Wikipedia

Gizon

(«Gizona» orritik birbideratua)
 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Joxan Garaialde lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Gizona[1] gizaki arra da. Oro har, gizon hitza gizaki ar heldua izendatzeko erabiltzen da, nahiz eta heldugabeez aritzeko mutil erabili ohi den.

Gizonaren ikurra

Gizaki hitza bera gizon hitzarekin erlazionatuta dago. Gizontasun terminoa gizonak dituen zenbait ezaugarri eta nolakotasun adierazteko erabiltzen da batzuetan, esaterako indarra edo kemena. Gizonari dagokiona adierazteko, azkenik, maskulino izenondoa erabiltzen da.

Ugaztun gehienak bezala, gizon batek, bere genoman, amaren X kromosoma eta aitaren Y kromosoma jasotzen ditu. Umeki arraren sexu-bereizketa SRY geneak egiten du, Y kromosoman dagoena. Nerabezaroan, hormonek androgenoen produkzioa bultzatzen dute, eta horrek ezaugarri sexual sekundarioen garapena dakartza. Horrek, sexuen arteko ezberdintasun gehiago sortzen ditu. Oro har, gizonezkoek masa muskular handiagoa dute; ilea izan ohi dute aurpegian, eta, gorputzean, gantz gutxiago.

Arren anatomia, izan ere, emeen anatomiatik bereizten da ugalketa aparatuaren anatomiarengatik. Zakila, barrabilak, hodi deferenteak, prostata eta epididimioa dira arrek dituzten guruinak.

Gizakiaren historian zehar, genero-rol tradizionalek sarritan definitu eta mugatu dituzte gizonen jarduerak eta aukerak. Gizonak, sarritan, soldadutzarako behartuta daude, edo heriotz-tasa handiak dituzten lanbideetara bideratzen dira. Erlijio-doktrina askok arau batzuk zehazten dituzte gizonentzat, hala nola erdainkuntza erlijiosoa.

Etimologia aldatu

Gizon hitzaren etimologiari dagokionez, ikus Euskaltzaindiaren Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200)[2].

Biologia aldatu

 
Karyogram of a human male using Giemsa staining. Human males typically possess an XY combination.

Giza ar baten kariograma Giemsa tindaketa erabiliz. Giza arrek, normalean, sexuaren determinazio eta bereizketa (giza) XY konbinazioa izaten dute.

 
Leonardo da Vinciren Uomo Vitruviano artelanak gizon baten proportzioak erakusten ditu.[3]

Gizakietan, espermatozoideek X edo Y sexu kromosoma bat daramate. Y kromosoma daraman espermatozoide batek emearen obulua ernaltzen badu, ondorengoek kariotipo maskulinoa (XY) izango dute. SRY genea, normalean, Y kromosoman aurkitzen da, eta barrabilen garapena eragiten du, eta, aldi berean, gizonezkoen sexu-bereizketaren beste alderdi batzuk gobernatzen ditu. Gizonezkoen sexu-bereizkuntza barrabilen mendekoa da; emakumezkoen bereizketa, ordea, ez da gonaden mendekoa[4].

Lehen mailako sexu-ezaugarriak (edo sexu-organoak) jaiotzean dauden eta ugalketa-prozesuan parte hartzen duten ezaugarriak dira. Gizonen sexu-ezaugarri nagusiak zakila eta barrabilak dira.

Gizakiak dimorfismo sexuala dauka hainbat ezaugarritan, eta nahiz eta horietako askok ez eduki lotura zuzenik ugaltzeko gaitasunarekin, badaukate zerikusirik erakarpen sexualarekin. Desberdintasun nagusiak altueran, pisuan, eta gorputzaren egituran daude, nahiz eta beti ez den eredua betetzen. Esaterako, gizonak oro har emakumeak baino altuagoak dira, baina bi sexuetako jende askok altuera ertaina daukate[5].

 
Gizon heldu baten argazkia (eskuinean), eme heldu batekin alderatuta. Pubiseko ilea kendu egin zaie biei.

Gizakiengan, bigarren mailako sexu-ezaugarriak, izan ere, pubertaroan agertzen diren ezaugarriak dira[6][7]. Ezaugarri horiek bereziki nabarmenak dira sexuak bereizten dituzten ezaugarri sexu dimorfiko karaktereetan, baina, sexu-ezaugarri nagusietan ez bezala, ez dira zuzenean ugaltze-sistemaren parte[8][9][10]. Gizonei dagozkien sexu-ezaugarri sekundarioak honako hauek dira:

Gizonek emakumeek baino pisu handiagoa dute[12].Gizonak, batez beste, emakumeak baino altuagoak dira, % 10 inguru[12]. Gizonek, batez beste, emakumeek baino gerri handiagoa dute, aldakarekin alderatuta. Emakumezkoetan, hatz erakusleak eta eraztunak tamainaz antzekok izan ohi dira, edo hatz erakuslea eraztun-hatza baino apur bat luzeagoa da, eta gizonezkoen eraztun-hatza luzeagoa izan ohi da[13].

