Urtarrilaren 5
data
(«Urtarrilak 5» orritik birbideratua)
Urtarrilen 5a gregoriotar egutegiaren urteko bosgarren eguna da. 360 egun falta dira urtea amaitzeko, 361 egun bisurteetan.
.jpg)
.jpg)
Gertaerak aldatu
Euskal Herria aldatu
- 1842 – Espartero espainiar erregeordeak foruen printzipio juridikoak eta oinarriak kendu zizkien Araba, Bizkai eta Gipuzkoari, Lehen Gerra Karlista amaitu eta gutxira.
- 1980 – ETAk Jesus Garcia Garcia enpresaria hil zuen Barakaldon.
- 1993 – Ezezagun batzuek Egin Irratiaren antena saboteatzen saiatu ziren.
Mundua aldatu
- 1066 – Harold II.a Ingalaterrakoaren erregealdiaren hasiera.
- 1531 – Alemanian Fernando I.a Habsburgokoaren erregealdia hasi zen.
- 1709 – William Derhamek Upminsterren, Londrestik gertu, – 12 °C tenperatura erregistratu zuen, 1709ko hotz-boladaren tenperaturarik baxuena.
- 1909 – Kolonbiak Panamaren independentzia aintzatetsi zuen.
- 1919 – Altxamendu Espartakista Alemanian.
- 1937 – Falangistek jostunen sindikatuko bost emakume hil zituzten Mallorcan. Espetxetik Montuïriko komentura eraman, torturatu eta fusilatu egin zituzten.
- 1939 – Amelia Earhart ofizialki hiltzat jo zuten. Hegazkin gidaria izan zen, Atlantikoa eta Pazifikoa zeharkatu zituen lehen emakumea. 1937an, hegaldi-istripu batean desagertu zen.
- 1950 – Britainia Handiak Txinarekin zituen harremanak puskatu zituen.
- 1959 – Alaska AEBetako 49. kide bihurtu zen.
- 2002 – 15 urteko mutiko batek gidaturiko hegazkin bat EEBBko Florida estatuko Tampa hiriko eraikin baten aurka talka egin zuen, 2001eko irailaren 11ko atentatuen beldurra berpiztuz.
- 2006 –
- Hegazti gripeak hiru hildako eragin zituen Turkian.
- Bi eraso bortitzek 110 hildako eragin zituzten Iraken.
Arte eta kultura aldatu
Euskal Herria aldatu
- 1902 – Resurreccion Maria Azkuek Ibaizabal astekaria sortu zuen.
Mundua aldatu
- 1875 – Paris hirian Opéra Garnier eraikina inauguratu zen.
- 1886 – Robert Louis Stevensonen Jekyll Dk. eta Hyde Jn. liburua argitaratu zen
- 1990 – Kiss estatubatuar rock musika taldeak Forever abestia argitaratu zuen.
Zientzia eta teknologia aldatu
Euskal Herria aldatu
Mundua aldatu
- 1933 – Golden Gate Zubia eraikitzen hasi ziren San Frantziskoko badian.
- 1965 – Venera 5: Artizarreko atmosferaren inguruko ikerketak
Kirolak aldatu
Euskal Herria aldatu
- 2014 – Euskal derbia: Errealak Athletic Clubari Anoetako estadioan 2-0 irabazi zion.
Mundua aldatu
Jaiotzak aldatu
Euskal Herria aldatu
- 1676 – Pedro Scotti, nafar antzerkigile eta funtzionarioa (h. c. 1730).
- 1747 – Vicente Enparan, euskal militar eta politikaria (h. 1820).
- 1804 – Melchor Sánchez de Toca, gipuzkoar medikua, kirurgialaria (h. 1880).
- 1861 – Plácido Allende, bizkaitar ingeniari eta politikaria (h. 1911).
- 1871 – Remigio Gandasegi, euskal artzapezpikua (h. 1937).
