Tutera: berrikuspenen arteko aldeak

| alkatea = [[Luis Casado|Luis Casado Oliver]] ([[Unión del Pueblo Navarro|UPN]])

'''Tutera'''<ref>Euskaltzaindia: [http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0155.pdf ''155. araua: Nafarroako udal izendegia''].</ref> [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaiko]]ko hegoaldeko [[udalerri]] bat da, probintzia osoko jendetsuenetan bigarrena ([[Iruñea]] da lehena), eta [[Nafarroako Erribera|Erriberako]]ko hirigune nagusia.

Mugakide udalerri hauek ditu: Iparraldean [[Castejón (Nafarroa)|Castejón]] eta [[Arguedas]]; mendebaldean [[Cintruénigo|Cintruenigo]]; ekialdean [[Fustiñana]] eta [[Ribaforada]]; eta hegoaldean [[Ablitas]], [[Murchante]] eta [[Cascante]].

[[Ebro]]k ipar-ekialdean inguratzen du hiria eta [[Queiles ibaia|Queiles]] eta [[Mediavilla ibaia|Mediavilla]] ibaiek mendebaldetik ekialdera zeharkatzen dute.

[[Bardeetako natura parkea|Bardeetako Natura Parkea]] udalerriaren ekialdean dago.

Herrigunearen kanpoaldean hiru estazio meteorologiko daude. Lehena, [[Tarazona]] eta Tutera bitarteko errepidearen ondoan dago, itsasoaren mailatik 300 metrora.<ref>[http://meteo.navarra.es/estaciones/estacion_detalle.cfm?idestacion=18 Nafarroako Foru Erkidegoko Meteorologia Agentziaren webgunea.]</ref> Estazioa [[Espainia]]ko Meteorologi Agentziaren (AEMET) jabetzakoa da. Bigarrena, itsasoaren mailatik 258 metrora dagoen Nekazaritza ministerioaren estazio meteorologikoa da<ref>[http://meteo.navarra.es/estaciones/estacion_detalle.cfm?idestacion=272 Nafarroako Foru Erkidegoko Meteorologia Agentziaren webgunea.]</ref>. Eta hirugarrena, Montes del Cierzo industrialdearen ondoan dagoen [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko GobernuaGobernuaren]]ren jabetzako estazioa, itsasoaren mailatik 314 metrora.<ref>[http://meteo.navarra.es/estaciones/estacion_detalle.cfm?idestacion=36 Nafarroako Foru Erkidegoko Meteorologia Agentziaren webgunea.]</ref>.

[[VIII. mendemendea|VIII. mendetik]]tik [[XII. mendemendea|XII. mendera]]ra [[Islam]]en menpe egon zan hiria, bai eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]] guztia ere. [[Banu Qasi]] edo "Ebroko muladiak" sendi indartsua izan zen bertan nagusi [[1119]]an [[Nafarroako Erresuma]]k hiria bereganatu zuen arte.

Hala ere, [[XVI. mendea|XVI. mende]] arte [[kristaukristautasun|kristauak]]ak, [[judu]]ak eta [[musulman]]ak elkarrekin bizi izan ziren nahiko harreman baketsuan.

Juduei dagokienez, [[XI. mendea|XI.]] eta [[XII. mendea]]k izan ziren distiratsuenak [[zientzia]], [[filosofia]] eta [[literatura]] arloetan izen handiko egileak sortu baitziren. [[1170]]. urtera arte, "Judutegi Zaharra" gaur egungo katedralaren inguruan zegoen, baina urte hartan [[Nafarroako Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.a "Jakintsua"]] erregeak lekuz aldatu zuen orduko hiriko harresien aldera eta "Judutegi Berria" sortu zuen.

[[XVI. mendea]]n, [[Errege-erregina KatolikoKatolikoak|Errege-erregina Katolikoek]]ek Nafarroako Erresuma menperatu zutenean, Tutera izan zen azken herria men egiten, [[1512]]. urtean.

Bestalde, [[XIX. mendea]]n, [[1808]]ko [[azaroaren 23]]an [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]]en armadak "Tuterako Bataila" izenekoa irabazi zuen.

[[Espainiako Gerra ZibilZibila|Espainiako Gerra Zibilean]]ean, berriz, Tutera eta [[Nafarroa Garaia|Nafarroa Garai]] gehiena [[Francisco Franco|Francoren]]ren alde agertu zen. Guda igarota, etorkin asko hartu zituen hiriak [[Aragoi]]tik eta [[Gaztela]]tik (batez ere [[Soriako probintzia|Soriatik]]) iritsitakoak nagusiki. Azken urteotan, [[Latinoamerika]]tik eta herrialde [[arabiar]]retatik joandako jende ugari bizi da udalerrian.

