23:22, 6 iraila 2013ko berrikusketa aldatu PereBot (eztabaida \| ekarpenak) Bot-ak 63.153 edits t Robotak {{Commonskat}} gehitu du. Txantiloiak commons:category:Tajikistan lotu du, Wikidataren arabera. ← Aurreko ezberdintasuna		18:50, 9 apirila 2014ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.252 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
15. lerroa: \| gobernu_mota = [[Errepublika]] \| tituluak = Presidentea<br />Lehen Ministroa \| izenak = [[~~Emomali~~Emomalii ~~Rahmonov~~Rakhmon]]<br />~~[[Okil~~Kokhir ~~Okilov]]~~Rasulzoda \| subiranotasun_mota = Independentzia \| subiranotasunaren_gertaerak = [[SESB]]etik 59. lerroa: == Historia == [[Pamir]]reko mendialde bakartuena izan ezik, Tajikistango historia antzinako [[Baktriana]] eta [[Sogdiana]] (Transoxiana) lurraldeei lotua egon da. [[K. a. VI. mendea\|K. a. VI.]]-[[K. a. IV. mendea\|K. a. IV. mendeen]] bitartean, persiar [[akemenestar]]ren mende egon zen lurraldea, eta geroago, K. a. 331-250 urteetan, [[Alexandro Handia]]ren eta haren ondorengoen mende. Geroago, [[Kusan]] erresuma (K. o. I.-IV. mendeak), [[sasandar]]rak eta [[Turkia]]ko khanerriak ([[552]]-[[740]]) lurraldea beren mende hartzen ahalegindu ziren. [[~~Pamir]]reko mendialde bakartuena izan ezik, Tajikistango historia antzinako [[Baktriana]] eta [[Sogdiana]] (Transoxiana) lurraldeei lotua egon da~~VIII. ~~K.a. VI-IV. mendeen bitartean, persiar akemenestarren~~ mende ~~egon zen lurraldea, eta geroago, K.a. 331-250 urteetan, [[Alexandro Handia~~]]~~ren eta haren ondorengoen mende. Geroago, [[Kusan]] erresuma (K.o. I.-IV. m.), [[sasandar]]rak eta [[Turkia]]ko khanerriak (552-740) lurraldea beren mende hartzen ahalegindu ziren. VIII. mendean~~an, arabiarrek [[Amu Daria]] ibaia igaro eta tadjiken lurraldea, Sogdiana, menderatu zuten. Arabiarren [[islam]]izazioari uko egin zioten [[Zoroastro]]ren jarraitzaileak mendietan babestu ziren. [[X. ~~mendetik~~mende]]tik aurrera, lurraldea turkiar musulmanen mendean egon zen, [[Gengis Khan]] mongoliar ([[XIII. m.mende]]a) eta [[Tamerlan]] tartariar ([[XIV. m.mendea]]) konkistatzaileen mendean erori baino lehen. [[XVI. ~~mendearen~~mende]]aren hasieran, ~~[[Uzbekia]]ko~~Uzbekiako khanerriko probintzia bihurtu zen. Tadjikek Asiako erdialde osora hedatu zen turkiar kulturaren zabalkundeari aurre egin zioten, beren hizkuntza galdu gabe. [[XVIII. ~~mendearen~~mende]]aren erdia arte, tadjikak [[~~Bukhara~~Bukharako emirerria]]~~ko emirerriaren~~ren mende egon ziren, baina orduan, afganiarrek Amu Daria ibaiaren hegoaldea eta hego-mendebaldea hartu zituzten, han bizi ziren tadjikak eta tadjiken kulturaren hiri nagusietako bat zen [[Balkh]] barne. [[1860]] eta [[1870]] geroztikako urteetan, [[Errusiako ~~inperioak~~Inperioa]]k Asiako erdialdean egin zituen konkisten ondorioz, [[Zeravshan]] eta [[Fergana]] ibarretako tadjikak errusiarren mende geratu ziren. Bien bitartean, ~~1868an~~[[1868]]an, Bukharako emirerria Errusiaren [[protektoratu]] bilakatu zen. === Tajikistan, Sobietar Batasuneko Errepublika Sozialista (SESB) === [[Errusiar Iraultza]]ren ondoren, Tajikistango lurraldea [[1918]]ko apirilean sortu zen Turkistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoaren eta [[Bukharako emirerria]]ren artean banatua