Neandertal

Neanderthalgo gizakia» orritik birbideratua)

Neandertalak[1] (halaber, Neandertalgo gizakia, Homo neanderthalensis edo Homo sapiens neandertalensis[2]) Eurasian orain dela 40.000 urte arte bizi izan zen giza espezie edo azpiespezie arkaiko bat izan zen[3][4][5][6]. Ziurrenik aldaketa klimatikoaren ondorioz[7][8][9], gaixotasunen ondorioz[10][11] edo bi horien arteko konbinazio baten ondorioz desagertu ziren[9].

Neandertal
Pleistozeno berantiar

Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaMammalia
OrdenaPrimates
FamiliaHominidae
GeneroaHomo
Espeziea Homo neanderthalensis
Banaketa mapa

Ez dago argi neandertalak gizaki modernoengandik noiz banandu ziren; ikerketek duela 315.000[12] eta 800.000 urte bitarteko tarteak proposatu dituzte[13]. H. heidelbergensis arbasoaren eta neanderthalen arteko dibergentziaren garaia ere ez da argia. Neanderthal hezurrik zaharrenak duela 430.000 urte datatuak daude, baina sailkapena zalantzazkoa da[14]. Neandertalak fosil ugariengatik ezagutzen dira, batez ere duela 130.000 urtetik aurrera[15]. Espeziaren tipoa, Neanderthal 1, 1856an aurkitu zen Alemaniako Neander haranean. Fosil horren baliagarritasunaz eztabaida asko izan ondoren, XX. mendearen hasieran primitiboak, inozoak eta basatiak zirela pentsatzen zen. Nahiz eta horien ezagutza eta pertzepzioa aldatu egin den, geroztik komunitate zientifikoan, eboluziorik gabeko kobazuloetako gizaki arketipoaren irudia nagusi da oraindik ere herri-kulturan[16][17].

Neandertal teknologia nahiko sofistikatua izan zela uste da. Mousteriar harrizko lanabes industria zuten[18][19], eta litekeena da sua sortzeko[20][21] eta haitzuloetako sutondoak eraikitzeko trebetasunak ere izatea[22][23], urki azalezko bikea[24], gutxienez burusien eta pontxoen antzeko arropa sinpleak[25], ehungintza[26], Mediterraneoan zehar nabigatzea[27][27], sendabelarrak erabiltzea[28][29][30], baita lesio larriak artatzeko ere[31], janaria biltegiratzea[32] eta sukaldaritzako teknika ezberdinak erabiltzea ere, hala nola, erretzea, irakitea[33] eta ketzea[34]. Neandertalek elikagai asko erabiltzen zuten, batez ere apatxak dituzten animaliak[35], baina baita beste megafauna[36], landare[37][38][39], ugaztun txiki, txori[40] eta uretako eta itsasoko baliabideak ere[41]. Nahiz eta puntako harrapariak izan, hartza, lehoiak, kobazuloko hiena eta beste harrapari handi batzuekin lehiatzen ziren[42]. Pentsaera sinboliko eta Paleolitikoko labar artearen hainbat adibide egotzi zaizkie Neandertalei, baina ez da ziurra[43]. Adibideetako batzuk hegazti hezurretatik[44] edo oskoletatik[45] egindako apaingarri posibleak, objektu ezohikoen bildumak, hala nola kristalak eta fosilak[46], grabatuak, musika ekoizpena[47], Divje Babe flautak adierazten duen bezala[48], eta duela 65.000 urte baino lehen eztabaidarekin[49] dataturiko Espainiako kobazuloko pinturak[50][51]. Sinesmen erlijiosoen proposamen batzuk ere egin dira[52]. Neandertalak mintzatzeko gai bide ziren, agian hizkuntza artikulatuekin, nahiz eta haien hizkuntzaren konplexutasuna ez den ezagutzen[53][54].

