Wikipedia

Solido metaliko

Ezagutzen diren elementu guztietatik, hiru laurden metalak dira. Dena den, nahiz eta elementu batzuen metal-izaera argia izan, beste batzuena ezin da esan guztiz metala denik. Taula periodikoa hartuta, metalak dira:

Metalak taula periodikoan
  • Beste kasu batzuetan- elementuen forma alotropikoaren arabera aldatzen da metal-izaera:
Elementuaren forma alotropikoaren araberako sailkapena

Propietate orokorrak aldatu

Metalek propietate fisiko eta kimiko komunak dituzte; gainera, propietate horiek metalizaeraren ezaugarriak dira. Azpimarratzekoak hauek dira:

  • Propietate optikoak: distira metalikoa eta opakuak izatea; bi propietate horiek edozein frekuentziako argia islatzeagatik sortzen dira. Kobrea eta urrea horixkak dira, argi urdina xurgatzen duelako.
  • Propietate mekanikoak: harikortasuna (alanbre moduan luzatzeko erraztasuna baina erresistentzia mekanikoa galdu gabe) eta xaflakortasuna (apurtu gabe deformatzeko ahalmena).
  • Propietate termiko eta elektrikoak: eroale termiko eta elektriko oso onak dira, eta eroankortasun elektrikoa gutxitu egiten da tenperatura igo ahala.
  • Propietate kimikoak: ionizazio-energia baxukoak dira, hau da, elementu elektropositiboak dira, eta orbital hutsak dituzte (balentzia-elektroien kopurua balentzia-orbitalen kopurua baino txikiagoa da).
  • Beste propietate batzuk: dentsitate handiko solidoak dira (izatez, ezagutzen diren solidorik dentsoenak iridio eta osmio metalak dira: 22,5 eta 22,6 g/cm3 hurrenez hurren), eta fusio- eta irakite-puntuak altuak dira.

Egitura aldatu

Kristal-egitura aldatu

Metaletan partikulak atomo berdinak dira; horregatik, egiturak nahiko sinpleak dituzte. Oro har, atomo metalikoak egitura trinkoak osatuz ordenatzen dira, eta hiru egitura hauek daude, salbuespenak salbu:

  • Gorputzean zentraturiko kuboa: paketatzean koordinazio-indizea 8 da, eta espazioa betetzearen eraginkortasuna % 68, nahiko altua.
  • Kubiko trinkoa: koordinazio-indizea 12 da, eta paketatzearen eraginkortasuna % 74, maximoa.
  • Hexagonal trinkoa: aurreko paketatzearen ezaugarri berdinekin.

Egitura horiek guztiak nahiko trinkoak dira; hain zuzen, azken biak ezagutzen diren egiturarik trinkoenak dira, eta horregatik da hain handia metalen dentsitatea.

 
Metalen egitura kristalinoa

Metalen polimorfismoa aldatu

 
Burdinaren forma alotropikoak

Ia metal guztiek polimorfismo edo alotropia propietatea erakusten dute: kanpoko presioaren eta tenperaturaren arabera egonkorra den kristal-egitura aldatzea. Metalen forma polimorfikoak, tenperatura gorakorraren arabera ordenatuta, α, β, γ eta δ moduan izendatzen dira. Adibidez, burdinaren lau forma alotropiko ezagutzen dira: Egitura polimorfiko horiek guztiak nahiko antzekoak direnez, guztien existentzia uler daiteke. Forma alotropikoen arteko aldaketak ez dira fase-aldaketak bezain erraz gertatzen, eta, gainera, askoz astiroago suertatzen dira.

Ez da erraza baldintza sorta bakoitzean egiturarik egonkorrena zein izango den iragartzea. Oro har, tenperatura altuetan egitura kubiko gorputzean zentratua dago, eta tenperatura baxuetan egitura trinkoagoa. Tenperatura igotzean, atomoen bibrazio-mugimendua zabalagoa da, eta lor daitekeen egitura ez da hain trinkoa. Dena den, metalaren arabera, trantsizio hori inguruko tenperatura baino baxuagoan edo altuagoan gertatzen da.

