Wikipedia

Oinarrizko eskubideak

Oinarrizko eskubideak onartu eta babes-maila handia jaso duten eskubideen multzo bat da. Eskubide horiek berariaz identifikatzen dira konstituzio batean edo legeetan. Nazio Batuen Garapen Iraunkorrerako 16. Helburuak, 2015erako ezarria, giza eskubideen sustapenaren eta bakearen mantentzearen arteko lotura azpimarratzen du.[1]

Gizakiaren eta herritarraren eskubideen adierazpena.

Aurkezpen orokorraAldatu

Oinarrizko askatasunek edo oinarrizko eskubideek juridikoki ordezkatzen dute gizabanakoarentzako funtsezko eskubideen multzoa, zuzenbidezko estatu batean eta demokrazia batean ziurtatuak. Neurri batean, giza eskubideak berreskuratzen dituzte, zentzu zabalean. Eskubide edo askatasun baten funtsa ulertzeko modu asko daude. Lehen irakurketa bat; arauemailea deritzona, legeaz gaindiko maila juridikoan arau-sagarapena jaso duten eskubide eta askatasunak oinarrizkoak direla kontsideratzean dira, arauen piramidean lege soilen gainetik daudenak.

Adibidez, konstituzio-mailan, 1789ko Giza eta Herritarren Eskubideen Adierazpenean, IV. Errepublikako Konstituzioaren Hitzaurrean, V. Errepublikako Konstituzioan edo, azkenik, Ingurumenaren Gutunean jasotakoak, hau da, Frantziako konstituzionaltasun-blokea. Ondoren, konbentzio-mailan, 1950eko Giza Eskubideen eta Oinarrizko Askatasunen Europako Hitzarmena bezalako nazioarteko hitzarmen lotesleetan adierazitakoak daude. Eta azkenik, nazioarteko adierazpen soilek aldarrikatutako eskubideak, hala nola, 1948ko Deklarazio Unibertsala eta 1966ko Itunak: eskubide zibil eta politikoei buruzkoa eta eskubide ekonomiko sozial eta kulturalei buruzkoa.

Bigarren irakurketa bat, errealista deritzona. Hein batean, funtsezkotasuna bilatzera dator, ez bakarrik testuetan eta jurisprudentzian (aurrekoak egiten duen bezala), baita, hura babesgai duen balioak benetako babesetik ondorioztatzera ere (bizitza bizitzeko eskubidearentzat, adibidez). Orduan berehala ohartzen gara fundamentaltasunaren erlatibitate espazial zein denborazkoaz, oinarrizko askatasun eta eskubideak ez baitira berberak izango (bai eskubide eta askatasunen beraien ikuspegitik, bai horien edukien aldetik) jurisdikzio, legegile edo konstituziogileen arabera.

Hirugarren irakurketa batek antolaketa logiko bat bilatzea ekarriko luke, besteak gauzatzea ahalbidetzen duen eskubide edo askatasun bat funtsezkotzat hartuz. Horrela, adibidez, bizitzeko eskubidea oinarrizkoa litzateke, bizitzarik gabe ez baitago eskubiderik.


Azken irakurketa bat, jusnaturalista deritzona, izakiaren filosofian funtsezkotasuna bilatzearen parekoa da, oinarrizko eskubide eta askatasunak giza eskubideekin lotuz eta giza duintasunaren menpe jarriz.

Eskubide motakAldatu

Eskubide garrantzitsuen zerrendaAldatu

Funtsezkotzat jotzen diren eskubide unibertsalen artean, hau da, Nazio Batuen Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsalean, NBEren Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunean edo NBEren Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen Nazioarteko Itunean, honako eskubide hauek jasotzen dira:

  • Autodeterminaziorako eskubidea[2]
  • Askatasunerako eskubidea[3]
  • Legezko prozesurako eskubidea[3]
  • Mugitzeko askatasunaren eskubidea[4]
  • Intimitaterako eskubidea[5]
  • Erlijio-askatasunerako eskubidea[6]
  • Adierazpen-askatasunerako eskubidea[7]
  • Bilera baketsuak egiteko eskubidea[8]
  • Elkartzeko eskubidea[9]

Zuzenbide estatuaren garantiakAldatu

Atal hau hutsik dago, zehaztugabea edo osatugabea. Ongi etorri laguntzera! Nola egin?.