Gizaki modernoen aldean, neandertalek gorpuzkera sendoagoa eta gorputz-adar laburragoak zituzten. Ezaugarriok klima hotzean beroa mantentzeko egokitzapen gisa azaltzen dira sarri, baina neandertalak sarri bizi izan ziren paisaia epeletarako egokitzapenak ere izan litezke[55]. Hala ere, hoztasun espezifikoko egokitzapenak zituzten, hala nola, gorputz gantz-biltegi espezializatua[56] eta sudur handia, airea berotzeko[57] (nahiz eta sudurra isuri genetikoek eragin izan[58]). Gizon neandertalen batezbesteko garaiera 165 cm ingurukoa zen eta emakumezkoena berriz, 153 cm, industrializazioaren aurreko gizaki modernoen antzekoa[59]. Neandertal gizonen eta emakumeen burmuinek 1.600 cm3 eta 1.300 cm3 inguru zituzten hurrenez hurren, gizaki modernoentzako balioen eremuan dagoena[60][61][62].

Biztanleria oso txikia zen, gene ahul kaltegarriak nabarmen hedatu ziren[63] eta distantzia luzeko sare eraginkorrak ez-ohikoak ziren. Dena den, eskualdeko kulturen eta komunitateen arteko komunikazio erregularraren frogak daude[64][65]. Kobazuloetan bizi ziren, eta leize artean mugitzen ziren urtaroen arabera[66]. Neandertalak tentsio handiko giro batean bizi ziren, traumatismo tasa altuekin, eta % 80 inguru 40 urte baino lehen hiltzen ziren[67]. Neanderthalen eta gizaki anatomikoki modernoen arteko hibridazioaren frogak 2010eko Neanderthal Genoma Proiektuaren zirriborroan aurkeztu ziren[68][69][70]. Baliteke duela 316-219 mila urte gertatu izana[71], baina litekeena da duela 100.000 urte gertatu izan eta, berriro ere, duela 65.000 urte[72]. Badirudi, halaber, Siberiako gizaki arkaikoa zen Denisovarrekin ere hibridatu izana[73][74]. Eurasiar, australo-melanesiar, natibo amerikar eta iparrafrikar genomen % 4 inguru gene neandertalak dira, Afrikako Saharaz azpiko eremuan azpialdeko biztanleek, aldiz, ez dute bat bera ere edo agian % 0,3ko gehienez ere. Guztira, neandertalren genomaren % 20 bizirik dirau gaur egun[75]. Neandertalengandik heredaturiko gene asko kaltegarriak edo hautespen naturalaren eragina izan lezaketen arren, neanderthal genetikak giza immunitate sistema modernoan eragina duela dirudi[76][77], eta beste hainbat funtzio biologikotan eta egituratan ere inplikatuta dagoela[78], baina zati handi batek DNA ez-kodetzailea dela dirudi[79].

Taxonomia aldatu

Etimologia aldatu

 
Neander bailarako Kleine Feldhofer leizea zegoen lekua, harrobi batek guztia eraman aurretik.

Gaur egun neanderthal idazteko bi modu ezberdin daude nazioartean, izan ere Thal alemanezko hitzaren grafia XX. mendearen hasieran aldatu zen, eta gaur egun Tal erabiltzen da. Esanahia «harana» da. Neander izena Joachim Neander poetaren ondorioz dauka bailarak, askotan bisitatzen zuen eremua zelako[80]. Izen binomiala finkoa denez Neanderthalensis erabiltzen da, baina hizkera arruntean erdiko h hori erdara askotan kentzen da. Euskaraz, ohikoa izan da neanderthal hitza aurkitzea, baina azken urteotan h hori ere kendu da eta neandertal erabili ohi da[1]. Ahoskera arrunta /t/ da[81], baina nazioarteko esparru batzuetan th hori /θ/ gisa (ingelesezko think, edo Espainiako gaztelania estandarreko Zamora hitzetako lehen soinuaz, alegia) ahoskatzen dute[82][83].

