Asia: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{Kontinente infotaula
|izena = Asia
37 ⟶ 36 lerroa:
Hala ere, Asiako muturrak honako hauek dira:
* Iparraldetik: [[Txeliuskin lurmuturra]] ([[Errusia]]).
* Hegoaldetik: [[Roti|Roti uhartea]] ([[Indonesia]]).
* Mendebaldetik: [[Baba lurmuturra]] ([[Turkia]]).
* Ekialdetik: [[Dezhniov lurmuturra]] ([[Errusia]]).
=== Kostaldea ===▼
Asiako kostaldea malkartsua da oso, barneko [[itsaso]] asko edukita ([[Arabiako itsasoa]], [[Hegoaldeko Txinako Itsasoa]], [[Javako itsasoa]], [[Ekialdeko Txinako Itsasoa]], [[Japoniako itsasoa]], [[Okhotskeko itsasoa]], [[Bering itsasoa]], [[Karako itsasoa]], [[Barentseko itsasoa]], etabar); [[golko]]ak ([[Persiako golkoa]], [[Omango golkoa]], [[Bengalako golkoa]], [[Siamgo golko]], [[Tonkingo golkoa]], [[Anadirreko golkoa]] eta abar); [[penintsula]]k ([[Anatolia]], [[Arabia]], [[India]], [[Malakako penintsula|Malaka]], [[Indotxina]], [[Korea]], [[Kamtxatka]] eta abar) eta aldameneko [[Uharte (geografia)|uharteak]] ([[Zipre]], [[Maldivak]], [[Sri Lanka]], [[Indonesia|Indonesiar uhartedia]], [[Taiwan]], [[Japonia]], [[Sakhalin]], [[Siberia Berriko uharteak]], [[Ipar Uhartea]], [[Zembla Berria]], eta abar).▼
=== Orografia ===
Era askotako lurraldeak ageri dira Asian. Iparraldean, [[Mendebaldeko Siberiako ordokia|Siberia]] eta Mongoliako ordokiak hedatzen dira; erdialdeko lurraldeak oso menditsuak dira (Anatolia, Armenia, Iran, [[Pamir]] eta [[Tibeteko goi-lautada|Tibeteko]] goi ordokiak; [[Kaukaso (mendikatea)|Kaukaso]], [[Hindu Kush]], [[Himalaia]], [[Tian
Asian daude lurreko mendi garaienak ([[Everest]], [[K2]] edo [[Annapurna]]), itsasoko sakanik sakonena ([[Marianak]], [[Mindanao]] ekialdea, 11.000 m) eta sakonune itxirik handiena ([[Itsaso Hila]], 393 m itsas mailaren azpitik). Hego-ekialdeko uharteak berriak eta jatorri bolkanikokoak dira ([[Ozeano
=== Hidrologia ===
* Iparraldean, Siberiako sistema. [[Mongolia]] nahiz [[Siberia]]ko mendikateetan sortzen diren ibaiek [[Ozeano Artikoa|Ozeano Artikora]]
* [[Tibet]]eko sistema. Ibai guztiak [[Tibeteko goi ordokia]]n jaio eta [[Txina]] nahiz [[Hego-ekialdeko Asia]] zeharkatzen dute, ibilbide guztiz bihurriak eratuz: [[Ibai Horia]], [[Ibai Urdina]], [[Mekong]], [[Salween]], [[Irawadi]].
* Himalaiako sistema, [[
* Aralgo sistema, ura [[Aral]] barne itsasora isurtzen diren [[Amu Daria]] eta [[Sir Daria]] ibaiek osatua nagusiki.
Lau sistema nagusi hauez gainera, lurralde bakoitzeko sistemak aurki daitezke, hala nola, [[Persiako golko]]ra isurtzen diren [[Tigris]] eta [[Eufrates]]ek osatutakoa.
Aintzira garrantzitsuenak hauek dira:
* Ur gazikoak: [[Kaspiar itsasoa]], [[Aral itsasoa]] eta [[Itsaso Hila]];
* Ur gezakoak: [[Baikal aintzira]].
