Ebro: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
3. lerroa:
| izena = Ebro
| bertako izena = Ebro (es), Ebre (ca)
| argazkia =
| oina = Ebro
| mapa = Valle del Ebro.jpg
| kokapena = [[Iberiar penintsula]]
16. lerroa:
[[Iberiar penintsula]]ko bigarren ibaia da luzeran, 910 km, [[Tajo]]ren ondoren. Mediterraneoko isuri aldeko ibaien artean bigarren luzeena da, [[Nilo]]ren ondoren. Arro (86.100 [[kilometro koadro|km²]]) eta emari (614 m³/s [[Tortosa]]n) handienak dituen [[Espainia]]ko ibaia da. [[Euskal Herri]]ko muga naturala osatzen du hegoaldetik; 207 km betetzen ditu Euskal Herriko hego-mendebal eta hegoaldean, 100 [[Araba]]n (Errioxa eta Gaztelarekiko muga) eta 107 Nafarroan<ref>{{Web erref|izenburua=Navarra: Hidrografía|url=http://www.euskaltzaindia.net/dok/arauak/Araua_0159.pdf|argitaletxea=Auñamendi eusko entziklopedia|hizkuntza=es|sartze-data=2010-10-22}}</ref> (Errioxa eta Aragoirekiko muga). Euskal Herriko Mediterraneo aldera jotzen duten ibai guztiek Ebron isurtzen dute ura.
Ebro ibaia, [[Fontibre]]n ([[Kantabria]]) jaiotzen da, 1980 metroko garaieran, eta [[Reinosa]], [[Miranda Ebro]], [[Haro]], [[Logroño]], [[Calahorra]], [[Alfaro]], [[Tutera]], [[Alagón (udalerria)|Alagón]], [[Zaragoza]], [[Caspe]], [[Mequinenza]], [[Riba-Roja d'Ebro]], [[Tortosa]], [[Amposta]], [[Sant Jaume d'Enveja]] eta [[Deltebre]] herriak zeharkatzen ditu Mediterraneorako bidean.▼
== Izena ==
28 ⟶ 21 lerroa:
== Datu geografikoak ==
[[Fitxategi:Naixament_Ebre.jpg|right|thumb|200px|<small>Ebro ibaia [[Fontibre]]n.</small>]]
[[Fitxategi:Rio_Ebro._Mendavia._Navarra._Spanien.jpg|right|thumb|280px|<small>[[Mendabia]]n ([[Nafarroa Garaia]]).</small>]]
[[Fitxategi:Spain_Ebre_river_in_Miravet.jpg|right|thumb|280px|<small>[[Miravet]]en ([[Tarragonako probintzia|Tarragona]]).</small>]]
Ebroren iturburua [[Hermandad de Campoo de Suso]] udalerrian ([[Kantabria]]) dagoen [[Fontibre]] ([[latin]]ez: ''Fontes Hiberis'', «Ebroren iturria») zela uste zen; gaur egun, ordea, sorburua [[Híjar ibaia|Hijar ibaian]] kokatzen da, 1.980 metrora. Goi ibilguan estua da, eta bertan egin da Ebroko urtegia (450 milioi m³). Gero [[Burgosko probintzia|Burgosko]] lurretan zabaldu egiten da, [[Zaragoza]]raino. Ondoren, Behe-Aragoiko ordoki idorrak gainditzen ditu eta [[Katalunia]]ko kostaldeko mendien artetik barneratu ondoren, estutu egiten da berriro, [[Fayon]] eta [[Tortosa]] artean. [[Amposta]]tik aurrera, zenbait beso ireki eta [[ibai delta]] zabal bat osatzen du (320 km²ko azalera, 30 km luze). [[Tarragonako probintzia|Tarragonako]] itsasertzean dagoen delta honek bi isuri nagusi ditu: Gola del Norte eta Gola del Sur deiturikoak, eta bien erdian dago [[Buda uhartea]]. Bertan daude Espainiako [[arroz]]-sail handienak. [[1983]]. urtetik [[natura parke]]a da.
Fontibretik aurrera, ezker aldetik jasotzen du, [[Kantauriar mendikatea]]n, Euskal Herriko mendietan eta [[Pirinio]]etan sorturiko adarren ura ([[Híjar ibaia|Híjar]], [[Nela ibaia|Nela]] eta Oca, Kantabrian eta [[Gaztela]]n; [[Omezillo]], [[Baias ibaia|Baias]], [[Zadorra ibaia|Zadorra]] eta [[Jugalez]], Araban; [[Linares (Nafarroako ibaia)|Linares]]-[[Odrón]], [[Ega]] eta [[Arga]]-[[Aragoi (ibaia)|Aragoi]], Nafarroan; [[Gállego ibaia|Gállego]] eta [[Segre]]-[[Cinca]] sistema, Aragoin), eta [[Iberiar sistema]]n jaiotako adarrena eskuin aldetik ([[Najerilla]], [[Iregua]] eta [[Tirón]], Errioxan; [[Alhama]] eta [[Queiles]], Nafarroan; [[Jalón ibaia|Jalon]], [[Huerva ibaia|Huerva]], [[Martin ibaia|Martin]], [[Guadalope ibaia|Guadalope]] eta [[Matarraña ibaia|Matarraña]], Aragoin).
▲
Ebro ibaiaren batez besteko emaria 615 m³/segundokoa bada ere, ur kopuru horrek gorabehera handiak izan ohi ditu, zeharkatzen dituen lurraldeetako idorteak handiak direlako. Ebro ibaiaren ura lurrak ureztatzeko (Tausteko ubidea, [[Tutera]]-[[Cabanillas]] eta [[Zaragoza]] artean, 19,8 km Nafarroan barrena; [[Aragoiko Ubide Inperiala]], Tuterako Bokalea eta [[Pina de Ebro]] artean, 90 km guztira, 18,5 km Nafarroan barrena) eta energia elektrikoaren ustiakuntzarako (Ebro, [[Aragoiko itsasoa|Mequinenza]] eta Ribarroja urtegiak) erabiltzen da.