Neanderthal 1, espezie tipoa, Neanderthal burezurra izenaz ezagutzen zen antropologiako literaturan, eta burezur horren ondorioz berreraikitako gizakiari "Neandertalgo gizakia" deitu ohi zitzaion[84]. Homo neanderthalensis izen binomialaz, izaki zehatz batetik espezie osora hedatu zena, William King irlandarrak proposatu zuen 1863an[85][86][87]. Hala ere, 1864an, gomendatu zuen neandertalak eta gizakiak genero banatan sailkatzea, neandertalen burezurra txinpantzeen antzekoa zela iradoki zuen eta argudiatu zuenez, "ez ziren gai inongo kontzepzio moral edo teistiko" izateko[88].

Ikerketaren historia aldatu

 
Neanderthal 1, espezie tipoaren burezurra.
 
1888ko Hermann Schaaffhausenen berreraiketa.
 
Le Moustier, Charles R. Knighten margolana, 1920.
 
Gaur egun egindako ume neanderthal baten irudikapena.

Lehen neandertal hondarrak —Engis 2 (burezur bat)— 1829an aurkitu zituen Philippe-Charles Schmerling naturalista holandarrak Grottes d'Engisen, Belgikan, baina gizaki anatomikoki moderno baten antzinako burezurra zela uste zuen[89]. 1848an Edmund Henry Réné Flintek Forbes harrobiko Gibraltar 1 arrastoak aurkeztu zituen Gibraltargo Zientzia Elkartean; hala ere, horrek ere gizaki moderno baten burezurra zela pentsatu zuen[90]. 1856an, Johann Carl Fuhlrott irakasleak, Neander Bailarako Kleine Feldhofer Grotteko (Neanderthal 1) hezurrak ikui zituen, gizaki modernoengandik bereiziak, Hermann Schaaffhausen antropologo alemaniarrari eman zizkion 1857an[91]. Kranioa, izterreko hezurrak, eskuineko besoa, ezkerreko humeroa eta ulna, ezkerreko iliuma (aldakako hezurra), eskuineko sorbaldako xafla eta saihetseko zatiak biltzen zituen[88]. Charles Darwinen Espezieen Jatorria jarraituz, Fuhlrottek eta Schaaffhausenek argudiatu zuten hezurrek antzinako giza forma moderno bat irudikatzen zutela[17][92][93]; Schaaffhausenek, gizarte-darwinista bera, uste zuen gizakiak basatiengandik zibilizaziora gradualki aldatu zirela eta, beraz, neandertalak haitzuloko barbaroak zirela. Fuhlrott eta Schaaffhausenek aurkakotasuna aurkitu zuten Rudolf Virchow patologo emankorraren eskutik, honek espezie berriak aurkikuntza bakar batean oinarrituta definitzearen aurka argudiatuz[94]. 1872an, Virchowek ezaugarri neandertalak oker interpretatu zituen senilitatean, gaixotasunaren eta malformazioaren ebidentzia gisa, arkaikotasunaren ordez, Neandertalen ikerketa kolokan jarri zuena mendearen amaiera arte[17][92].

XX. mendearen hasieran jada, hainbat Neandertal aurkitu ziren, eta H. neanderthalensis espezie legitimo gisa ezarri zen. Espezimenik ezagunena La Chapelle-aux-Saints 1 zen, La Chapelle-aux-Saintsen aurkitua, Frantzia. Marcellin Boule paleontologo frantsesak zenbait argitalpen egin zituen, Paleontologia zientzia gisa ezarri zuen lehenengoen artean, laginak zehaztasunez ikertuz, baina gizaki modernoekin urrun kokatu zituen, nolabaiteko tximino-formako izaki alfer bat bezala. 1912ko Piltdowneko Gizakiaren aurkikuntza (iruzurra izan zena), gizaki modernoekiko Neandertalek baino askoz antz handiagoa zuena, gizaki primitiboen adar ezberdin eta ahaiderik gabekoak existitzen zirela frogatzeko erabili zen, eta Boulek H. neanderthalensis berreraikitzeari eutsi zion, ahaide urrun eta adarrik gabeko bide ebolutibo gisa[17][95][96][97]. Neandertalen herri irudian primitibo, barbaro, geldo eta astakirtena ezarri zen; irudi horrek hainbat hamarkadatan birsortu eta zientzia-fikzioko lanetan iraun zuen, hala nola 1911ko J.H. Rosny aînéren Suaren bilan eta 1927ko H. G. Wellsen The Grisly Folk eleberrietan, munstro gisa agertzen baitziren[17]. 1911n, Arthur Keith antropologo eskoziarrak La Chapelle-aux-Saints 1 berreraiki zuen gizaki modernoen berehalako aitzindari gisa, su baten ondoan eserita, erremintak ekoizten, lepokoa jantzita eta giza jarrera handiagoa zuela, baina horrek ez zuen arrakasta zientifiko handirik egin, eta Keithek gerora bertan behera utzi zuen bere tesia 1915ean[17][92][98].