- 1876 – Flora de la Torre, 110 urte eta 276 egun bizi izandako euskal herritarra (h. 1986).
- 1902 – Jean Pierre Zubiria, lapurtar poeta (h. 1992).
- 1920 – Pedro Anasagasti, euskal idazlea eta apaiza (h. 1997).
- 1929 – Ignacio Garate, bizkaitar futbolaria (h. 2007).
- 1949 – Jesus Mari Mendizabal Bizargorri, gipuzkoar idazlea.
- 1952 – Reyes Azkoitia, gipuzkoar pilotaria.
- 1953 – Alfonso Feijoo, gipuzkoar errugbilari ohia eta Espainiako Errugbi Federazioko presidentea.
- 1956 – José María Bengoetxea, bizkaitar futbolari ohia.
- 1957 – Joseba Salegi, nafar zinema zuzendari laguntzailea.
- 1959 – Amelia Lorza, arabar atleta.
- 1961 – Fernando Boada, gipuzkoar politikaria.
- 1963 – Javier Hernández, Boni, nafar rock musikaria, Barricada taldeko gitarra-jotzaile eta abeslaria (h. 2021).
- 1967 – Ibon Koteron, bizkaitar musikaria eta albokaria.
- 1970 –
- Goizalde Landabaso, bizkaitar kazetaria eta euskal idazlea.
- Iñaki del Moral, nafar kazetaria.
- 1972 – Nerea Martínez Urruzola, nafar triatleta eta mendi lasterkaria.
- 1974 – Reyes Carmona, UPNko nafar politikaria.
- 1975 –
- Elisabete Alberdi, bizkaitar matematikaria, irakaslea eta ikertzailea.
- Amorante, gipuzkoar musikaria.
- Izaskun Lesaka, Jarrai eta Segi erakundeetako nafar ekintzailea eta ETAkidea.
- 1977 – Oscar Rodriguez Vaz, PSE-EEko arabar politikaria.
- 1983 –
- Asier de la Iglesia, gipuzkoar saskibaloi jokalaria.
- Jon Moya, bizkaitar futbolaria.
- 1984 – Roberto Pampin, bizkaitar futbolaria.
- 1988 – Ion Etxaide, nafar futbolaria.
- 1992 – Alba Garmendia Castaños, gipuzkoar filosofoa, ikertzailea eta politikaria.
- 1993 – Ander Artabe, bizkaitar futbolaria.
- 1997 - Miguel Mendioroz, nafar futbolaria.
- 2000 –
- Jorge Agirre De Céspedes, nafar futbolaria.
- Irene Ogiza, bizkaitar futbolaria.
Mundua aldatu
- 1209 – Rikardo Cornwallekoa, erromatarren erregea (h. 1272).
- 1548 – Francisco Suárez, espainiar filosofoa eta teologoa (h. 1617).
- 1592 – Shah Jahan, mogoldar inperioaren gobernaria (h. 1666).
- 1616 – Alexandre de Bournonville, Bournonvilleko dukea, Nafarroako erregeordea (h. 1690).
- 1688 – Johann Georg Pisendel, alemaniar biolinista eta konpositorea (h. 1755).
- 1723 – Nicole-Reine Lepaute, frantziar astronomoa eta matematikaria (h. 1788).
- 1744 – Gaspar Melchor de Jovellanos, espainiar idazlea, legelaria eta politikaria (h. 1811).
- 1762 - Constanze Mozart, Wolfgang Amadeus Mozarten emaztea (h. 1842).
- 1767 – Jean-Baptiste Say, frantziar ekonomialaria (h. 1832).
- 1789 – Thomas Pringle, eskoziar poeta (h. 1834).
- 1826 – Alfred Vulpian, frantziar medikua eta neurologoa (h. 1887).
- 1838 – Camille Jordan, frantziar matematikaria (h. 1922).
- 1846 –
- Arsène Darmesteter, frantziar hizkuntzalaria (h. 1888).