Tuteraren ekonomiaren ardatza [[nekazaritza]] izan da historian zehar, dena den, [[XX. mendea]]n, industria eta turismoa garatu zituen,eta hala finkatu zen Tuterak [[Nafarroako Erribera|Erriberarentzat]]rentzat, eta oro har, [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaiko]]ko hegoaldearentzat duen garrantzi ekonomikoa.

Tutera [[Nafarroa GaraiGaraia|Nafarroa Garaiko]]ko bigarren hiria da biztanleriari eta garrantzia ekonomikoari dagokienez. Horrek hainbat negozio sortzea ekarri du, merkataritza-guneak herriaren kanpoaldean eta hainbat denda herrigunean.

[[Erdi Aroa]]n, Tuterak, [[Fustiñana]], [[Cabanillas]], [[Cortes]], [[Buñuel]], [[Zarrakaztelu|Carcastillo]], [[Mélida|Melida]], [[Caparroso|Kaparroso]], [[Alesbes]], [[Cadreita]], [[Valtierra]], [[Arguedas]], [[Santakara]], [[Martzilla]], [[Faltzes]], [[Azkoien]], [[Funes]], [[Milagro]], [[Corella]], [[Olibako monasterioa]], eta [[Erronkaribar|Erronkariko ibarra]] eta [[Zaraitzu]] ibarrekin batera, Nafarroa Garaiko [[BardeakBardeetako natura parkea|Bardeetako]] elkartea osatu zuen, Bardeetako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoz.

Tuterako udalerriaren mugen barruan, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko GobernuaGobernuak]]k eraikitako Montes del Cierzo I eta Montes del Cierzo II izeneko parke eolikoak daude. Lehenak 29,40 [[megawattwatt|megawatteko]]eko potentzia du, eta bigarrenak 30,80 [[megawattwatt|megawattekoa]]ekoa. Bi parkeen jabea Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua da gaur egun.

[[2008]]ko erroldaren arabera, 5.146 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %15,71 ([[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru ErkidegoErkidegoko]]ko batezbestekoaren gainetik).

* '''[[Foruen plaza (Tutera)|Foruen plaza]]''' edo "Plaza Berria": [[1687]]. eta [[1691]]. urteen artean eraiki zuten, [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] harresien kanpoaldean. Haren azpian [[Queiles|Queiles ibaia]] igarotzen da. [[Zezenketa]]k ere egin izan dituzte bertan, inguruko etxeetako marrazki batzuek erakusten dutenez. Halaber, plazako etxeetan [[Nafarroako Erribera|Erriberako]]ko herrien ezkutuak eta familia noble batzuenak ageri dira. Enparantzan, '''Erlojuaren Etxea''' delakoa dago kokatuta.

* '''[[Tuterako Santa Maria katedrala|Santa Maria Katedrala]]''': [[IX. mendea]]n eraikitako [[meskita]]ren gainean egindakoa, osagai [[arkitektura erromaniko|erromaniko]], [[gotiko (argipena)|gotiko]], [[pizkundea|errenazentista]] eta [[barrokobarrokoa]]akk nahasten ditu. Aipatzekoa da "Judizioaren Ate" erromanikoa, ate nagusia dena.

* '''[[Andre Maria Magdalenaren eliza (Tutera)|Andre Maria Magdalenaren eliza]]''': [[XII. mendemendea|XII. mendekoa]]koa, [[arkitektura erromaniko|erromanikoa]]a, [[Ebro]] ibaiaren ondoan kokatua, zubi nagusitik oso gertu.

* '''[[Tuterako museoa]]''': Katedralaren ondoan dagoen "Dekano Jauregia"n kokatua, [[XV. mendemendea|XV. mendekoa]]koa.

Tuterako alkatea [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] alderdiko Luis Casado da [[2003]]ko udal hauteskundeez geroztik. [[2007]]an Udaleko 21 zinegotzietatik hamabi lortu zituen [[UPNUnión del Pueblo Navarro|Nafarroako Herriaren Batasunak]] eta hortaz, gehiengo osoa. Baliogabeko botoak 272 izan ziren (emandako guztien %1,54) eta 256 boto zuri izan ziren (botoen %1,47). Abstentzioa %27,00koa izan zen.