=== Ibaiadar nagusiak ===▼
Ebro ibaia ibai emaritsua da, eta batez beste 426 m³/segundoko emaria du, baina gorabehera handiak izaten ditu urtean zehar. Udan, [[lehorte]] gogorrak direla eta, haren emaria oso urria izaten da; [[udaberri]]an, berriz, [[Pirinioak|Pirinioetako]] elurren urtzea dela eta, haren emariak puntu gorena izaten du, horren adibidea, lehorte garaian Tortosan ([[Ebroren Delta]]n) 32m³/s ko emaria dugu, eta uholde garaian, berriz, 10.000 m³/s baino gehiago.▼
* [[1888]]ko martxoan: 3.760 m³/s▼
* [[1891]]ko urtarrilean: 3.250 m³/s▼
* [[1892]]ko otsailean: 3.790 m³/s▼
* [[1895]]eko urtarrilean: 3.118 m³/s▼
* [[1930]]eko martxoan: 3.600 m³/s▼
* 1930eko abenduan: 3.000 m³/s▼
* [[1937]]ko urrian: 3.000 m³/s▼
* [[1941]]eko urtarrilean: 4.000 m³/s▼
* [[1952]]ko otsailean: 3.260 m³/s▼
* [[1961]]eko urtarrilean: 4.130 m³/s▼
* [[1966]]ko azaroan: 3.154 m³/s▼
* [[2003]]ko otsailean: 2.957 m³/s▼
* 2003ko martxoan: 2.220 m³/s▼
▲== Ibaiadar nagusiak ==
▲=== Ezkerretik ===
* [[Nela ibaia]]
* [[Jerea ibaia]]
71 ⟶ 44 lerroa:
* [[Segre ibaia]]
* [[Oca ibaia]]
* [[Tiron ibaia]]
89 ⟶ 62 lerroa:
* [[Matarraña ibaia]] 50 hm³/urtero
=== Urtegiak ===
Ebrok urtegi anitz ditu, haietatik garrantzitsuenak honako hauek:
* [[Ebroko urtegia]], iturburuan.
95 ⟶ 68 lerroa:
* [[Ribarojako urtegia]]
=== Ekoizpen elektrikoa ===
Ebro ibaiaren bidean, zenbait urtegi daude, bertan [[Espainia]]ko [[energia hidroelektrikoa]]ren zati nabarmena ekoizten dute.
* 74 zentral [[Huesca]] probintzian 2.787.000.000 kW/h ekoizpenaz.
* 30 zentral [[Zaragoza]] probintzian 761.000.000 kW/h ekoizpenaz.
* 34 zentral [[Teruel]] probintzian 28.000.000 kW/h ekoizpenaz.
== Hidrografia ==
▲Ebro
Hauek dira [[Zaragoza]]n, XIX. mende amaieratik aurrera, izan diren uholde handienak:
{{col-begin}}
{{col-break}}
▲* [[1888]]ko martxoan: 3.760 m³/s
▲* [[1891]]ko urtarrilean: 3.250 m³/s
▲* [[1892]]ko otsailean: 3.790 m³/s
▲* [[1895]]eko urtarrilean: 3.118 m³/s
▲* [[1930]]eko martxoan: 3.600 m³/s
{{col-break}}
▲* [[1937]]ko urrian: 3.000 m³/s
▲* [[1941]]eko urtarrilean: 4.000 m³/s
▲* [[1952]]ko otsailean: 3.260 m³/s
▲* [[1961]]eko urtarrilean: 4.130 m³/s
{{col-break}}
▲* [[1966]]ko azaroan: 3.154 m³/s
▲* [[2003]]ko otsailean: 2.957 m³/s
* [[2007]]ko apirilean: 2.282 m³/s
{{col-end}}
== Historia ==
Historialari latinoen arabera (Avieno), Ebro (Lat. Hiberus) baskoien lurralde barneko ibaia zen. Haren ertzetan zeuden Kalagorri, Vareia, Alfaro eta Cascante, hiri baskoiak garai hartan. Avieno eta Plinioren arabera, Ebro ibaian garraio ontziak ibiltzen ziren Tortosatik Tuteraraino, eta bere horretan iraun zuen ibaiak Erdi Aroan, ura lurretan erabiltzeko xedean han eta hemen presak eraikitzen hasi ziren arte. Mendeetan zehar, euskaldunen lurraldeak Ebrotik hegoalderantz zabaldu baziren ere, XIII-XIV. mendetik aurrera, Ebro ibaia bihurtu zen, oro har, Arabaren eta Nafarroaren hegoaldeko muga. Historian zehar, Ebro ibaiaz beheiti bideratu zuen Nafarroa ekialdeko (Erronkariko almadiak) eta hegoaldeko (Erriberako ubideak) jendeak Aragoirekiko eta, batez ere, Zaragozarekiko garraioa. XVIII. mendetik aurrera, Ebro ibaia Kantauri itsasoarekin lotzeko hainbat proiektu aurkeztu zen Euskal Herrian, euskal eremuko hegoaldea eta iparraldearen arteko harremanak estutzearren. Proiektu horien eduki politikoak, Euskal Herria batzeak alegia, susmoak sortu zituen, Madrilgo gortean batez ere, eta ez ziren inoiz onik atera.
== Erreferentziak ==
| |||