=== Itsasaldea ===
▲
Hain zabala izanik, mota guztietako klimak ditu Asiak. [[Siberia]]ko [[klima kontinental]]a da, neguak izugarri hotz eta gogorrak dituena. [[Lurzoru]]aren parte handi bat izoztua dago ([[permafrost]]). Erdialdeko Asiako lurralde guztietako klima ere kontinentala da. Hegoaldean, [[montzoi]]ek eragin handia dute. Bertan iristen dira munduko euri kopururik handienak ere (11.000 mm inguru, [[Bangladesh]] eta [[Assam]]en). Berorik handiena [[India]] eta [[Pakistan]] arteko [[Thar basamortua]]n egiten du. Lurralde hotzena, bestalde, Siberiako ipar-ekialdeko [[Verkhoiansk]] da (-66°C). [[Hego-ekialdeko Asia]]n eta [[Txina]] hegoaldeko itsasaldeetan [[tifoi]] ugariko [[klima tropikal]] euritsua da nagusi. [[Sonda uharteak|Sonda uharteetako]] klima aldiz, [[klima ekuatoriala|ekuatoriala]] da, urtarorik gabea. Beste lurralde batzuek, azkenik, klima bereziak dituzte: [[Tibeteko goi-lautada|Tibet]], 4.500 m-tik gora dagoen goi-ordokia; [[Kuroshio itsaslasterra|Kuroshio itsaslaster]] beroak [[Japonia]]n eragiten duen egoera berezia, etab.
=== Landaredia ===
Iparraldetik hasita hegoalderantz, alde handiak daude landaredian, lurralde batetik bestera, klimaren arabera. Ozeano Artiko aldeko [[tundra]], Siberiako [[taiga]] handiak gero, eta [[urki]] nahiz [[Lertxun (zuhaitza)|lertxun]] basoak ondoren. Hegoalderago belar [[estepa]]k zabaltzen dira ([[Mongolia]], [[Kazakhstan]] iparraldea), [[Kaspiar itsaso]]tik [[Gobi]] basamortura luzatzen den lurralde idorraren mugan. Tibeten mendi garaietako landaredia aurki daitekeen bitartean, [[India]] eta [[Hego-ekialdeko Asia]] oihan tropikalez horniturik ageri dira. [[Malaysia]] eta [[Sonda uharteak|Sonda]] lurralde tropikalak dira. Txina iparraldean, estepak eta oihanak tartekatzen dira. Txina hegoaldean, ordea, oihan subtropikal hezea ageri da. [[Japonia]]n hiru klima bereizten dira: siberiarra, epela eta subtropikala. Asian landare mota guztiak aurki daitezke ia. Animaliei buruz, beste horrenbeste esan daiteke.
== Etnografia ==
Asiako gizakiaren lehen aztarnak guztiz antzinakoak diren arren ([[Pekingo gizaki]]a, [[Javako gizaki]]a), arrazak berandu arte baizik ez ziren banatu, antza denez. Lau gizatalde handi bereiz daitezke Asian: paleo-siberiarrak, turko-mongolak, [[indoeuropar]]rak eta indonesiarrak, mendeetan zehar elkarrekin nahasi diren arraza-familia desberdin askotan banatuak.
73 ⟶ 80 lerroa:
=== Azpisailkapena ===
Geografikoki, hau da sailkapen nagusia:
* [[Mendebaldeko Asia]]
* [[Ekialdeko Asia]]
* [[Hego-ekialdeko Asia]]
* [[Iparraldeko Asia]] ([[Siberia]] eskualdea)
* [[Hegoaldeko Asia]]
* [[Erdialdeko Asia
Hona hemen, taula batean:
{{Asiako herrialde eta lurralde aurkibidea}}
[[Europa]]ren ikuspuntutik Asia osoa
* Hegoaldeko [[Europa]]n:
** [[Ekialde Hurbila]]: [[Libano]], [[Palestina]], [[Israel]], [[Turkia]], [[Jordania]], [[Siria]], [[Irak]] eta [[Arabia]], [[Afrika]]n dagoen [[Egipto]] tartean.
93 ⟶ 100 lerroa:
Bai batentzat bai bestearentzat [[Errusia]] [[Europa]] da.