[[2011ko udal eta foru hauteskundeak Hego Euskal Herrian|2011ko udal hauteskundeetan]] ere [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] (8 zinegotzi) izan zen bozkatuena, gehiengo absolutua galdu bazuen ere; jaitsiera horretan funtsezkoa izan zen [[PP]]k lortutako emaitza (4 hautetsi). [[PSNNafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]]k (5) eta [[Izquierda-Ezkerra|I-EEk]]k (4) ere ordezkaritza lortu zuten, ez ordea [[NaBai 2011]]k, [[Bildu]]k eta [[DNENaparra ta Españico Escuñe|DNEk]]k. Boto kopuruetan [[2007]]tik [[2011]]ra izugarrizko gorabeherak egon ziren<ref>[http://www.berria.info/m22/emaitzak.php?herrialdea=NAFARROA&id=3909 Emaitzak] [[Berria]]n.</ref>.

| align="left" bgcolor="#6495ED" | '''[[Unión del Pueblo Navarro|Nafar Herriaren Batasuna]] (UPN)'''

| align="left" bgcolor="#33CCCC" | '''[[PP|Alderdi Popularra]] (PP)'''

| align=right| [[2011]] || [[Luis Casado|Luis Casado Oliver]] ([[NafarUnión del HerriarenPueblo BatasunaNavarro|UPN]])

| align=right| [[2007]] || Luis Casado Oliver ([[NafarUnión Herriarendel BatasunaPueblo Navarro|UPN]])

| align=right| [[2003]] || Luis Casado Oliver ([[NafarUnión Herriarendel BatasunaPueblo Navarro|UPN]])

| align=right| [[1999]] || [[Luis Campoy|Luis Campoy Zueco]] ([[NafarUnión Herriarendel BatasunaPueblo Navarro|UPN]])

| align=right| [[1995]] || Luis Campoy Zueco ([[NafarUnión Herriarendel BatasunaPueblo Navarro|UPN]])

Historian zehar hainbat eraberritze izan ditu, batez ere [[XVII. mendea|XVII.]], [[XIX. mendea|XIX.]] eta [[XX. mendemendea|XX. mendeetakoak]]etakoak. Fatxada nagusia [[1938]]an eginiko lanen ondorio da.

[[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko GobernuaGobernuak]]k onartutako [[Euskararen Foru Legea]]ren arabera, Tutera eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra [[gaztelania]] da. [[2001]]eko erroldan jasota dagoenez, herritarren %&nbsp;1,17k daki [[euskara]]z.

Euskal hiztun gehien dituen [[Nafarroako Erribera|Erriberako]]ko herria da. Eskola publikoetan euskara ez da ofiziala,ematen den eredu bakarra A (gaztelera) da. Ikastola pribatua dago eta hara joan behar da euskaraz ikasi nahi bada.

''Automoviles Rio Alhama'' konpainiak [[ErrioxaErrioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxan]]n dagoen [[Aguilar del Río Alhama]] udalerriaren eta [[Tutera]]ren arteko linea ustiatzen du honako ibilbidearekin:

* [[Aguilar del Río Alhama]] - [[Fitero]] - [[Cintruénigo|Cintruenigo]] - [[Corella]] eta [[Tutera]]

* [[Iruñea]] - [[Noain Elortzibar|Noain]] - [[Tebas-Muru Artederreta]] - [[Barasoain]] - [[Puiu]] - [[Tafalla]] - [[Erriberri]] - [[Caparroso]] - [[Valtierra]] - [[Arguedas]] - [[Tutera]] - [[Ribaforada]] - [[Buñuel]] - [[Cortes]] - [[Mallén]] eta [[Zaragoza]].

* [[Tutera]] - [[Fontellas]] - [[Cabanillas]] - [[Fustiñana]] - [[Ribaforada]] - [[Buñuel]] - [[Cortes]] - [[Mallén|Mallen]] eta [[Zaragoza]]

Larunbat Santuan, Foruen enparantzan ''"Volatín"'' izeneko panpina erakusten dute Erlojuaren Etxean, [[Juda Iskariote]] irudikatzen duena. [[Pazkoa|Pazko IgandeaIgandean]]n, berriz, ''"Bajada del Ángel"'' edo "Aingeruaren jaitsiera" egiten dute plaza horretan bertan, [[1851]]. urtera arte Enparantza Zaharrean egiten zuten. Ekitaldi horretan, ume bat jaisten dute soka batetik zintzilik, plazan dagoen Ama Birjinaren irudiarekin bat egin arte.

* '''"Barazkiak goresteko Jardunaldiak"''' (''"Jornadas de Exaltación de las Verduras"''): Udalak urtero antolatzen ditu maiatzean, [[Nafarroako Erribera|Erriberako]]ko [[barazki]] ezagunak nabarmentzeko.

* Tuterako elizaren artxiboa, [[XI. mendemendea|XI. mendetik]]tik aurrerako dokumentuak daude bertan.

* [[Jose Maria Iribarren]] ([[1906]]-[[1971]]), hizkuntzalaria, [[euskaltzainen zerrenda|euskaltzain]] urgazle eta idazlea.

* [[Eduardo Gil|Eduardo Gil Bera]] ([[1957]]-), [[euskal idazle]]a.