Erradio metalikoa aldatu

Erradio metalikoa solido metaliko bateko bi atomoren arteko distantziaren erdia da. Esperimentalki, X izpien difrakzioaren bidez nahiko erraz determina daiteke. Dena den, neurtutako balioa metalaren paketatze motarekin aldatzen da: zenbat eta koordinazio-indizea handiagoa izan, atomoen arteko distantzia —eta, ondorioz, erradio metalikoa— handiagoa da.

Metal desberdinen erradio metalikoa konparatzeko orduan, egitura trinko batetik lortutako erradioa erabiltzen da. Metalaren egitura trinkoa ez bada, koordinazio-indizea 12-ra estrapolatzen da. Adibidez, X izpien difrakzioaren bidez lortzen den Na-ren erradioa 1,85 Å da, baina sodioaren egitura kubiko gorputzean zentratua denez (koordinazio-indizea: 8), balioa estrapolatzen da: 1,85 Å x 1/0,97 = 1,91 Å. Hura izango da sodioaren erradio metalikoa ustezko paketatzen trinko batean.

Aleazioak aldatu

Urtuta dauden bi metalen nahaste likidoa hoztean, fase solido bat lortzen da, aleazio izena duena. Aleazioak solido-disoluzio homogeneotzat har daitezke. Disoluzio horietan metalen atomoak guztiz desordenatuta egon daitezke, edo metal bakoitzaren kristal-egiturako posizioak zehatzak izan daitezke. Solidoen disoluzioak bi motatakoak dira: ordezkoak edo interstizialak.

Ordezko disoluzio solidoa aldatu

 
Ordezko disoluzio solidoa
 
Cu-Zn aleazioa

Ordezko disoluzio solidoan proportzio txikiagoan dagoen metalaren (solutuaren) atomoek proportzio handiagoan dagoen metalegituraren (disolbatzailearen) posizioak betetzen dituzte. Aleazio mota hori emateko, bi metalek hiru baldintza bete behar dituzte:

  • Erradio metaliko antzekoa (% 15eko desberdintasuna, gehienez)
  • Egitura kristalino bera
  • Izaera elektropositibo antzekoa

Cu eta Ni: d-blokeko auzokideak dira; beraz, izaera elektropositibo antzekodunak. Kubiko aurpegietan zentratuko egiturak hedatzen dituzte, eta bien erradio metalikoak berdintsuak dira (1,28 Å eta 1,25 Å, hurrenez hurren). Ondorioz, bi metal horiek hiru baldintzak betetzen dituzte, eta edozein proportziotan disoluzio homogeneoak osatzen dituzte. Cu-a eta Ni-a guztiz nahaskorrak dira.
Cu eta Zn: Cu-aren beste auzokidea. Kimikoki ere antzekoak dira, eta erradio metalikoaren aldetik egokiak, baina Zn-aren egitura kristalinoa hexagonal trinkoa da. Ondorioz, Zn-a eta Cu-a partzialki nahaskorrak dira, eta disoluzio solidoak kontzentrazio mugatuetan bakarrik eratzen dituzte. Aleazio horiei letoi deritze.
Na eta K: metal alkalinoak dira; beraz, kimikoki oso antzekoak dira, eta egitura kristalino bera dute. Dena den, Na-aren erradio metalikoa (1,86 Å) K-arena (2,26 Å ) baino %18 txikiagoa da. Ondorioz, bi metal horiek nahasezinak dira.

Aleazio interstizialak aldatu

 
Aleazio interstiziala

Disoluzio solido interstizialetan, atomo arrotzak metalaren paketatzeak uzten dituen hutsuneetan sartzen dira. Hori dela eta, atomo txikiak bakarrik sartzen dira eta, eskuarki, ez-metalak dira: H, C, N eta O. Izatez, disoluzio solido horiek ezin dira teorikoki aleaziotzat hartu, atomo guztiak metalikoak ez direlako.

Adibide ezagunena altzairua da, non C atomoak burdinaren egituran sartzen baitira.

Konposatu intermetalikoak aldatu

 
Konposatu intermetalikoen bi adibide

Batzuetan, proportzio nahiko mugatuetan urtzen diren bi metal hoztean, egitura zehatza duen —jatorrizko metalenekin zer ikusia ez duena— fase solido bat lortzen da. Portaera horrek egiazko konposatu kimikoena ematen duenez, sistema horiei konposatu intermetaliko deritze.