Ugaltze-aparatua aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Gizonezkoaren ugaltze-aparatu»
 
Giza gizonezkoen beheko sabelaren alboko ebakidura bat, gizonezkoen ugaltze-aparatuaren anatomia erakusten duena

Gizonezkoen ugaltze-aparatuak kanpoko eta barneko genitalak ditu. Gizonezkoen kanpoko genitalak dira: zakila, gizonezkoen uretra eta barrabil-zorroa; gizonezkoen barruko genitalak, berriz, barrabilak, prostata, epididimoa, Semen-besikula, hodi deferenteak, hodi-isurlea eta guruin bulbouretrala[14].

Ugaltze-sistema maskulinoaren funtzioa hernal-hazia ekoiztea da, espermatozoideak daramana eta, beraz, emakume baten barruan obulu batekin lot daitekeen informazio genetikoa. Emakume baten umetokian sartzen den espermatozoidea eta gero Falopioren tronpetara, obulu bat ernaltzen du, eta obulu hori Umeki bihurtzen da; ugaltze-aparatu maskulinoak ez du inolako funtziorik betetzen haurdunaldian. Gizonezkoen ugalketaren eta hari lotutako organoen azterketari, andrologia deritzo[15].

Testosteronak Wolffen-en hodien garapena, zakila eta, eskrotoan, eskroto-izurrak ixtea sustatzen du. Sexu-bereizketan garrantzitsua den beste hormona bat Müllerren hodien aurkako hormona da, Müllerren hodiaren garapena inhibitzen duena. Gizonengan, pubertaroan, testosteronak, hipofisiak askatutako gonadotropinekin batera, espermatogenesia estimulatzen du[16].

Osasuna aldatu

Munduan, osasunari buruzko genero ezberdintasun gehienak emakumeei eragiten dien arren, batzuetan, egoerak gizonezkoen aurka jokatzen du. Horietako bat gatazka armatuak dira, non gizonak izaten diren berehalako biktimak. 1955etik 2002ra arteko 13 herrialdetako gatazka-ikerketa batek aurkitu zuenez, gerrak eragindako heriotza bortitz guztien % 81 gizonak ziren[17]. Gatazka armatuez gain, indarkeria-eragin handia duten eremuek, hala nola droga-kartelek kontrolatutako eskualdeak, gizonak dira heriotza-tasa handienak pairatzen dituztenak[18]. Hori dator maskulinotasun-idealak jokabide oldarkor eta norgehiagokoekin lotzen dituzten gizarte-sinesmenetatik[19]. Azkenik, ikusi izan da ingurune ekonomikoetako bat-bateko aldaketa bortitzak eta gizarte-segurantzako sareak galtzea, batez ere gizarte-laguntzak eta janari-kupoiak, gizonen artean alkohol-kontsumoaren eta estres psikologikoaren maila handiagoekin ere zerikusia dutela, eta, horren ondorioz, gizonezkoen heriotza-tasa handitu egin da. Izan ere, egoera horiek, askotan, zaildu egiten dute gizonek familia mantentzea, eta zeregin hori «maskulinotasunaren esentziatzat» hartu izan da denbora askoan[20]. Hotzeria arruntarekin kutsatutako pertsonen atzera begirako azterketa batek aurkitu zuen medikuek gutxietsi egiten dituztela gizonen sintomak, eta prestuago daudela sintomak eta gaixotasuna emakumeei egozteko gizonei baino[21]. Emakumeak gizonak baino gehiago bizi dira herrialde guztietan eta adin-talde guztietan, horien erregistro fidagarriak baitaude[22]. Estatu Batuetan, gizonezkoak emakumeak baino osasuntsuagoak dira gizarte-klase guztietan. Zuriak ez diren gizonak bereziki eriak dira. Gizon sobera dago lan arriskutsuetan, eta lan-heriotza gehien pairatzen dutenak dira. Gainera, medikuek zerbitzu gutxiago ematen dizkiete gizonei; aholku gutxiago ematen dituzte, eta gizonekin emakumeekin baino denbora gutxiago pasatzen dute kontsultan[23].