zegoen. Baina [[1920]]an, Tajikistango parterik handiena hartzen zuen Bukhara Sobietar Batasuneko errepublika bihurtu zen, eta [[1921]]aren hasieran, Sobietar Batasuneko gudarosteek [[Duxanbe]] eta [[Kuljab]] konkistatu zituzten. [[1922]] eta [[1930]] bitartean, [[basmatxi]]ek [[boltxebike]]ei aurre egin zieten. [[1924]]an, Tajikistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoa sortu zen, Uzbekiako Sobietar Errepublika Sozialistaren barruan. [[1925]]ean, [[Gorno-Badakshan]] errepublika autonomoa sortu zen [[Pamir]]ren, Kara-Kirgiziako eta Tajikistango lurrekin. [[1929]]ko abenduaren 5ean, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko errepubliketako bat izatera pasatu zen Tajikistan. Urte horretan bertan, [[Khodjan]]go eskualdeak Tajikistanekin bat egin zuen. Gobernuak islamaren aurkako eta ateismoaren aldeko jarrera izanagatik, erlijio-maisu musulmanek, ezkutuan, lanean jarraitu zuten. [[Gorbatxov]]en [[Perestroika]]rekin batera, askatasun handiagoa eman zitzaien islamari eta nazionalismoari. [[Errusiar Iraultza]]ren ondoren, Tajikistango lurraldea 1918ko apirilean sortu zen Turkistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoaren eta Bukharako emirerriaren artean banatua zegoen. Baina 1920an, Tajikistango parterik handiena hartzen zuen Bukhara Sobietar Batasuneko errepublika bihurtu zen, eta 1921aren hasieran, Sobietar Batasuneko gudarosteek [[Duxanbe]] eta [[Kuljab]] konkistatu zituzten. 1922 eta 1930 bitartean, [[basmatchi]]ek [[boltxebike]]ei aurre egin zieten. 1924an, Tajikistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoa sortu zen, Uzbekiako Sobietar Errepublika Sozialistaren barruan. 1925ean, [[Gorno-Badakshan]] errepublika autonomoa sortu zen [[Pamir]]ren, Kara-Kirgiziako eta Tajikistango lurrekin. 1929ko abenduaren 5ean, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko errepubliketako bat izatera pasatu zen Tajikistan. Urte horretan bertan, [[Khodjan]]go eskualdeak Tajikistanekin bat egin zuen. Gobernuak islamaren aurkako eta ateismoaren aldeko jarrera izanagatik, erlijio-maisu musulmanek, ezkutuan, lanean jarraitu zuten. [[Gorbatxov]]en [[Perestroika]]rekin batera, askatasun handiagoa eman zitzaien islamari eta [[nazionalismo]]ari. Tajikistanek burujabetasuna lortu zuenez gero (1991), barne-gatazka larriak izan dira, islamisten eta kontserbadore komunisten artean batez ere. [[Sobietar Batasuna]] desegin aurretik ere gatazka larriak izan ziren etnien eta erlijio desberdineko taldeen artean, eta gatazka horiek areagotu egin ziren [[burujabetasun]]a lortu zelarik; izan ere, Tajikistan da Sobietar Batasun ohiko errepublika guztietan erlijioak indar gehien duen lurraldea. 1991ko hauteskundeetan 1981-1985 bitartean alderdi komunistako idazkari izandako [[Rakhman Nabievitx Nabiev]] atera zen garaile, baina oposizioa kontra agertu zen, eta 1992an istilu larriak izan ziren. Nabievek dimisioa eman behar izan zuen, baina iparraldeko komunistek eraso gogorra egin zuten oposizioaren kontra, eta komunistazaleek berreskuratu zuten aginpidea; Herri Fronteko buru [[Imamali Rahmanov]] izendatu zuten lehendakari. Komunistazaleek zapalkuntza gogorra bideratu zuten oposizioaren kontra, eta milaka lagunek ihes egin behar izan zuten. Dena dela, Tajikistango