Sistema horiek metalak oso desberdinak direnean gertatzen dira, baina beti estekiometria bati jarraituz. Irudi honetan, bi adibide agertzen dira:

Aleazioen adibide batzuk aldatu

 
Cu-Au sistema
 
Cu-Zn sistema

Cu-Au sistema: Cu-aren eta Au-aren arteko aleazioak antzinatik ezagutzen dira, bitxiak egiteko erabiltzen den urrea delako. Aleazio horien konposizioa kilatetan neurtu ohi da: kilate bat pisutan parte bat urre eta 23 parte kobre da. Aleazio horiek urre purua baino gogorragoak eta ez hain deformagarriak dira. Bi metal horiek edozein konposiziotan nahaskorrak dira. Aleazioaren egitura kubiko trinkoa da (jatorrizko metalena), non urre eta kobre atomoak guztiz desordenatuak diren. Aleazio antzekoak lortzen dira metal hauekin: K-Rb, Au-Ag, Mo-W, Ni-Pd, As-Sb.

Cu-Zn sistema: Cu-Zn sistemaren aleazioei letoi deritze, eta antzinatik erabili izan dira. Letoien propietateak eta egitura konposizioaren menpe daude. Bi metal horien egitura kristalinoak desberdinak direnez ez dira guztiz nahaskorrak, proportzio batzuetan bakarrik:
Zn < % 38,4: letoiak kobrearen egitura du, baina atomo batzuk Zn atomoez ordezkaturik daude (α-letoia).
Cu < % 15: zinkaren egituran kobre atomoak sartzen dira
Cu/Zn % 50: konposatu intermetalikoa lortzen da, kubiko gorputzean zentraturiko egiturarekin, non bi atomo mota desordenaturik baitaude. Aleazio horri β-letoi deritzo.

Lotura metalikoa aldatu

Metalen arteko lotura azaltzeko erabiltzen den edozein teoriak metalen propietate bereziak azaldu behar ditu. Propietateak ikusita ematen du ezen metalen balentzia-elektroiak solidoaren barnean mugitzeko askeak direla eta atomo bakoitza berari ez dagozkion elektroiez inguratura dagoela. Orain arte ikusitako teoriek ezin dituzte azaldu propietate horiek:

  • Lewis-en teoriaren arabera, elektroi bikotea partekatzean sortzen da lotura. Beraz, sodioa adibidez, Na: [Ne] 3s1 , beste atomo bakar batekin partekatuko du balentzia-elektroia. Baina sodio metalean Na atomo bakoitza zortzi atomori lotuta dago.
  • Van der Waals-en indarrek ezin dute azaldu fusio-puntu eta dentsitate altuak.
  • Lotura ionikoan espezie bi behar dira, bata elektropositiboa eta bestea elektronegatiboa, eta, kasu honetan, atomo guztiak elektropositiboak dira.
  • Dena den, orbital molekularren teorian, atomo guztien balentzia-elektroiek molekularen orbital molekularrak betetzen dituzte, eta nukleo guztien artean deslokalizatzen dira.

Metaletan, sare kristalinoaren lotura antzeko moduan azal daiteke. Sarearen atomo guztien balentzia-elektroiak nukleo guztien artean partekatzen eta deslokalizatzen dira. Hori dela eta, metalen lotura irudikatzeko, oso eredu sinplea erabili ohi da: metala balentzia- elektroiak galdu dituzten atomo metalikoz (ioi positiboz) osatutako sare bat da, eta sare hori elektroi-itsasoan murgilduta dago. Eredu horrek metalen eroankortasun termiko eta elektrikoa azal ditzakeen arren, sinpleegia da gainerako propietateak ulertarazteko.

Gaur egun, lotura metalikoaren teoria banda-teoria da, eta kimikoki orbital molekularren teoriaren hedapen moduan kontsidera daiteke.