- Maria Jesus Gurutzekoarena, karmeldar moja (h. 1878).
- Rudolf Eucken, alemaniar filosofoa, 1908ko Literaturako Nobel Saria (h. 1926).
- 1865 – Clotilde García del Castillo, Joaquín Sorollaren emaztea eta musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (h. 1929).
- 1871 – Federigo Enriques, italiar matematikaria (h. 1946).
- 1874 – Joseph Erlanger, estatubatuar fisiologoa, 1944ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 1965).
- 1876 – Konrad Adenauer, Alemaniako kantzilerra (h. 1967).
- 1880 – Antonio Sagardía, espainiar militarra (h. 1962).
- 1881 – Pablo Gargallo, kataluniar eskultorea (h. 1934).
- 1882 – Edwin Barclay, Liberiako 18. presidentea (h. 1955).
- 1893 - Yeveonde Middleton, ingeles argazkilaria, aitzindaria argazki-erretratuetan kolorea erabiltzen (h. 1975).
- 1900 – Yves Tanguy, frantziar-estatubatuar margolaria (h. 1955).
- 1902 – Maruja Mallo, espainiar margolari surrealista (h. 1995).
- 1905 – Michele Navarra, 'U Patri Nostru, Siziliar Mafiako kide boteretsua (h. 1958).
- 1911 – Jean-Pierre Aumont, frantziar aktorea (h. 2001).
- 1914 – Brunó Ferenc Straub, Hungariako estatuburua (h. 1996).
- 1917 – Jane Wyman, estatubatuar aktorea (h. 2007).
- 1919 –
- Luis Laorga, espainiar arkitektoa (h. 1990).
- Jacques Laurent, frantziar idazlea (h. 2000).
- 1920 – Arturo Benedetti Michelangeli, italiar piano-jotzailea (h. 1995).
- 1921 –
- Friedrich Dürrenmatt, alemanezko suitzar idazle eta antzerkigilea (h. 1990).
- Joan Luxenburgokoa, Luxenburgoko duke handia (h. 2019).
- 1924 – Vera Molnár, hungariar artista (h. 2023)
- 1928
- Zulfikar Ali Bhutto, Pakistango presidentea (h. 1979).
- Walter Mondale, estatubatuar politikaria (h. 2021).
- 1931 –
- Alvin Ailey, estatubatuar dantzaria (h. 1989).
- Alfred Brendel, austriar piano-jotzailea.
- Walt Davis, estatubatuar atleta, altuera jauzian aditua eta saskibaloi-jokalaria (h. 2020).
- Robert Duvall, estatubatuar aktorea eta zinema zuzendaria.
- Juan Goytisolo, kataluniar idazlea (h. 2017).
- 1932 –
- Umberto Eco, italiar idazlea, hizkuntzalaria eta filosofoa (h. 2016).
- Raisa Gorbatxova, Sobietar Batasuneko lehen dama (h. 1999).
- 1934 – Eddy Pieters Graafland – herbehereetar futbolaria, Herbehereetako atezainik onenetakoa (h. 2020).
- 1936 – Terry Lineen, zeelandaberritar errugbilaria (h. 2020).
- 1938 –
- Joan Karlos I.a Espainiakoa, Espainiako erregea.
- Ngũgĩ wa Thiong'o, kikuyu idazlea.
- 1941 – Hayao Miyazaki, manga marrazki bizidun zuzendari, sustatzaile, gidoigile, marrazkigile eta komikigile japoniarra.
- 1942 –
- Terenci Moix, kataluniar idazlea (h. 2003).
- Maurizio Pollini, italiar piano-jotzailea (h. 2024).
- 1943 – Ernest Maragall, kataluniar ekonomialari eta politikaria.
- 1945 – Saskia Sassen, estatubatuar soziologoa, hirigilea eta ekonomilaria.