istiluetan alderdi politikoen arteko gorabeherekin batera eskualdeka antolaturiko leinuen arteko gatazka odoltsuak izan ziren; errusiarrek ihes egin behar izan zuten, eta milaka tadjikek erbesteratu. Bi eskualdek, [[Kuljab]]-ek eta [[Khojand]]-ek, aginpidea zutenen alde egin zuten, hau da, komunisten alde; beste biak, hego-mendebaldekoek, aldiz, nazionalisten eta islamdarren aldekoak ziren. Eskualdekako zatiketa horrek garbiketa etnikoa ekarri zuen. Su-etena sinatzeko zenbait ahalegin egin ondoren, 1997. urtean bake-hitzarmena sinatu zen, baina oso mantso bideratu ziren neurriak. Oposizioko Tadjiken Batasuna osatu zuten oposizioko taldeek eta, 1997ko hitzarmenari jarraituz, Imamali Rahmanoven gobernuak talde haren ordezkaritza onartu behar izan zuen gobernuan; Adiskidantzarako Nazio Batzordea osatu, eta [[amnistia]] onartu zen.▼ === Independentzia === == Gobernua eta administrazioa ==▼ [[1991]]n Tajikistanek burujabetasuna lortu zuenez gero, barne-gatazka larriak izan dira, islamisten eta kontserbadore komunisten artean, batez ere. Sobietar Batasuna desegin aurretik ere gatazka larriak izan ziren etnien eta erlijio desberdineko taldeen artean, eta gatazka horiek areagotu egin ziren burujabetasuna lortu zelarik; izan ere, Tajikistan da Sobietar Batasun ohiko errepublika guztietan erlijioak indar gehien duen lurraldea. ▲[[Errusiar Iraultza]]ren ondoren, Tajikistango lurraldea 1918ko apirilean sortu zen Turkistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoaren eta Bukharako emirerriaren artean banatua zegoen. Baina 1920an, Tajikistango parterik handiena hartzen zuen Bukhara Sobietar Batasuneko errepublika bihurtu zen, eta 1921aren hasieran, Sobietar Batasuneko gudarosteek [[Duxanbe]] eta [[Kuljab]] konkistatu zituzten. 1922 eta 1930 bitartean, [[basmatchi]]ek [[boltxebike]]ei aurre egin zieten. 1924an, Tajikistango Sobietar Errepublika Sozialista Autonomoa sortu zen, Uzbekiako Sobietar Errepublika Sozialistaren barruan. 1925ean, [[Gorno-Badakshan]] errepublika autonomoa sortu zen [[Pamir]]ren, Kara-Kirgiziako eta Tajikistango lurrekin. 1929ko abenduaren 5ean, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko errepubliketako bat izatera pasatu zen Tajikistan. Urte horretan bertan, [[Khodjan]]go eskualdeak Tajikistanekin bat egin zuen. Gobernuak islamaren aurkako eta ateismoaren aldeko jarrera izanagatik, erlijio-maisu musulmanek, ezkutuan, lanean jarraitu zuten. [[Gorbatxov]]en [[Perestroika]]rekin batera, askatasun handiagoa eman zitzaien islamari eta [[nazionalismo]]ari. Tajikistanek burujabetasuna lortu zuenez gero (1991), barne-gatazka larriak izan dira, islamisten eta kontserbadore komunisten artean batez ere. [[Sobietar Batasuna]] desegin aurretik ere gatazka larriak izan ziren etnien eta erlijio desberdineko taldeen artean, eta gatazka horiek areagotu egin ziren [[burujabetasun]]a lortu zelarik; izan ere, Tajikistan da Sobietar Batasun ohiko errepublika guztietan erlijioak indar gehien duen lurraldea. 