Banda-teoria aldatu

Banda-teoria azaltzeko eta ulertzeko, 1. atalean aipaturiko propietate kimikoak gogoratu behar dira —ionizazio-potentzialak balio txikiak eta orbital hutsak izatea—, eta halaber orbital molekularren teoría. Orbital molekularrak orbital atomikoen konbinazioz formatzen dira. Orbital atomiko biren konbinazioak orbital molekular bi sortzen ditu. Haietariko bat, orbital lotzailea, atomoen arteko erakarpen-indarrari dagokio, eta orbital atomikoa baino energia txikiagoa du. Beste orbital molekularrak, antilotzaileak, atomoen arteko aldarapena baimentzen du; horregatik, energia handiagoa du. Orbital biek kontrako spineko elektroi bina izan ditzakete.

Solido batean ez daude bi atomo orbital molekularrak osatzeko, milioika baizik (N). Atomo horiek guztiak berdinak dira; beraz, orbital bera konbinatu behar dugu milioika aldiz. Irudian atomo kopurua igo ahala konbinazio horiek nolakoak diren erakusten da:

  • Lehenengo orbital molekular lotzailearen energia gero eta txikiagoa da.
  • Azken orbital molekular antilotzailearen energia gero eta handiagoa da.
  • Aurrekoen ondorioz, bi orbital molekular horien arteko energia-desberdintasuna gero eta handiagoa da.
  • Bi orbital jarraituren energia desberdintasuna gero eta txikiagoa da, gertuago daude. N kopurua infinitua denean orbital jarraituen desberdintasuna hain txikia da, ezen energiamaila jarraitua dela onar dezakegun; orbital molekularren talde horri banda deritzo, non elektroiak sar daitezkeen. Hortik dator teoria horren izena.
 
Banda teoria
 
Sodioaren banda diagrama
 
Magnesioaren banda diagrama

Banda-teoria sodio-sistemari aplikatuko diogu. Sodioa metal alkalinoa da, haren konfigurazio elektronikoa Na: [Ne] 3s1 da; beraz, atomo guztien 3s orbitalak konbinatu behar ditugu. N atomoz osatutako sodio-kristal batean, 3s orbital atomikoetatik N energia-maila duen banda bat osatzen da. Pauliren printzipioaren arabera, N balentzia-elektroiek N/2 mailak beteko dituzte. Hau da, sodioaren banda erdi beterik geratzen da.

Okupatuta dagoen azken mailari Fermi maila deitzen zaio. 3s banda erdi beterik dagoenez, makina bat orbital daude hutsik beterik dagoen goreneko orbitaletik oso gertu (energiaren ikuspuntutik). Ezaugarri hori da, hain zuzen, sodioari oso eroale ona izatea eragiten diona: eremu elektrikoa ezartzean, elektroiak hutsik dauden energia handiagoko orbitaletara erraz pasatu ahal izango dira, eta hor libre dira. Hori dela eta, 3s bandari eroapen-banda deritzo.

Orokorrean Oro har, metal alkalino guztien portaera era berean azal daiteke, guztien azken geruzako konfigurazio elektronikoa ns1 delako. Ondorioz, metal alkalinoen eroankortasun elektrikoa banda-teoriarekin azalduta geratzen da.

Ikus dezagun orain zer gertatzen den metal lurralkalinoekin, eta magnesioa adibidetzat hartuko dugu. Magnesioaren konfigurazio elektronikoa Mg: [Ne] 3s2 da. 3s orbitalekin, orbital molekularrak osatuko ditugu, eta atomo kopurua igo ahala geratzen den egoera irudian agertzen da. Metal makroskopikoan 3s orbitaletatik banda bat sortzen da N energia-maila desberdin eta jarraituekin. Banda horretan justu ditugun 2N elektroi guztiak sartzen dira, eta banda guztiz beterik geratzen da. Hori dela eta, banda hori balentzia-banda da.

Magnesioaren banda-diagrama aurreko sodioarenarekin konparatuz gero, desberdina da. Balentzia-bandan elektroiak ezin dira pasatu beste energia-maila batera guztiak beterik daudelako. Ondorio zuzena da magnesioa eroalea ez izatea, baina, metal guztiak bezala, oso eroale ona da.