=== Banaketa politikoak ===
Luzaroan kolonizaturik bizi ondoan, estatu burujabeek osatutako kontinentea da egun Asia. [[Errusia]]rrek ustiatzen dituzten [[Siberia]] handi zabaleko biztanle gutxiko lurraldeak, eta berriki arte herri kolonizatzaile europarren esku egon diren portu batzuk ([[Hong Kong]], [[Makao]]) bazterrera utzita, estatu burujabeak osatu dira, nahiz eta burujabetza horiek behinolako kolonizatzaileen gogora gertatu, askotan, eta nazionalitateak errespetatu gabe, beste hainbatetan.
[[Txina]] da Asiako estatu garrantzitsuena, zabalena (Asia errusiarra izenekoaren ondotik) eta jendeztatuena. [[India]] dator ondoren, [[Pakistan]], [[Afganistan]] eta estatu himalaiarrak ([[Nepal]], [[Sikkim]] eta [[Bhutan]]) inguru geografiko berean dituelarik. Hego-ekialdeko Asiak [[Myanmar]], [[Thailandia]], [[Laos]], [[Kanbodia]] eta [[Vietnam]] estatuak hartzen ditu mendebaldetik ekialdera. Asia Erdialdearen mendebaldean lau errepublika ageri dira: [[Kazakhstan]], [[Tadjikistan]], [[Uzbekistan]] eta [[Turkmenistan]], [[Kaspiar Itsasoa]] eta [[Tian Shan]] mendikatearen artean. [[Mongolia]] Siberia eta Txina arteko mendien artetik ageri da. [[Koreako penintsula]] [[Mantxuria]]tik irteten da.
Uharte estatuen artean, azkenik, hauek aipatu behar dira: [[Sri Lanka]] (Zeilan zena), Indiaren hegoaldean; Andaman eta Nikobar uharteak, Myanmar eta [[Sumatra]] artean; [[Malaysia]]ko federazioa ([[Malaysiako penintsula]] eta [[Borneo]] uharteko iparraldea); [[Indonesia]] (Sumatra, [[Java (uhartea)|Java]], [[Bali]], Sonda Txikiko uharteak, [[Kalimantan]] —Borneo uharteko alderik handiena—, [[Sulawesi]] uharteak, Maluku uharteak eta Irian, [[Ginea Berri]]ko mendebaldea; [[Filipinak]]; [[Taiwan]] uhartea, egun Txinatik bereizia, eta [[Japonia]], ekialdean dagoen Asiako lurraldea, lau uharte bolkanikok osatua.
Estatu barruko arazo politikoek, kanpoko herrien laguntzaz, hautsi dute zenbaitetan herrien batasun etnikoa. [[Korea]] bitan banatu zen [[1953]]an: [[Ipar Korea]], herri errepublika, komunista, eta [[Hego Korea]], errepublika kapitalista, gaur ere tinko dirauen banakuntza. Gisa bereko bereizkuntza izan zuen [[Vietnam]]ek [[1954]] eta [[1976]] urteen artean: herri errepublika [[Ipar Vietnam]]en eta [[AEB]]en mendeko errepublika hegoaldean. Ipar Vietnameko gudarosteak [[Hego Vietnam]]eko gerrillariekin bat eginik, Hego Vietnamgo eta Ameriketako Estatu Batuetako armadei nagusitu ondoren berriz batu zen Vietnam.
Taiwan uharteko errepublika Txinako kapitalismoaren feudoa izan zen, [[1949]]tik aurrera, kontinenteko Txina komunistaren aurrez aurre. Herri desberdin asko hartzen zituen Indiako estatu koloniala bitan banatu zen [[1947]]an: mendebalde eta ekialdeko lurraldeek [[Pakistan]] estatua osatu zuten (gehiengo [[musulman]]a), eta erdialdeko zatirik handienak [[India]]ko errepublika. [[1971]]. urtean, Ekialdeko Pakistan bestetik bereizi eta [[Bangladesh]] estatua sortu zen bertan. Historian zehar burujabe izan zen [[Tibet]], Txinaren mendean dago gaur egun. Asiako herri guztiak ari dira, zein bere aukera politikoen arabera (sozialismoa nahiz ekonomia liberala), industrian eta ekonomian duten atzerapenaren aurkako ahaleginean. Japonia eta Txina dira nagusi arlo honetan.
=== Estatuak ===
| |||