1991ko hauteskundeetan 1981-1985 bitartean alderdi komunistako idazkari izandako [[Rakhman Nabievitx Nabiev]] atera zen garaile, baina oposizioa kontra agertu zen, eta ~~1992an~~[[1992]]an istilu larriak izan ziren. Nabievek dimisioa eman behar izan zuen, baina iparraldeko komunistek eraso gogorra egin zuten oposizioaren kontra, eta komunistazaleek berreskuratu zuten aginpidea;. Herri Fronteko buru [[~~Imamali~~Emomalii ~~Rahmanov~~Rakhmon]] izendatu zuten lehendakari. Komunistazaleek zapalkuntza gogorra bideratu zuten oposizioaren kontra, eta milaka lagunek ihes egin behar izan zuten. Dena dela, Tajikistango istiluetan alderdi politikoen arteko gorabeherekin batera eskualdeka antolaturiko leinuen arteko gatazka odoltsuak izan ziren; errusiarrek ihes egin behar izan zuten, eta milaka tadjikek erbesteratu. Bi eskualdek, [[Kuljab]]-ek eta [[Khojand]]-ek, aginpidea zutenen alde egin zuten, hau da, komunisten alde; beste biak, hego-mendebaldekoek, aldiz, nazionalisten eta islamdarren aldekoak ziren. Eskualdekako zatiketa horrek garbiketa etnikoa ekarri zuen. Su-etena sinatzeko zenbait ahalegin egin ondoren, [[1997]]. urtean bake-hitzarmena sinatu zen, baina oso mantso bideratu ziren neurriak. Oposizioko Tadjiken Batasuna osatu zuten oposizioko taldeek eta, 1997ko hitzarmenari jarraituz, Imamali Rahmanoven gobernuak talde haren ordezkaritza onartu behar izan zuen gobernuan; Adiskidantzarako Nazio Batzordea osatu, eta [[amnistia]] onartu zen. ▲== Gobernua eta administrazioa == Tajikistango konstituzioa 1994koa da. Errepublika parlamentarioko erregimena du; lehendakaria da estatuburua, eta gobernuburua da ministro-kontseiluaren buruzagia. Bi kargudun horiena da aginpide betearazlearen ardura. Aginpide legegilea, berriz, Biltzar Gorenaren erantzukizuna da. Lurraldea bi [[oblast]]etan eta beste oblast autonomo batean dago banatua. == Ekonomia == Tajikistan munduko herrialderik behartsuenetako bat da: berak du Sobietar Batasun ohiko barne-produktu gordin apalena, eta pobreena da errepublika sobietar ohietan. Nekazaritza da ekonomiaren oinarri nagusia; gehien lantzen den gaia [[kotoi]]a da, baina fruta, laboreak, mahatsa, barazkiak etab. ere lantzen dira. Baliabide natural ugari dago, baina kopuru txikietan guztiak: zilarra, urrea, [[uranio]]a, ikatza eta [[tungsteno]]a; petrolio eta gas naturaleko erreserbak ere badira. Industria askotarikoa da, nekazaritzari eta energia-ekoizpenari lotua bereziki. Industriak eta laborantza-abeltzaintzak antzeko portzentajea hartzen dute barne-produktu gordinean. Tajikistango ekonomia oso ahulduta gelditu zen 1992ko gerra zibilaren eraginez ([[droga-trafiko]]a eta [[kontrabando]]a zabaldu ziren), eta Moskuren laguntzak eten eta merkatuak galdu izanaren ondorioz; ekonomiaren aurrerapenerako eragozpen handia dira, orobat, klima gogorra eta komunikabide txarrak. Errusiaren eta Uzbekistanen laguntzen mende eta [[laguntza humanitario]]aren mende egon zen garai hartan Tajikistango ekonomia, bertako behar oinarrizkoenak asetzeko. 1997an bake-hitzarmena sinatu zen arren, arazo larriak izan zituzten gerrako iheslariak eta borrokalariak bertako ekonomian txertatzeko. == Erreferentziak == {{commonskat}}▼ {{ lur \| data=2011/12/26}} {{erreferentzia zerrenda}} == Kanpo-loturak == ▲{{commonskat}} * {{eu}} [http://www.jalgi.com/atlasa/estatuak.html Jalgi.com atlasa] datuak, mapak eta irudiak {{CIA\|ti}} [[Kategoria:~~Asiako~~Tajikistan\| ~~geografia zirriborroak~~]] ~~[[Kategoria:Tajikistan]]~~

Tajikistan: berrikuspenen arteko aldeak