Usun
Usun[1][a] (zaraitzueraz: Usune)[b] Erromantzatua ibarreko leku bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
| Usun | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 Herriko ikuspegia hegoekialdetik | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Pirinioaurrea |
| Udalerria | Erromantzatua |
| Administrazioa | |
| Mota | leku |
| Izen ofiziala | Usún |
| Posta kodea | 31454 |
| Herritarra | usundar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°39′57″N 1°13′13″W / 42.66583°N 1.22028°W |
| Garaiera | 490 metro |
| Distantzia | 47,1 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 27 (2022:  3) |
2022 urtean 27 biztanle zituen.
Bertako biztanleak usundarrak dira.
Izena aldatu
Usun toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Ausoni (924)
- Vssum (1007)
- Ussun (1075)
- Osun (1102)
- Euson (1146)
- Oson (1197)
- Hussun (1268)
- Ossuyn (1366)
- Usun (1534)
- Hugun (1587)
- Auson (1638)
- Usun (1802)
- Usun (1990)
Geografia aldatu
Usun Erromantzatua ibarran dago.
Inguru naturala eta kokapena aldatu
Erromantzatua Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 46 kilometrora dago. Udaletxea Domeñun dago. Erliebe handiko ibarra da. Mendebaldeko tarteak lautada bat osatzen du, Longida, Urraulbeiti eta Urraulgoiti ibarretatik jarraitzen duena, nahiz eta azken kasu horretan Ugarrongo arroilak eten egiten duen.
Klima aldatu
Erromantzatuko klima azpimediterraneoa da, eta urteko batez besteko tenperatura 12,5 °C ingurukoa da. Urteroko egun euritsuak 100 inguru dira, eta jausitako prezipitazioa 850mm-koa.
Basoa nahiko urria da, eta zuhaitz gehienak pinuak dira, Austriatik birlandaturiko zuhaitzak. Horrez gain, ameztiak eta zumeak ageri dira ibarreko gunerik lehor eta eguzkitsuenetan.
Estazio meteorologikoak aldatu
Erromantzatuan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urraulbeiti pareko udalerrian, estazio bat dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.[3]
 Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 17.0 | 21.5 | 27.0 | 29.5 | 36.0 | 39.0 | 42.0 | 40.0 | 38.0 | 30.0 | 21.0 | 18.0 | 42.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.9 | 10.4 | 14.3 | 16.6 | 20.6 | 26.4 | 29.4 | 28.6 | 24.1 | 18.9 | 12.3 | 8.9 | 18.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.8 | 5.5 | 8.4 | 10.5 | 14.3 | 19.1 | 21.6 | 21.3 | 17.4 | 13.4 | 8.1 | 4.9 | 12.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.6 | 0.5 | 2.4 | 4.4 | 8.0 | 11.8 | 13.9 | 14.1 | 10.7 | 7.9 | 3.9 | 0.9 | 6.6 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.0 | -12.0 | -12.0 | -4.0 | 0.0 | 0.0 | 6.0 | 6.0 | 0.0 | -2.0 | -9.0 | -13.0 | -13.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 57.6 | 54.0 | 56.1 | 68.5 | 61.8 | 40.6 | 32.9 | 34.1 | 50.9 | 71.9 | 72.5 | 74.4 | 675.3 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 32.0 | 34.0 | 35.5 | 47.0 | 39.5 | 37.0 | 44.5 | 46.0 | 71.0 | 82.0 | 31.5 | 48.5 | 82.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.0 | 9.4 | 9.2 | 11.7 | 12.0 | 6.8 | 4.9 | 5.2 | 7.0 | 10.4 | 11.9 | 12.2 | 110.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.6 | 1.5 | 1.2 | 0.3 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 1.1 | 6.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[4] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia aldatu
Jakina da 829. urtean Opilao apezpiku iruindarrak toki horretako San Pedro monasterioko eliza sagaratu zuela. Agian, zenobio horren ondoan, hiribildu bat zegoen, Antso I.a Gartzeitz erregeak Galindo apezpikuari 924an hazi zionean dohaintzan emandakoa. Aipatutako San Pedro eliza, XII. mendetik, elizbarrutiko arkitanerrietako bat izan zen, eta, ondoren, 1332an, bertako bizilagunek San Saturnino elizaren patronatua eman zioten. Bilauak edo koroako nekazariak zirenek, 1280an, urtean 2 sos eta erdiko petxa, saldutako ardoagatik beste 3 sos eta erdi, eta garagar eta oloaren 3 lapurreta eta erdi zor zituzten.
1693an Usun herriak erregeari ordaintzen zion paparra birdimiatu zuen, erregeari eman zizkioten 257 ezkutu, hiru errege eta hamabi mirariren bidez. 1802an irakurtzen da herriak bere gobernurako justizia arrunta aukeratzen zuela. Monasterioaren oroigarri bakarra Iruñeko kabildo katedraleko Usungo arkuteriaren duintasuna zen. XIX. mendea bitartean, oraindik ere bertako parrokoa aurkezteko eskubidea erabiltzen zuena zen. Azken egun horretan, haurrak Domeñuko eskolara joaten ziren.
Demografia aldatu
2022 urteko erroldaren arabera 27 biztanle zituen Usunek.[5]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 10 | 13 | 13 | 12 | 12 | 12 | 11 | 14 | 17 | 14 | 15 | 17 | 18 | 18 | 18 | 17 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erromantzatua ez-euskal-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[6]
Koldo Zuazok, 2010ean, Erromantzatua ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[7]
Izenak adierazten duen bezala, eremu honetan Nafar erromantzea izan da tradizioz hitz egiten den hizkuntza, duela gutxi gaztelaniak ordezkatu duena.
Jaiak aldatu
- San Saturninoko jaiak, maiatzaren bigarren asteburuan
Ondasun nabarmenak aldatu
- San Saturnino eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
- San Pedro baseliza, IX. mendeko kristiau baseliza eta monasterio zaharra.
- Arbaiungo arroila, Zaraitzu ibaiak osatutako arroila.
Oharrak aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Usun - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
- ↑ Artiedako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Usun» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