Eroankortasuna azaltzeko, magnesioak hutsik dituen 3p orbitalak ere aintzakotzat hartu behar dira. Orbital horietatik beste banda bat sortzen da, 3p banda. Alde batetik, 3s eta 3p orbital atomikoen arteko energia-desberdintasuna oso handia ez denez, eta, beste aldetik, zenbat eta orbital atomikoen energia handiagoa izan sortzen den banda hainbat eta zabalagoa denez, 3p banda eta 3s banda gainjartzen dira, eta bi bandak jarraituak dira. 3p bandari esker, magnesioa —eta, oro har, metal lurralkalinoak— eroalea da; horregatik, eroapen-banda deritzo.

Falta zaizkigun metalak trantsiziozko metalak dira, zeinetan d orbitalak, balentziaorbitalak, erdi beterik baitaude. Banda-teoria aplikatzean sortzen den egoera oso antzekoa da metal alkalinoenarekin konparatuz gero: trantsiziozko metalen eroankortasuna azaltzen da.

Laburbilduz, metalak eroale oso onak dira azken banda erdi beterik dagoelako, edo, guztiz beterik egonda ere, hutsik dagoen hurrengo banda gainjarrita dagoelako.

Eroaleak, erdieroaleak eta isolatzaileak aldatu

Banda-teoria solido kobalenteen edo erdimetalen lotura azaltzeko ere aplika daiteke. Kasu horietan, balentzia-bandaren eta eroapen-bandaren egoera diferentea da, eta horretan datza sistema horien guztien eroankortasunaren desberdintasuna.

  • Eroaleak edo metalak: Azken banda edo erdi beterik dago, edo, beteta egonda ere, hurrengo banda gainjarrita dago. Metalen eroankortasuna tenperatura igo ahala gutxitzen da, nukleoen bibrazio bizkorragoak elektroien mugimendua eragozten duelako.
  • Erdieroaleak edo erdimetalak: Balentzia-banda eta eroapen-banda ez daude jarraian, haien artean energia-langa txiki bat dago. Energia-langa hori gaindi daiteke elektroiek energia pixka bat irabaziz gero, adibidez tenperatura igoz. Horrela, alde batetik eroapen-bandara pasatu diren elektroien mugikortasunagatik, eta bestetik utzi duten hutsuneak beste elektroiek erabili ahal izateagatik, substantzia horiek erdieroaleak dira. Erdieroaleen konduktibitatea tenperaturarekin batera igotzen da, elektroi gehiago eroapen-bandara pasatzen direlako. Erdieroale horiek erdieroale intrintsekoak dira.
  • Isolatzaile edo ez-metalak: Balentzia- eta eroapen-banden arteko energia-langa oso altua da, eta elektroiek, nahiz eta energia irabazi, ezin dira pasatu eroapen-bandara. Substantzia horiek ez dute elektrizitatea garraiatzen.
 
Eroale, erdieroalea eta isoltzailearen eropaen eta balentzia banda

Isolatzaile batzuk, ezpurutasunak erabiliz, erdieroale bihur daitezke. Atomo arrotzen bidez erdieroale diren substantziak erdieroale estrintsekoak dira. Adibiderik ezagunena silizioa da.

Siliziozko kristaletan atomo bakoitzak dituen lau balentzia-elektroiak bere alboko lau silizio atomorekin lotzeko erabiltzen ditu. Atomo horietariko bat bost balentzia-elektroi duen beste atomo batez ordezkatzen bada, adibidez antimonioz, azken horrek elektroi bat soberan du. Elektroi hori energia gehiagoko maila batean egongo da, eroapen-bandara pasatzera errazagoa du, eta silizioa erdieroale bilakatzen da. Sartutako ezpurutasunak kristalari elektroi bat eman dioenez, ezpurutasun horri emaile deritzo. Sortzen den erdieroalea n-motako erdieroale estrintsekoa da korronte elektrikoa garraiatzen duena zeinu negatiboko partikula delako.

 
n-motako erdieroale estrintsekoa
 
n eta p motako erdieroaleak

Egon badaude ere ezpurutasun hartzaile deiturikoak. Haiek kristal puruaren atomoek baino elektroi bat gutxiago dute; adibidez, aluminioa. Hutsune elektroniko bat dago, et,a lau lotura formatu ahal izateko, aluminio atomoak silizio atomoaren elektroi bat hartzen du. Horrela, aluminio negatiboki kargatzen da, eta silizioan hutsune positiboa geratzen da. Ezpurutasun hartzaileen mailak balentzia-banda eta eroapen-banda artean kokatzen dira. Korrontea garraiatzen dutenak hutsune positiboak direnez, erdieroale estrintseko horiei pmotako erdieroale deritze.