- 1946 – Diane Keaton, estatubatuar aktore, zinema zuzendari eta ekoizlea.
- 1947 – Kathrine Switzer, estatubatuar idazle, telebista-esatari eta maratoilaria, Bostongo maratoian modu ofizialean parte hartu zuen lehenengo emakumea.
- 1948 – Giuseppe Impastato, Siziliako politikaria eta irrati esataria, Siziliako mafia salatzeagatik ezaguna (h. 1978).
- 1949 – Saskia Sassen, estatubatuar soziologo, hirigile eta ekonomilaria, globalizazioa eta migrazioari buruz egindako azterketengatik ezaguna.
- 1950 – Krzysztof Wielicki, poloniar eskalatzailea, historiako eskalatzaile poloniarrik onenetakoa.
- 1955 - Adriana Ocampo, kolonbiar geologo planetario eta NASAren zientzia-programaren zuzendaria.
- 1956 – Frank-Walter Steinmeier, Alemaniako presidentea.
- 1957 –
- María del Carmen de Lara, mexikar zinemagile feminista eta irakaslea.
- Juan Fernández Martín, espainiar txirrindulari ohia.
- 1961 – Isabel Gemio, espainiar kazetari eta telebistako eta irratiko aurkezlea.
- 1962 – Shinobu Ikeda, japoniar futbolari ohia.
- 1965 – Vinnie Jones, ingeles futbolari-ohia eta aktorea.
- 1968 – Juan Espil, argentino-italiar saskibaloi jokalari ohia.
- 1971 – Carolina Punset, kataluniar abokatua eta politikaria.
- 1975 –
- Bradley Cooper, estatubatuar aktorea.
- Émerson Carvalho da Silva, brasildar futbolari ohia.
- 1978 –
- January Jones, estatubatuar aktorea eta modeloa.
- Emilia Rydberg, suediar pop abeslaria.
- 1980 – Wim Jacobs, belgikar ziklo-kross txirrindularia.
- 1981 – Israel Nash, estatubatuar abesti egile, abeslari eta gitarra jotzailea.
- 1982 –
- Jaroslav Plašil, txekiar futbolaria.
- Aneesh Sheth, indo-estatubatuar aktorea eta pertsona transgeneroen eskubideen aldeko ekintzailea.
- 1986 – Deepika Padukone, Bollywoodeko industriako modelo eta aktore daniarra.
- 1988 – Mandip Gill, ingeles aktorea.
- 1991 –
- Fellipe Bertoldo, brasildar-timortar futbolaria.
- Daniel Pacheco, espainiar futbolaria.
- 1992 – Suki Waterhouse, ingeles aktore eta modeloa.
- 1993 – Jolanda Neff, suitzar cross country txirrindularia.
- 2001 – Jorge Prado, espainiar moto-kroseko pilotua.
Heriotzak aldatu
Euskal Herria aldatu
- 1763 – Gaspar Montoya Zarate, arabar apaiza.
- 1827 – Jean-Pierre Basterretxe, lapurtar politikaria, Biudòsen (j. 1762).
- 1854 – Juan Bautista Erro, gipuzkoar arkeologoa, politikaria eta euskaltzalea (j. 1753).
- 1894 – Manuel Antonio Antia, apaiz eta idazle gipuzkoarra (j. 1830).
- 1927 – Salvador Azpiazu, arabar marrazkilari eta ilustratzailea, Madrilen (j. 1867).
- 1938 – Federico Montaner, nafar topografoa eta militarra (j. 1874).
- 1950 – Rosario Artola, gipuzkoar idazlea eta bertsolaria (j. 1869).
- 1974 – Ddiddue Epherre, zuberoar idazlea (j. 1929).
- 1995 – Francis Lopez, hendaiar musikagilea, Parisen (j. 1916).
- 1996 – Natxo Etxebarrieta, Cicatriz punk taldeko gitarra-jotzaile eta abeslaria (j. 1964).
