Sartze (kontzejua)
Sartze[1][a] Zaraitzu ibaxako Sartze udalerriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioak eskualdean.
Sartze | |||
---|---|---|---|
Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
Kontzejuko aireko ikuspegia 2023. urtean | |||
| |||
Kokapena | |||
Herrialdea | Nafarroa Garaia | ||
Eskualdea | Pirinioak | ||
Udalerria | Sartze | ||
Administrazioa | |||
Mota | kontzeju | ||
Izen ofiziala | Sarriés / Sartze | ||
Burua (2019-2023) | Juan Ramon de Carlos Napal (kontzejuburua) | ||
Posta kodea | 31451 | ||
Herritarra | sarztar | ||
Geografia | |||
Koordenatuak | 42°50′06″N 1°06′00″W / 42.835°N 1.1°W | ||
Azalera | 11,21 km² | ||
Garaiera | 682 metro | ||
Distantzia | 76,7 km (Iruñetik) | ||
Demografia | |||
Biztanleria | 25 (2023) |
2023 urtean 25 biztanle zituen.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak sarztarrak dira.
Izena
aldatuSartze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Sarriés
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Sarriés
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Sarres (1085)
- Sarres (1174)
- Sarries (1268)
- Sarreçe (1366)
- Saries (1532)
- Sarries (1534)
- Sarries (1800)
- Sarze (1872)
- Sartze (1945)
- Sartze (1966)
Etimologia
aldatuSarres zuen antzinako izena, 1085eko dokumentu batean agertzen den bezala, herriaren izena gordetzen duen zaharrena. Jatorrizko Sarres izenetik gaur egungo euskal (Sartze) eta erromantzeko (Sarriés) izenak erator daitezke, bi hizkuntzen historiatik dakigunari bilakaera fonetiko kongruentea aplikatuz. Euskaraz Sarres > Sarres(e) > Sarr(e)se > Sarrse > Sartze bilakaera da eta erromantzez Sarres > Sarr(i)es > Sarries.
Sarres izenaren esanahi etimologikoa enigmatikoa da. Batzuen ustez, Gerhard Rohlfs filologo alemaniarrak pertsona izen bati lotuta zeuden eta jabetza adierazten zuen -ies terminazioa zuten toponimo nafar-aragoiarren sailean sartzen dute. Ohikoena toponimo hori sarri euskal hitzarekin lotzea izaten da, "maizko" hitzarekin batera "lodi" terminoa ere baduelako, landaretza bezalako kontzeptuei aplika dakiekeena. Nafarroan Sarriguren eta Irisarri herriak daude, hitz hori toponimoan sartuta, eta Bilbon Sarriko auzoa dago. Gainera, Zuberoan Sarrikota toponimoa hainbat formatan agertzen da: Sarrikota, Sarrikotagaine eta Sarrikotapea. Sartze izena sarritze ("loditasun") hitzetik erraz erator daiteke. Hala ere, Sarriés gaztelaniazko eta nafar erromantzezko toponimoa ez da erraz azaltzen sarri hitzetik, eta herriaren antzinako izena ere ez da argi azaltzen.
Ezaugarriak
aldatuArmarria
aldatuSartzeko armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[3]
« | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Bandera
aldatuSartzeko bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Geografia
aldatuSartze Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.
Inguru naturala eta kokapena
aldatuIruñea Nafarroako hiriburutik 76 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.
Klima eta landaredia
aldatuSartzek klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.
Estazio meteorologikoak
aldatuZaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]
Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] |
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
aldatuEliza Igariko monasterioarena zen, IX. mendearen erdialdean dokumentatua eta 1085. urtean Antso V.a Ramiritz erregeak Leireko abadiari emana. Nafar Koroaren auzo bilauek, ibaxa osatzen zuen gainerakoekin batera, urteko paparra ematen zuten, Leonor I.a Nafarroakoak 1469an kaparetasun pribilegio kolektiboa eman zion arte.
Zaraitzuko Unibertsitatearen zati administratiboa izan zen, batasun gisa iraun zuen bitartean, 1835-1845eko berrikuntzetara arte. Honaino, beraz, herria, ibaxako alkatea, herriko alkatea eta bere errejidoreak zeuden agintean; bi alkateetatik bigarrena, berriz, erregidoreek eta bizilagunek aukeratzen zuten. Erreforma horiekin, Sartzek Ibiltzietarekin banandutako udala osatu zuen, eta udal-araubide komunaren arabera gobernatu zen.
Demografia
aldatu2023 urteko erroldaren arabera 25 biztanle zituen Sartzek.[6]
2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
41 | 41 | 40 | 41 | 40 | 43 | 42 | 37 | 34 | 34 | 35 | 33 | 33 | 33 | 33 | 33 | 33 | 33 | 32 | 30 | 30 |
Ekonomia
aldatuSartzeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.
Garraioa
aldatuNafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Politika
aldatuSartzeko kontzejua kontzejuburuak osatzen dute. Egungo kontzejuburua Juan Ramon de Carlos Napal da.
Kontzejua
aldatuSartzeko kontzejua kontzejuburuak osatzen dute, demokratikoki hautatua. Kontzejuburua Juan Ramon de Carlos Napal da.
Kontzejuburuak
aldatu2011tik, Sartzek kontzejuburu bat izan ditu:
Kontzejuburu | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera |
- | 2011 | 2015 |
- | 2015 | 2019 |
Juan Ramon de Carlos Napal | 2019 | jardunean |
Kultura
aldatuEuskara
aldatuLuis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[8]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Janzkera
aldatuOhiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Apretagileak
aldatu1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[9]
Tradizioak
aldatuOgi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[10]
Jaiak
aldatu- Done Martiriko xeiek, abuztuaren hirugarren asteburuan
Ondasun nabarmenak
aldatu- Done Martiri eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Argiloaingo Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
Oharrak
aldatuErreferentziak
aldatu- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Sartze - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Sartze» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
- ↑ «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).