Mendearen erdialderako, Piltdowngo Gizonaren engainua ezagututa, La Chapelle-aux-Saints 1 fosilaren berrazterketan oinarriturik (zeinak osteoartritisa baitzuen, gorputzaren forman aldaketa eragin zuena) eta aurkikuntza berrietan oinarriturik, komunitate zientifikoa neandertalen ulermena berritzen hasi zen. Neandertalen portaera, adimena eta kultura bezalako ideiak eztabaidatzen ari ziren, eta haien irudi gizatiarrago bat agertu zen. 1939an, Carleton Coon antropologo estatubatuarrak neandertal bat berreraiki zuen negozio jantzi eta kapela moderno batekin, azpimarratzeko gizaki modernoen bereizezinak izango zirela, gutxi gorabehera, orainaldira bizirik iritsi izan balira. William Goldingen The Inheritors eleberriak (1955) neandertal emozionalagoak eta zibilizatuagoak irudikatzen ditu[17][16][97]. Hala ere, Bouleren irudiak eragina izan zuen 1960ko hamarkadara arte. Gaur egun marrazten diren neandertalak oso gizatiarrak dira[92][97].

Neandertalen eta gizaki modernoen arteko hibridazioa goiz iradoki zen[99], hala nola Thomas Huxley ingeles antropologoak 1890ean[100], Hans Peder Steensby daniar etnografoak 1907an[101] eta Coonek 1962an[102]. 2000ko hamarkadaren hasieran, ustezko ale hibridoak aurkitu ziren: Lagar Velho 1[103][104][105][106] eta Muierii 1[107]. Hala ere, antzeko anatomia ere sor zitekeen, ugaltzea baino gehiago antzeko ingurune batera egokituz[79]. 2010ean neandertalen nahasketa populazio modernoetan aurkitu zen, Neandertal lehen genoma sekuentziaren mapping-arekin[68]. Hori Vindija kobazuloan, Kroazian, zeuden 3 laginetan oinarritu zen, ia % 4eko DNA arkaikoa zuena (genomaren sekuentziazio ia osoa egiteko aukera ematen zuena). Hala ere, gutxi gorabehera % 1 akats egon ziren 200 letrako (base pare) mutazio tasa altuan oinarrituta, ziurrenik laginaren kontserbazioaren ondorioz. 2012an, Graham Coop genetikari britaniarrak hipotetizatu zuen gizaki modernoekin hibridatu zen giza espezie arkaiko beste bat zela, 2013an, Denisova kobazuloko (Siberia) behatz-hezur batean kontserbatutako neandertal genomaren ondorioz faltsutu zen hipotesia[79].

Sailkapena aldatu

Homo sapiens

Denisovako gizakia, Denisova kobazuloa

Denisovako gizakia, Baishiya Karst kobazuloa

Neandertal, Denisova kobazuloa

Neandertal, Sidrón kobazuloa

Neandertal, Vindija kobazuloa


Antzinako proteoma eta genomatan oinarritutako alderaketa[108].

Neandertalak Homo generoko hominidoak dira, gizakiak bezala. Sailkapen batzuetan Homo neanderthalensis espezie gisa agertzen dira eta, beste batzuetan, Homo sapiens neanderthalensis azpiespezie gisa. Kasua hori denean, gaur egungo gizakiak Homo sapiens sapiens gisa sailkatzen dira[2].

