Frantziako Lehen Inperioa: berrikuspenen arteko aldeak

| o1=[[Borboien berrezarpenaberrezarkuntza (Frantzia)|Borboien berrezarpena]]

[[Iberiar Penintsulapenintsula|Iberiar Penintsulan]]n eskua sartzean, azkenean, gerra piztu zen [[1808]]an. Sei urteko [[Iberiar Penintsulako Gerra|gerra horretan]] larri ahuldu zen Inperioa. [[1809]]an, [[Bosgarren Koalizio]]ko Austriaren aurka borrokatu zen Frantzia. Garaile berriro aterata, [[Schönbrunneko Ituna]] ezarri zuen Napoleonek [[Habsburgo leinua]]ren gainean. Errusiarekiko tirabira diplomatikoek [[Errusiako frantziar inbasioa|Errusiaren inbasio]] zorigaiztokoa ([[1812]]) ekarri zuten. [[Seigarren Koalizioa]]rekin, Frantziako indarrak [[Alemania]]tik atera ziren [[1813]]an. Napoleonek [[1814]]ko [[apirilaren 6]]an abdikatu zuen, [[Elba (uhartea)|Elba]] uharte txikira erbesteratuta. Hortik [[1815]]ean itzuli zen, baina [[Waterlooko gudua]]n porrot egitean, Lehenengo Inperioa erori zen atzera bueltarik gabe.

[[1792]]az geroztik iraultza [[Europa]]n barrena zabaltzen hasi zen. [[Jacques-Pierre Brissot]]ek esana zuen orduan [[Konbentzio Nazionala|Nazio KonbentzioaKonbentzioan]]n tiranoei gerra eginez herriak askatu beharra zegoela. [[1795]]etik aurrera, Frantziak aldi baterako bakeak eginak zituelarik potentzia nagusiekin, iraultza finkatu egin zen indar militarraren aldetik ahulagoak zirenez eta nazio barneko toki jakin batzuetan iraultzaile taldeak bazituztenez, eskuragarriagoak ziren lurralde batzuetan, [[Herbehereak|Herberehetan]] eta [[Italia]]n adibidez. Herrialde horietan Frantziak kontrolaturiko errepublikak sortu ziren ([[Bataviako Errepublika]], [[Errepublika Zisalpinoa]], [[Parthenopeako Errepublika|Parthenopeakoa]], [[Liguriar Errepublika|Liguriakoa]]) Frantziakoen antzeko gobernu erakundeekin. [[Frantziako Iraultza]]ren egitasmoa oso garbi zegoen: Europa zaharreko lurralde egiturak aldatu nahi zituen. Aldi berean, 1795. urteaz geroztik, Frantziako Iraultzak gero eta antz handiagoa zuen despotismo ilustratuarena, eta gero eta antz gutxiago, berriz, nazio burujabetza eta eskubideen adierazpena ikurtzat zituen hasierako egitasmoarena. Militarrek gero eta eragin gehiago izan zuten gobernuan, eta aldi berean iritzi publiko liberalak ([[Madame Staël|Germaine de Stäel]], [[Benjamin Constant]], [[Emmanuel-Joseph Sieyès|Emmanuel Joseph Sieyes]], etab.) gobernu indartsu bat eskatzen zuen errejimen politiko egonkor bat finkatzeko.

Erradikal batzuen azpijoko saioak hondatu zirelarik –[[François-Noël Babeuf|Babeufena]]ena [[1797]]an, adibidez–, frantses burgesiak [[Napoleon Bonaparte|Napoleon]] jo zuen begiz, ekinaldi militar bikainak egin baitzituen Europan eta [[Egipto]]n. Napoleonek ekintza militar batez hartu zuen aginpidea, parlamentuari erasoa jo zion eta kontsulatu bat eratu zuen, oso pertsona gutxiko gobernu bat Napoleon bera buru zeukana. Napoleonen egitasmoa, ordea, gerrari eta gudarosteari zegoen estu-estu atxikia, eta Europan barrena zeukan nahitaez zabaldu beharra. Egitasmo hori burutara emateko, [[1802]] eta [[1804]] bitartean jarri zituen 1799an sorturiko kontsulatuaren errejimena [[inperio]] bilakatzeko oinarriak. Napoleon enperadore koroatzea sinbolo itxuraz eta tankeraz oso zaindu bat izan zen. [[Aita santu]]a aurrean zuela, ez zion utzi aita santuari koroa hark jar ziezaion. Aitzitik, berak ezarri zuen koroa bere buruaren gainean, era horretara inperioa berea eta ez beste inorena zuela adieraziz. Inperioaren hedatzea enperadoreak une oroz kontrolatu ahal izateko moduan zegoen pentsatua. Horretarako elite berri bat sortu zuen, noblezia titulu berriak eman zizkion, eta bere familiako kideak jarri zituen mendean hartuak zituen erresumetan agintari.