Eskubide sozialakAldatu

Eskubide sozialak dira herrialde bateko herritarrei edo pertsonei autonomiaz, berdintasunez eta askatasunez garatzeko aukera ematen dieten eskubideak, bai eta bizitza duinerako beharrezkoak diren baldintza ekonomikoak eta ondasunak eskuratzeko aukera ematen dieten eskubideak ere.


Eskubide sozialak, kontratu sozialaren ikuspegitik, eskubide naturalekin alderatuta, eskubide positiboek aitortutako legezko eskubidetzat hartzen dira.


Eskubide sozialak, eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalen zati bat eta giza eskubideen zati bat dira, eta 1966an onartutako Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen Nazioarteko Itunean (PIDESC) agertzen dira. Itun hori 1976an sartu zen indarrean, eta modu orokorragoan 1948.4ko Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalean.

Eskubide politikoakAldatu

Eskubide politikoak herritar guztiok politikan parte hartzeko eta bizitza publikoan boto bidez esku hartzeko ditugun legezko ahalmenak dira, Estatuaren eta botere legegile eta betearazlearen ordezkariak maila guztietan hautatuz: zentrala, autonomikoa eta tokikoa.

Eskubide murrizketakAldatu

Konstituzioaren arabera, oinarrizko eskubide batzuk murriztu daitezke krisi garaian.

Baina barne-zuzenbidea edo nazioarteko zuzenbidea bada (1966ko abenduaren 16ko Nazio Batuen Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunaren 4. artikulua, "PICDP"), murrizketa batzuk onartzen dira. Barne-ordenamenduan, Konstituzio Kontseiluak Konstituzioaren 34. artikulua (askatasun edo eskubide jakin bat eskaintzen duena) edo 1789ko Adierazpenaren 4. eta 5. artikuluak hartzen ditu oinarri ordena publikoa eta libertateak[10] bateratzeko. Era berean, Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Gutunaren 52.[11] artikuluak eskubide horiei mugak edo murrizketak jartzeko baldintzak[12] ezartzen ditu.

Hala ere, indargabetze horiek "larrialdi publikoaren kasuan" baino ezin dira egin ( PIDCPren 4. artikulua), nazioaren existentzia bera zalantzan denean eta «egoerak eskatzen duen heinean hertsiki» (PIDCPren 4. artikulua). Aparteko arrisku hori gatazka armatu batekin, hondamendi batekin, mehatxu terrorista batekin edo pandemia batekin lotuta egon daiteke. Nazioarteko zuzenbidearen arabera, bi baldintza bete behar dira oinarrizko askatasunen mugaketak onartzeko: mehatxuak, alde batetik, populazio osoa eta lurralde osoa edo zati bat izan behar du helburu; eta bestetik, Estatuaren independentzia politikoa, bere lurralde osotasuna, bere instituzioen funtsezko funtzioak edo, osasun krisi baten kasuan bezala, bere populazioaren osotasun fisikoa mehatxatuak izan behar dira. Bere bi baldintzekin bakarrik egin daitezke murrizketak. Nahiz eta estatu bakoitzari dagokion egoera aintzat hartzea[13].

Covid19ren krisiak mugak jarri zizkien oinarrizko eskubide batzuei, hala nola biltzeko askatasunari, zirkulazio-askatasunari, askatasun indibidualei, zenbait askatasun medikori, merkataritza- eta industria-askatasunari, kultura-askatasunei, kultu-askatasunari eta defentsa-eskubide jakin batzuei, hala nola epaiketa justua izateko eskubideari[14].

Osasun-krisiaz haratago, askatasun batzuk ere murrizten dira, hala nola hezkuntza-askatasuna, elkartzeko askatasuna, adierazpen-askatasuna (AVIA legea), intimitatearekiko errespetua (2020ko abenduaren 2ko 2020-1510, 2020-1511 eta 2020-1512 dekretuen bidez, hiru polizia-fitxategi zabaltzea baimentzen dutenak: Segurtasun Publikoarekin lotutako administrazio-ikerketena, Segurtasun Publikoaren aurkako Atentatuen Prebentzioarena (PASP) eta Segurtasun Publikoaren aurkako Atentatuen Informazio eta Prebentzioaren Kudeaketarena (GISAP))[14].

