ren arteko muga [[Agde]] herrian jartzen du.

[[Esteban Bizantziokoa]]k [[Hekateo Miletokoa]]ren ''Europa'' liburutik aipatzen dituen zatien arabera [[K. a. VI. mendea]]ren amaieran [[Marseilla|Marsella]] hiri liguriarligur bezala eta [[elisiar]]rak tribu liguriarligur bat bezala aurkezten zituen.

{{esaera2|III. LiguriarrakLigurak eta iberiarrak. Iberiarren ondoren, liguriarrakligurak eta iberiarrak bizi dira nahastuak [[Rhône|Rodanoraino]]. [[Ampuries]]etik Rodanorainoko nabigazioa bi egun eta gau batekoa zen.

IV. LiguriarrakLigurak. Rodanotik haratagoharatuago liguriarrakligurak jarraituz [[Antibes|Antioneraino]]. Eskualde honetan dago [[Marseilla|Massalia]] hiri erromatarra bere portuarekin.}}

[[Aristoteles]]ek ([[K. a. IV. mendea]]) [[Rhône|Rodano]] ibaiaren lurpeko ibilgua [[Bellegarde-sur-Valserine]] herrian kokatzen du, Ligurian. [[Herodoto]]ren arabera, liguriarrenliguren Mendebaldeko Mediterraneoa kontrolatzen zuten.

Egile latindarrek Frantzia eta Italiako [[Alpeak|Alpeetan]] topatu zituzten, baita [[Apeninoak|Apeninoen]] iparmendebaldeanipar-mendebaldean ere. Lurralde askoz handiago bat ere hartu zutela diote: Italian ([[Piemonte|Piamonte]], [[Toskana]], [[Unbria]] eta [[Lazio]]) mendebalderantz [[Lengadòc|Languedoc]] eta baita agian [[Iberiar penintsula]] ere.

{{esaera2|LiguriarrakLigurak, Alpeen barrenean akuartelatuak, [[Var ibaia|Var]] eta [[Magra ibaia|Magra]] ibaien artean, eta sastraken artean ezkutatuak, aurkitzen garaitzen baino zailagoak ziren. Gudu zelaitik euren erretretek ematen zieten segurtasunarekin eta ihes egiterakoan zuten lastertasunarekin, arraza nekaezin eta abil hau, gerlaria baino gehiago bidelapurra zen. Azkenik, [[Quinto Fulvio Flako]]k euren gordelekuak sute handiekin inguratu zituen; [[Luzio Bebio Divite]]k lautadara jeitsiarazi zituen eta [[Postumio]]k erabat armagabetu zituen, soilik lurra ereiteko balio zuten burdinazko tresnekin utziz. Luzio Anneo Floro, ''Erromatar Historiaren Bilketa''}}

[[Tito Livio]]k [[K. a. 189]]an liguriarrekligurek [[Hispania]]n errenditu zen Luzio Bebioren legioaren aurka garaipen militar bat lortu zutela dio.

[[Salustio]]k eta Plutarkok [[Iugurtaren Gerra]]n zehar ([[K. a. 112]]-[[K. a. 105]]) eta [[Zinbriar Gerra]]n zehar ([[K. a. 104]]-[[K. a. 101]]) liguriarrekligurek [[erromatar armada]]ren [[erromatar tropa laguntzaile|tropa laguntzaile]] bezala zerbitzatu zutela diote. Azken gatazka honetan zehar paper garrantzitsu bat izan zuten [[Aquae Sextiaeko Gudua]]n.

[[Kategoria:Antzinako herriakItaliako etniak]]