Napoleonek lurralde batzuk beretu zituen, hala nola [[Belgika]]ko lurraldeak, [[Toskana|Toscana]], eta [[Dalmazia]]ko kostaldeko probintziak. Beste lurralde batzuk, berriz, mendean hartu zituen, baina haietan agintari kideko gobernuak utzirik (Helvetiako Errepublika, [[Rhingo Konfederazioa]]), eta beste batzuetan bere familiako kideak jarri zituen tronuan zeuden dinastien ordez ([[Napoliko Erresuma|Napoli]], [[Westfalia]], [[Holanda]], [[Espainia]]). Era horretara Napoleonek kontinente osoko lurraldeetan sendotu zuen bere nagusitasuna, bere gobernuaren kontrolpean jarriz eta inperioko gudarostea noranahi hedatuz, gudaroste hori mendean harturiko lurraldeek mantendu eta hornitu behar zutela. Mendetasunezko sistema horren osagarri, Napoleonek trebe erabili zuen diplomazia, itun eta hitzarmen sekretuak eginez, eta era horretara Prusiaren eta Austriaren txandaka laguntza ziurtaturik. Inperioak mendean hartuak zituen lurraldeetako biztanle kopurua 85 bat milioikoa zen guztira, Frantziak 1789an zuen biztanle kopurua halako hiru, alegia.

Inperioaren hedatzeak [[Britainia Handia]] izan zuen oztopo bakarra. Britainia Handiko herri iritziak Napoleonen sistema politikoaren autoritarismoa salatzen zuen, eta inperioari aurre egiten zion sistema militareta estrategiko bat eratu zen erresuma hartan. Horretarako erabakigarria izan zen Britainia Handiak [[MediterraneoMediterraneoa]]arenren arroa kontrolatu izana, Sizilian eta Mediterraneo ekialdean mendean hartuak zituen lurraldeei esker, eta baita ere enperadoreak 1808an Espainian bere mendeko erresumaren buru ezarri zuen [[JoseJosef Bonaparte|Jose Bonaparteren]]ren aurka gerran ari ziren espainiar matxinatuei Britainia Handiak eman zien laguntza. Napoleonek, bere aldetik, Britainia Handiaren eragin horri aurre egiteko, ''kontinente blokeoa'' zeritzana jarri zuen abian. Britainia Handia ahultzeko ahalegina zen hura, kontinentearen eta uharteen arteko merkataritza harremanak eragozteko ahalegina.

Aurre egiterik erabakigarriena [[Iberiar Penintsulako Gerra|Espainiakoa]] izan zen, [[1808]]. urteaz geroztik Napoleonek bere mendeko erreinu bat sortua baitzuen bere anaia Jose buru zuela. Espainiako matxinada bi arrazoirengatik izan zen garrantzi handikoa. Batetik, atzera eginarazi baitzion Napoleonen gudarosteari, [[gerrilla]] sistemaren bidez (eraso ustekabekoak eta aldian aldikoak), eta, batez ere, Britainia Handiko gudarostearen laguntzaz, [[Iberiar Penintsulapenintsula|Iberiar Penintsulatik]]tik alde egitera behartu baitzuen frantses gudarostea Gasteizko guduaren ondoren (1813ko ekainaren 21ean). Bestetik, iraultza bat sorrarazi zuelako orobat, eta horren ondorioz, [[1812ko Espainiako Konstituzioa|Espainiako lehenengo konstituzioa]], [[1812]]an [[CadizCádiz|Cadizen]]en onartu zena, 1820an eta hurrengo hamarraldietan liberalismo iraultzailearen eredu bihurtu zena.