Eskubideak zaintzeko nazioarteko erakundeakAldatu

Funtsezko adierazpenakAldatu

  • Giza Eskubideen Deklarazio Unibertsala (1948)
  • Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna (1966)
  • Eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalei buruzko nazioarteko ituna (1966)
  • Haurren eskubideen deklarazioa (1989)
  • Vienako adierazpena eta ekintza programa (1993)

Beste akordio batzukAldatu

  • Torturaren aurkako hitzarmena

AfrikaAldatu

  • Giza Eskubideen eta Herrien Afrikako Gutuna (ik. Afrikako Batasuna)

AmerikaAldatu

  • Giza Eskubideei buruzko Amerikako Konbentzioa

AsiaAldatu

ASEANen[15] obratze bat bada.

EuropaAldatu

Giza Eskubideen Europako HitzarmenaAldatu

Giza Eskubideen Europako Hitzarmenak (GEEH), Europako Kontseiluaren esparruan sinatuak, oinarrizko eskubideen oinarrizko babesa ezartzen du, 47 kideentzat komuna. Giza Eskubideen Europako Auzitegiak Konbentzioaren aplikazioa bermatuko du.

Europar BatasunaAldatu

Europar Batasuneko Oinarrizko Eskubideen Gutuna Europar Batasunak 2000ko abenduaren 7an onartutako eskubideen adierazpena da, eta, hasiera batean, ez zen juridikoki loteslea, Europako erakundeek soilik sinatu baitzuten, estatu kideek formalki berretsi gabe. Hala ere, 2009ko abenduaren 1ean aldatu zen hori, Lisboako Tratatua indarrean sartu zenean. Horren ondorioz, Gutuna juridikoki loteslea izan zen.

Muga eta Kostaldeetako Guardiako Europako Agentziari (Frontex) leporatzen zaio etorkinak Europako lurraldetik urruntzea eta beren oinarrizko eskubideak erabiltzea galaraztea[16].

OzeaniaAldatu

Munduko egoeraAldatu

KanadaAldatu

Kanadan, Eskubide eta Askatasunen Gutunak oinarrizko lau askatasun deskribatzen ditu. Bederatzi honako hauen askatasunak dira:

  • Pentsamendua, sinesmena, iritzia eta adierazpena, prentsa askatasuna eta bestelako komunikabideak barne
  • Batzar baketsua

Amerikako Estatu BatuakAldatu

Estatu Batuen Konstituzioak eta haren zuzenketek definitzen dituzte Estatuak zerrendatutako oinarrizko eskubideak. Marburyk eta Madisonek hartutako erabakiaren ondoren, Auzitegi Goren Federala da Konstituzioa defendatzen duen erakunde nagusia. Eztabaidak jorratzen ditu Gobernua (banakako administrazio publikoak barne) Konstituzioa bortxatzeaz akusatzen dutenean, herritarren oinarrizko eskubideak kentzea barne. Orduan, oinarrizko askatasunak Auzitegi Gorenaren epaietan ere jasota daude.

  • Oinarrizko askatasunaren kontzeptua mugatuagoa dirudi, demokraziatik hurbilagoa. Izan ere, nagusiki askatasun publikoak eta politikoak dira.
  • Herrialdea federala denez, zentzuzkoa litzateke pentsatzea oinarrizko askatasunak Auzitegi Goren Federalak babestutakoak direla. Hala ere, Estatu Batuetako erakundeek ez dute kontzeptu hori ikusten. Sistema pragmatikoagoa da.