Erdieroale estrintseko horiek oso erabilgarriak dira dispositibo elektronikoetan, zeinetan p motako eta n motako erdieroale konbinazioak erabiltzen baitira.

Metalen propietateak aldatu

 
Metalen propietate optikoak
 
Metalen propietate mekanikoak

Banda-teoriaren bidez, metalen eroankortasuna azaldu da. Metalen egitura trinkoari esker, metalen dentsitate handia ere argi ulertzen da. Goazen orain gainerako metalen propietate bereziak azaltzera.

  • Propietate optikoak: Argiak metalaren gainean erasotzen duenean, elektroiek edozein maiztasuneko argia xurgatzen dute, askotariko energia-mailak eskuragarri dituztelako. Hori dela eta, metalak opakuak dira. Beste aldetik, elektroiek, hasierako egoerara itzultzean, maiztasun bereko argia igortzen dute, arrazoi beragatik. Berrigorpen horretan datza distiraren arrazoia.
  • Propietate mekanikoak: Lotura metalikoak ez du norabide zehatzik: balentzia-elektroiak atomoen artean etengabe eta lokalizatu gabe mugitzen dira. Hortaz, tentsio bat aplikatzean, metalaren planoak elkarrekiko desplazatu ahal izango dira inolako oztoporik gabe. Horregatik, metalak xaflakorrak eta harikorrak dira.
  • Fusio-puntuak: Atomoen arteko loturak sendoagotzen doazen heinean, fusio-puntuak ere handitu egiten dira. Taula honetan metal batzuen fusio-puntuak agertzen dira. Talde batean fusio-puntuak, tamaina txikitu ahala, handituz doaz. Tamaina handitzean, nukleoen eta hodei elektronikoen arteko distantzia luzeagoa da; ondorioz, erakarpen elektrostatikoa txikitu egingo da. Beste aldetik, seriean zehar ere —adibidez Na Mg Al— fusiopuntuak handitzen dira. Balentzia-elektroi kopurua handiagoa da, bai eta nukleoen karga ere, eta horrek haien arteko erakarpena sendotzen du.
 
