Garrues
Garrues[1][a] Ezkabarte ibarreko leku bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Iruñerria eskualdeko Ibarrak azpieskualdean dago, Iruñea hiriburutik 11,4 kilometrora. 2020 urtean 5 biztanle zituen.
| Garrues | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 Herriko etxe tradizional bat | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Ibarrak (Iruñerria) |
| Udalerria | Ezkabarte |
| Administrazioa | |
| Mota | leku |
| Izen ofiziala | Garrués |
| Posta kodea | 31194 |
| Herritarra | garruestar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°51′34″N 1°39′23″W / 42.85944°N 1.65639°W |
| Garaiera | 614 metro |
| Distantzia | 11,4 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 5 (2020:  0) |
Bertako biztanleak garruestarrak dira.
Izena aldatu
Garrues toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Garroix (1061)
- Garruos (1083)
- Garoiz (1088)
- Garros (1095)
- Garrues (1178)
- Garruez (1350)
- Garruex (1366)
- Garrues (1532)
- Garruex (1591)
- Garrues (1829)
- Garrues (1966)
- Garrues (2007)
Gainerako euskal toponimoak -(t)ze izenaz bukatuak ez bezala, erromantzez -ues izatera pasatzen dena, Garrues toponimoa jatorriz -bes da euskaraz, forma primitiboa Garbes izango bailitzateke. Horrela, Nabaskoze, Nardoze edo Zokotze aurkitzen ditugu, baina ez **Garrotze**, Julio Caro Barojak zioen bezala, Garrues baizik. **Garrotze**, beraz, okerra da, salbuespena baita.[3]
Geografia aldatu
Garrues Ezkabarte ibarrean dago, Iruñeko merindadean.
Ingurune naturala eta kokapena aldatu
Ezkabarte udalerria Iruñeko saihesbideak (PA-30) eta N-121-A errepide nagusiak zeharkatzen dute, baita Aitzoainekin lotzen den tokiko errepide batek ere. Udalerriaren erliebea Ultzama ibaiaren ibarrak definitzen du ekialdean, eta Pirinioaurreko lur-eremu menditsu batek gainerako lurraldean. Hegoaldean, gainera, Ezkaba mendia nabarmentzen da (895 metro), Iruñearekiko eta haren metropoli-eremuarekiko hegoaldeko muga egiten duena.
Klima eta landaredia aldatu
Ezkabartek klima atlantiarra dauka, urteko batez besteko balioek erakusten duten moduan. Urteroko prezipitazioak 1.000mm eta 1.400mm bitartekoak dira, eta tenperaturak 10 eta 13 gradu artekoak. Egun euritsuak 120 inguru izaten dira. Euria urte osoan zehar egiten badu ere, uda garaian hilabete bateko lehortea izan ohi da.
Prezipitazio ugariek eraginda, landaredia eta basoak ugariak dira. Basa pinuak, pagoak eta beste hainbat zuhaitz espezie daude ibarreko basoetan.
Estazio meteorologikoa aldatu
Ezkabarten ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Txulapain pareko udalerrian, estazio bat dagoen Beltzuntze kontzejuan, itsasoaren mailatik 530 metrora, Nafarroako Gobernuak 1988an jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]
 Datu klimatikoak (Beltzuntze, 1988-2022) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 20.0 | 25.0 | 28.0 | 33.3 | 39.5 | 40.3 | 40.5 | 37.0 | 30.0 | 22.0 | 17.1 | 40.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.5 | 10.0 | 13.3 | 16.3 | 20.0 | 25.3 | 27.6 | 27.8 | 23.9 | 19.1 | 12.1 | 8.9 | 17.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.2 | 6.0 | 8.6 | 11.3 | 14.4 | 18.9 | 21.1 | 21.3 | 18.1 | 14.4 | 8.7 | 5.6 | 12.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.9 | 2.0 | 3.8 | 6.2 | 8.8 | 12.6 | 14.7 | 14.8 | 12.3 | 9.6 | 5.3 | 2.3 | 7.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -8.0 | -9.0 | -1.8 | -1.0 | 2.0 | 7.0 | 8.0 | 4.0 | -2.0 | -7.0 | -10.0 | -10.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 113.4 | 100.1 | 95.5 | 106.3 | 74.5 | 63.0 | 34.7 | 35.8 | 57.1 | 80.4 | 134.8 | 112.6 | 1008.3 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 75.0 | 49.0 | 57.5 | 63.0 | 44.0 | 63.0 | 45.0 | 84.0 | 72.0 | 63.0 | 80.5 | 122.0 | 122.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.8 | 12.8 | 12.3 | 14.9 | 12.4 | 8.7 | 6.6 | 6.3 | 8.7 | 11.8 | 16.0 | 13.9 | 138.0 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.1 | 0.2 | 0.4 | 0.4 | 0.4 | 0.2 | 0.3 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 0.1 | 2.2 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia aldatu
Jauntxo nobleen lekua, Semeno Azearik 1083. urtean Leireko monasterioari eman zion arte. Hala ere, 1197ko arbitraje-epaiak zenobioak jasotako hamarrenaren zati bat eman zion Iruñeko gotzainari. 1850ean errota zuen; auzokide batzuk mandazaintzan aritzen ziren; batez ere artilea esportatzen zuten; posta Iruñetik jasotzen zuen balijero bidez, astean hirutan, eta hiriburutik mendiko herrietarako, ferra-herrietarako eta egoera txarrean zeudenentzako bideak besterik ez zituen. [6]
Demografia aldatu
2020 urteko erroldaren arabera 5 biztanle zituen Garruesek.[7]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 7 | 8 | 9 | 7 | 7 | 7 | 8 | 6 | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 3 |
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ezkabarteko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[8]
Koldo Zuazok, 2010ean, Ezkabarte ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[9]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Olaibarreraz. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Goñerriko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Ezkabarte eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, euskarak eskubide batzuk ditu. 2010ko erroldaren arabera, herritarren %12,35k zekien euskaraz hitz egiten eta 2018n % 16,70k.
Oharrak aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Garrues - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Patxi Salaberri Zaratiegi. Acerca del sufijo toponímico -ain
- ↑ .
- ↑ Beltzuntzeko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | GARRUES. (Noiz kontsultatua: 2023-09-13).
- ↑ «Garrues» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