EuropaAldatu

Europan, oinarrizko eskubideak hiru legetan babestuta daude:

  • Europar Batasunaren oinarrizko askatasunak

IndiaAldatu

Sei oinarrizko eskubide onartu dira Indiako Konstituzioan:

  • Berdintasunerako eskubidea, berdinen arteko berdintasunari lotua.
  • Askatasunerako eskubidea, adierazpen- eta adierazpen-askatasuna, bakean biltzeko eskubidea, elkarteak edo sindikatuak eratzeko askatasuna, Indiako lurralde osoan askatasunez ibiltzeko eskubidea, Indiako lurraldeko edozein tokitan bizitzeko edo ezartzeko eskubidea, edozein lanbide egiteko edo edozein okupazio egiteko eskubidea.
  • Kultu-askatasunerako eskubidea
  • Konstituzio-errekurtsoetarako eskubidea

2002an, hezkuntza-eskubidea konstituzioari gehitu zitzaion, 21A artikuluari jarraiki 86. zuzenketa egin ondoren. RTE legeak eskubide hori gaitu zuen 2010ean.

2017an, Gorte Gorenak diktaminatu zuen pribatutasunerako eskubidea “Konstituzioaren 21. artikuluan bermatutako Bizitza eta Askatasun Pertsonalerako Eskubidearen parte da”.

Nazio Batuen Erakundeak babesten dituen eskubideakAldatu

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ Doss, Eric. «Sustainable Development Goal 16» United Nations and the Rule of Law.
  2. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 1. .
  3. ↑ a b International Covenant on Civil and Political Rights Article 9. .
  4. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 12. .
  5. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 17. .
  6. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 18. .
  7. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 19. .
  8. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 21. .
  9. ↑ International Covenant on Civil and Political Rights Article 22. .
  10. ↑ Gervier, Pauline, .... (DL 2014). La limitation des droits fondamentaux constitutionnels par l'ordre public. LGDJ-Lextenso éd ISBN 978-2-275-04480-4. PMC 899303594. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  11. ↑ (Frantsesez) «Article 52 - Portée et interprétation des droits et des principes» European Union Agency for Fundamental Rights 2015-04-25 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  12. ↑ Colella, Stéphanie U.. (2019). La restriction des droits fondamentaux dans l'Union européenne : notions, cadre et régime. ISBN 978-2-8027-6264-5. PMC 1089429626. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  13. ↑ (Frantsesez) Bris, Catherine Le. (2020-10-31). «Du juste équilibre : les limitations aux droits de l’homme en période de crise sanitaire (Première partie)» La Revue des droits de l’homme. Revue du Centre de recherches et d’études sur les droits fondamentaux doi:10.4000/revdh.10551. ISSN 2264-119X. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  14. ↑ a b (Frantsesez) «ETUDE : Focus. L’effondrement des libertés publiques en période de crise sanitaire * Rédigée le 29.04.2021 | Lexbase» Lexbase éditeur juridique (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  15. ↑ (Frantsesez) Dupouey, Jacques. (2018-06-07). «Les droits de l’homme au sein de l’ASEAN, un régime protecteur en construction» La Revue des droits de l’homme. Revue du Centre de recherches et d’études sur les droits fondamentaux (14) doi:10.4000/revdh.3913. ISSN 2264-119X. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  16. ↑ (Frantsesez) Peyronnet, Chloé. (2015-06-09). «Le programme de travail de Frontex pour 2015 : Une fuite en avant mal dissimulée» La Revue des droits de l’homme. Revue du Centre de recherches et d’études sur les droits fondamentaux doi:10.4000/revdh.1373. ISSN 2264-119X. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).

Kanpo estekakAldatu

Derechos fundamentales - Qué es, definición y concepto | 2022 | Economipedia [1] La Moncloa. Título I. De los derechos y deberes fundamentales [España][2] UN Covenant on Civil and Political Rights (hrweb.org)[3][4]

[5][6][7]

  1. ↑ (Gaztelaniaz) García, Alfredo Marín. «Derechos fundamentales» Economipedia (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  2. ↑ «La Moncloa. I Titulua. Oinarrizko eskubide eta betebeharrak [España»] www.lamoncloa.gob.es (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  3. ↑ «UN Covenant on Civil and Political Rights» www.hrweb.org (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  4. ↑ «CANADIAN CHARTER OF RIGHTS AND FREEDOMS» web.archive.org 2018-12-12 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  5. ↑ «Can Universal Basic Income make India a Developed Nation ?» web.archive.org 2019-01-16 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  6. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2020-09-23 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
  7. ↑ Union Pacific R. Co. v. Botsford. 1375, 250 or. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Oinarrizko_eskubideak&oldid=9109880"(e)tik eskuratuta