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Euskaltzaindiaren Hiztegia, Gizon, Euskaltzaindia
  2. ↑ Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200), Gizon Euskaltzaindia,
  3. ↑ The Vitruvian man
  4. ↑ Rey, Rodolfo; Josso, Nathalie; Racine, Chrystèle (2000). "Sexual Differentiation" Endotext. MDText.com, Inc. PMID 25905232. Archived from the original on 8 August 2022. Retrieved 6 December 2021
  5. ↑ Wells, Jonathan C.K.. (2007-09). «Sexual dimorphism of body composition» Best Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism 21 (3): 415–430.  doi:10.1016/j.beem.2007.04.007. ISSN 1521-690X. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  6. ↑ (Ingelesez) Melmed, Shlomo; Polonsky, Kenneth S.; Larsen, P. Reed; Kronenberg, Henry M.. (2011-05-12). Williams Textbook of Endocrinology E-Book. Elsevier Health Sciences ISBN 978-1-4377-3600-7. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  7. ↑ (Ingelesez) Pack, Phillip E.. (2016-12-20). CliffsNotes AP Biology, 5th Edition. Houghton Mifflin Harcourt ISBN 978-0-544-78417-8. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  8. ↑ (Ingelesez) Bjorklund, David F.; Blasi, Carlos Hernández. (2011-01-01). Child and Adolescent Development: An Integrated Approach. Cengage Learning ISBN 978-1-133-16837-9. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  9. ↑ a b (Ingelesez) «Primary & Secondary Sexual Characteristics» Sciencing (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  10. ↑ Encyclopedia of Reproduction. Elsevier Science. 2018. p. 103. ISBN 978-0-12-815145-7. Archived from the original on 20 January 2023. Retrieved 13 October 2019.
  11. ↑ a b Kathleen Stassen Berger. (2004). The developing person through the life span. Worth Publishers ISBN 978-0-7167-5706-1. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  12. ↑ a b (Ingelesez) McComb, Jacalyn J. Robert-; Norman, Reid L.; Zumwalt, Mimi. (2014-01-28). The Active Female: Health Issues Throughout the Lifespan. Springer Science & Business Media ISBN 978-1-4614-8884-2. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  13. ↑ (Ingelesez) Halpern, Diane F.. (2013-03-01). Sex Differences in Cognitive Abilities: 4th Edition. Psychology Press ISBN 978-1-136-72283-7. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  14. ↑ «Definition of Male genitalia» web.archive.org 2020-11-06 (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  15. ↑ Clement, Pierre; Giuliano, François. (2015). «Anatomy and physiology of genital organs – men» Neurology of Sexual and Bladder Disorders (Elsevier): 19–37.  doi:10.1016/b978-0-444-63247-0.00003-1. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  16. ↑ Goodman, H. Maurice (2009). Basic Medical Endocrinology (4th ed.). Elsevier. pp. 239–256. ISBN 978-0-12-373975-9
  17. ↑ The World Bank (2012). World Development Report 2012: Gender Equality and Development (Report). Washington, DC: The World Bank
  18. ↑ (Ingelesez) «Home | Bureau of Justice Statistics» bjs.ojp.gov (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  19. ↑ Marquez, Patricia C.. (1999). The street is my home youth and violence in Caracas. Stanford, Calif. : Stanford University Press ISBN 978-0-8047-3453-0. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  20. ↑ (Ingelesez) Brainerd, Elizabeth; Cutler, David M. (2005-02-01). «Autopsy on an Empire: Understanding Mortality in Russia and the Former Soviet Union» Journal of Economic Perspectives 19 (1): 107–130.  doi:10.1257/0895330053147921. ISSN 0895-3309. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  21. ↑ (Ingelesez) Sue, Kyle. (2017-12-11). «The science behind “man flu”» BMJ 359: j5560.  doi:10.1136/bmj.j5560. ISSN 0959-8138. PMID 29229663. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  22. ↑ Austad, Steven N.; Bartke, Andrzej. (2015-05-06). «Sex Differences in Longevity and in Responses to Anti-Aging Interventions: A Mini-Review» Gerontology 62 (1): 40–46.  doi:10.1159/000381472. ISSN 0304-324X. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).
  23. ↑ (Ingelesez) Williams, David R.. (2003-05). «The Health of Men: Structured Inequalities and Opportunities» American Journal of Public Health 93 (5): 724–731.  doi:10.2105/AJPH.93.5.724. ISSN 0090-0036. PMID 12721133. PMC PMC1447828. (Noiz kontsultatua: 2024-04-30).

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Gizon&oldid=9715335"(e)tik eskuratuta