Metalen fusio-puntuak

Bibliografia aldatu

  • Yonezawa, F (2017). Physics of Metal-Nonmetal Transitions. Amsterdam: IOS Press. p. 257. ISBN 978-1-61499-786-3. Sir Nevill Mott (1905-1996) wrote a letter to a fellow physicist, Prof. Peter P. Edwards, in which he notes...I’ve though a lot about 'What is a metal?' and I think one can only answer the question at T =0 (the absolute zero of temperature). There a metal conducts and a nonmetal doesn’t.
  • John C. Martin. "What we learn from a star's metal content". New Analysis RR Lyrae Kinematics in the Solar Neighborhood. Retrieved September 7, 2005.
  • Roe, J; Roe, M (1992). "World's coinage uses 24 chemical elements". World Coinage News. 19 (4, 5): 24–25, 18–19.
  • Mortimer, Charles E. (1975). Chemistry: A Conceptual Approach (3rd ed.). New York:: D. Van Nostrad Company.
  • Ductility – strength of materials
  • Holleman, A. F.; Wiberg, E. "Inorganic Chemistry" Academic Press: San Diego, 2001. ISBN 0-12-352651-5.
  • Russell, A. M; Lee, K. L. (2005). Structure–Property Relations in Nonferrous Metals. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons. pp. passim. ISBN 978-0-471-64952-6.
  • Metal contamination. Editions Quae. 2006. ISBN 9782759200115.
  • Tunay, Olcay; Kabdasli, Isik; Arslan-Alaton, Idil; Olmez-Hanci, Tugba (2010-10-12). Chemical Oxidation Applications for Industrial Wastewaters. IWA Publishing. ISBN 9781843393078.
  • Walther, John V. (2013-02-15). Earth's Natural Resources. Jones & Bartlett Publishers. ISBN 9781449632342.
  • Abdul-Rahman, Yahia (2014-11-10). The Art of RF (Riba-Free) Islamic Banking and Finance: Tools and Techniques for Community-Based Banking. John Wiley & Sons. ISBN 9781118770962.
  • Cox 1997, pp. 73–89
  • Cox 1997, pp. 32, 63, 85
  • Podosek 2011, p. 482
  • Padmanabhan 2001, p. 234
  • Rehder 2010, pp. 32, 33
  • Hofmann 2002, pp. 23–24
  • Hadhazy 2016
  • Choptuik, Lehner & Pretorias 2015, p. 383
  • Cox 1997, pp. 83, 91, 102–103
  • "Los Alamos National Laboratory – Sodium". Retrieved 2007-06-08.
  • "Los Alamos National Laboratory – Aluminum". Retrieved 2007-06-08.
  • Avnir, David (2014). "Molecularly doped metals". Acc. Chem. Res. 47 (2): 579–592. doi:10.1021/ar4001982.
  • The Recycling Rates of Metals: A Status Report Archived 2016-01-01 at the Wayback Machine. 2010, International Resource Panel, United Nations Environment Programme
  • Tread lightly: Aluminium attack Carolyn Fry, Guardian.co.uk, 22 February 2008.
  • Metal Stocks in Society: Scientific Synthesis Archived 2016-01-01 at the Wayback Machine. 2010, International Resource Panel, United Nations Environment Programme
  • Tylecote, R. F. (1992). A History of Metallurgy, Second Edition. London: Maney Publishing, for the Institute of Materials. ISBN 1-902653-79-3. Archived from the original on 2015-04-02.
  • Thornton, C.; Lamberg-Karlovsky, C.C.; Liezers, M.; Young, S.M.M. (2002). "On pins and needles: tracing the evolution of copper-based alloying at Tepe Yahya, Iran, via ICP-MS analysis of Common-place items". Journal of Archaeological Science. 29 (12): 1451–1460. doi:10.1006/jasc.2002.0809.
  • Kaufman, Brett. "Metallurgy and Archaeological Change in the Ancient Near East". Backdirt: Annual Review. 2011: 86.
  • Akanuma, H. (2005). "The significance of the composition of excavated iron fragments taken from Stratum III at the site of Kaman-Kalehöyük, Turkey". Anatolian Archaeological Studies. 14: 147–158.
  • "Ironware piece unearthed from Turkey found to be oldest steel". The Hindu. Chennai, India. 2009-03-26. Archived from the original on 2009-03-29. Retrieved 2009-03-27.
  • Knauth, P (1976). The Metalsmiths, revised edition. London: Time-Life International. pp. 133, 137.
  • Published in The Delineator, Sept. 1909. Reprinted as the introduction to Rewards and Fairies in 1910.
  • Georgius Agricola, De Re Metallica (1556) Tr. Herbert Clark Hoover & Lou Henry Hoover (1912); Footnote quoting De Natura Fossilium (1546), p. 180

Sakontzeko aldatu

  • Crow J. M. 2016, "Impossible alloys: How to make never-before-seen metals", New Scientist, 12 October
  • Parish R. V. 1977, The Metallic Elements, Longman, London, ISBN 978-0-582-44278-8
  • Raymond R. 1984, Out of the Fiery Furnace: The Impact of Metals on the History of Mankind, Macmillan Australia, Melbourne, ISBN 978-0-333-38024-6
  • Russell A. M. & Lee K. L. 2005, Structure–Property Relations in Nonferrous Metals, John Wiley & Sons, Hoboken, New Jersey, ISBN 978-0-471-64952-6
  • Street A. & Alexander W. 1998, Metals in the Service of Man (11th ed.), Penguin Books, London, ISBN 978-0-14-025776-2
  • Wilson A. J. 1994, The Living Rock: The Story of Metals Since Earliest Times and Their Impact on Developing Civilization, Woodhead Publishing, Cambridge, ISBN 978-1-85573-154-7

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Solido_metaliko&oldid=9261809"(e)tik eskuratuta