- 2018 – Enrique Sendagorta, bizkaitar ingeniari eta enpresaburua, Madrilen (j. 1924).
- 2021 – Pako Pozueta, gipuzkoar politikaria, Logroñon (j. 1938).
- 2024 - Patxi Iturriotz, donostiar politikari, irakasle eta ETAkidea (j. 1937).
Mundua aldatu
- 1066 – Eduardo Aitorlea, Ingalaterrako erregea (j. c. 1005).
- 1173 – Bolesław IV.a Ile-kizkurra, poloniar noblea (j. c. 1125).
- 1387 – Petri IV.a Aragoikoa, Aragoi eta Valentziako errege eta Bartzelonako kondea (j. 1319).
- 1465 – Karlos, Orleansko dukea, frantziar duke eta olerkaria (j. 1394).
- 1477 – Karlos Izukaitza, Borgoinako dukea (j. 1433).
- 1517 – Francesco Francia, italiar margolaria (j. 1450).
- 1524 – Marko Marulić, kroaziar idazlea eta poeta (j. 1450).
- 1589 – Katalina Medici, italiar noblea, Frantziako erregina ezkontidea (j. 1519).
- 1762 – Elisabet I.a Errusiakoa, Errusiako enperatriza (j. 1709).
- 1808 – Alexei Grigorievitx Orlov, errusiar aitonen seme eta politikaria, Petri III.a tsarraren aurkako matxinoa (j. 1737).
- 1838 – Maria Cosway, italiar-ingeles artista eta hezkuntzaren teorialaria (j. 1760).
- 1858 – Josef Radetzky von Radetz, txekiar noble eta Austriako landa-mariskala (j. 1766).
- 1875 – Émile Pereire, Frantziako Bigarren Inperioko industria-garapenean rol erabakigarria izandako negozio-gizona (j. 1800).
- 1878 – Alfonso La Marmora, Italiako lehen ministroa (j. 1804).
- 1903 – Práxedes Mateo Sagasta, espainiar politikaria eta presidentea (j. 1825).
- 1905 – Rudolf Koller, suitzar margolaria (j. 1828).
- 1910 – Léon Walras, frantziar ekonomialaria (j. 1834).
- 1913 – Louis Paul Cailletet, frantziar fisikaria eta asmatzailea (j. 1832).
- 1922 – Ernest Shackleton, anglo-irlandar esploratzailea (j. 1874).
- 1925 – Jevhenia Box, ukrainar militante komunista (j. 1879).
- 1929 – Clotilde García del Castillo, Joaquín Sorollaren emaztea eta musa eta Sorolla Museoaren sortzailea (j. 1865).
- 1933 – Calvin Coolidge, Ameriketako Estatu Batuetako 30. Presidentea (j. 1872).
- 1936 – Ramon Maria Valle-Inclan, galiziar idazlea (j.1866).
- 1937 – Roges des Molinar taldeko emakumeak, Porreresko hilerrian fusilatuta:
- Belarmina González Rodríguez, espainiar komunista.
- Catalina Flaquer, espainiar aktibista politikoa (j. 1876).
- Antònia Pascual Flaquer, balear militante komunista (j. c. 1911).
- Maria Pascual Flaquer, balear militante komunista, fusilatua (j. 1914).
- Aurora Picornell, balear lider sindikalista eta feminista (h. 1912).
- 1941 – Amy Johnson, britainiar abiazioaren pilotu aitzindaria, Britainia Handitik Australiara bakarrik hegan egin zuen lehen emakumezkoa (j. 1903).
- 1942 – Tina Modotti, italiar argazkilaria, aktibista eta borrokalari soziala Mexikon (j. 1896).
- 1943 – George Washington Carver, estatubatuar naturalista eta kimikaria.
- 1950 – John Rabe, alemaniar negozio gizona (j. 1882).
- 1951 –
- Andrei Platonov, errusiar eleberrigile, filosofo, antzerkigile, olerkari, eta gerra-berriemailea (j. 1899).
- Seo Jae-pil, Hego Koreako independentziaren aldeko ekintzaile, politikari, kazetari eta medikua (j. 1864).
- 1956 – Mistinguett, frantziar aktore eta abeslaria (j. 1875).
- 1958 – João Evangelista de Lima Vidal, portugaldar elizgizona (j. 1874).
- 1960 – Francesc Sabaté, kataluniar anarkista (j. 1915).
- 1970 –
- Max Born, alemaniar fisikaria, 1954ko Fisikako Nobel Saria (j. 1882).
- Robert Gerhard, musika klasikoko katalan musikagilea (j. 1896).
- 1976 –
- John A. Costello, Irlandako Errepublikako Taoiseacha (j. 1891).
- Georges Migot, frantziar musikagilea, idazlea eta margolaria (j. 1891).
- 1979 – Charles Mingus, estatubatuar jazz-musikagilea eta kontrabaxu-jotzailea (j. 1922).
- 1981 –
- Harold Clayton Urey, estatubatuar kimikaria, 1934ko Kimikako Nobel Saria (j. 1893).
- Lanza del Vasto, frantziar-italiar pentsalaria eta idazlea (j. 1901).
- 1983 – Clément Duhour, lapurtar antzezlea eta abeslaria (j. 1912).
- 1990 –
- Lola Iturbe, espainiar anarkosindikalista eta feminista libertarioa (j. 1902).
- Arthur Kennedy, estatubatuar aktorea (j. 1914).
- 1993 – Juan Benet, espainiar idazlea (j. 1927).
- 1994 – Eliška Junková, txekoslovakiar pilotua, automobilismoaren historian emakume nabarmenetakoa (j. 1900).
- 1997 – André Franquin, belgikar komikilaria (j. 1924).
- 1998 –
- Sonny Bono, estatubatuar musikari, aktore eta politikaria (j. 1935).
- Ken Forssi, estatubatuar musikaria, Love taldeko kidea (j. 1943).
- 2001 – Elizabeth Anscombe, britainiar filosofo eta teologoa (j. 1919).
- 2003 –
- Alicia García-Salcedo González, asturiar abokatu katolikoa, Asturiasen jardun zuen lehen emakume abokatua (j. 1903).
- Roy Jenkins, britainiar politikaria, politikarien biografoa eta Europako Batzordeko presidentea (j. 1920).
- 2004 – Pepe Carrol, espainiar ilusionista eta telebista aurkezlea (j. 1957).
- 2010 – Kenneth Noland, estatubatuar margolaria (j. 1924).
- 2012 – Frederica Sagor Maas, estatubatuar aktore, idazle, antzerkigile, gidoigile eta memorialista (j. 1900).
- 2014 – Eusébio da Silva Ferreira, portugaldar futbolaria (j. 1942).
- 2016 –
- Maria Lorenza Barrenetxe, euskal jatorrizko argentinarra, argentinako Lehen Dama (j. 1926).
- Pierre Boulez, frantziar musikagile eta orkestra-zuzendaria (j. 1925).
- 2018 – John Young, estatubatuar astronauta (j. 1930).
- 2020 – Hans Tilkowski, alemaniar futbolari eta entrenatzailea (j. 1935).
- 2021 – João Cutileiro, portugaldar eskultorea (j. 1937).
- 2022 – Kim Mi-soo, hegokorear aktore eta modeloa (j. 1992).
- 2023 –
- Earl Boen, estatubatuar aktorea (j. 1941).
- Ernesto Castano, italiar futbolaria (j. 1939).
- 2024 – Mário Zagallo, brasildar futbolari eta entrenatzailea (j. 1931).
Jaiak eta urteurrenak aldatu
- Sehaska egutegiko izendegia: Ameli eta Edorta.
Kanpo estekak aldatu