Eztabaida honen gakoetako bat "espezie" kontzeptuaren zailtasuna da, gaur egun isolatutako bi populazio izendatzeko erabiltzen delako, baina badakigulako gizaki modernoen eta neandertalen arteko hibridazioa gertatu zela[2][109]. Hala ere, neandertalen Y kromosoma patrilinealik edo DNA mitokondrial matrilinealik ez dago gaur egungo gizakietan, eta X kromosoma azpi-ordezkatua dago; horrek iradokitzen du agian hibridoen emankortasuna txikiagoa izan zela edo, kasu askotan, antzutasuna egon zela[70][110][111][112], bi taldeen arteko muga erreproduktibo bat sortuz eta, beraz, espezieen arteko diferentziazio beharra[70].

2014an Svante Päabo genetistak esan zuen "gerra taxonomiko" hauek konponezinak direla, "ez dagoelako kasua zehazki deskriba dezakeen espeziearen definiziorik"[2].

Neandertalak gaur egungo gizakiengandik baino denisovarrengandik gertuago daudela pentsatzen da. Era berean, neandertalek eta denisovarrek azken arbaso komun gertuago bat dute gizakiekin dutena baino, DNA nuklearrean oinarrituta. Hala ere, neandertalek eta gizaki modernoek azken arbaso komun gertuago bat dute DNA mitokondriala ikertuz gero. Hori azaltzeko modua hau izan liteke: neandertal/denisovar bereizketa gertatu ostean, beste gizaki talde batekin hibridazioa gertatzea, beharbada. Hori agian bi eratara gertatu zen: edo neandertalak hibridatu ziren gizaki moderno arkaiko batekin edo, bestela, denisovarrak beste espezie/gizaki are arkaikoagoa eta ezezagun batekin hibridatu ziren.[73][74][108][113][114][115]

Eboluzioa aldatu

Uste da H. heidelbergensis izan zela Neandertalen, Denisovarren eta gizaki modernoen azken arbaso komuna Europan, Asian eta Afrikan populazioak isolatu baino lehen[116]. H. heidelbergensisen eta Neandertalen arteko tarte taxonomikoa batez ere orain dela 300.000 eta 243.000 urte artean 8. itsas isotopo estaian dagoen fosilen arteko tartean oinarritzen da. "Neandertalak", konbentzioz, tarte honen ostean aurkitutako fosilak dira[117]. Hala ere, Sima de los Huesosen orain dela 430.000 urteko fosilak Neandertal goiztiarrak izan litezke[118][119], edo oso gertuko talde bat, eta orain dela 400.000 urteko Aroeira 3 fosila trantsizio-fase batekoa izan liteke. Morfologia deribatu eta anzestralak aldi berean eman litezke, tarte batean gainjarriz[120]. Baliteke ere Mendebaldeko Europatik eta Afrikatik isuri genetikoa egotea Pleistozeno Ertainean, Cepranoko eta Sićevoko espezimenetan Neandertal ezaugarriak lausotuz. Erregistro fosila askoz ere osoagoa da orain dela 130.000 urtetik aurrera[121], eta garai horietako fosilen artean Neandertal hezurdura osoak ere aurkitu dira[122][123]. Italiako Visogliano eta Fontana Ranuccio gune-arkeologikoetan aurkitu diren hezurrek diote Neandertalen hortzeria orain dela 450-430.000 urte garatu zela, Pleistozeno Estrainean[124].

Bi hipotesi nagusi daude Neandertalen eboluzioaren inguruan Neandertal/gizaki bereizketa eman ondoren: bi fasekoa edo akreziozkoa. Bi faseen hipotesiak proposatzen du ingurumen-gertakari garrantzitsu batek, adibidez Saale glaziazioak H. heidelbergensisen eragin zuela gorpuzkera sendotzea eta handitzea, eta, aldi berean, buruaren zabaltzea, zeinak 2. fase batean burezurraren anatomian beste aldaketa batzuk ekarri zituen[105]. Hala ere, Neandertalaren anatomiako ezaugarri guztiak ez dira zertan lotuta egon klima hotzarekin[55]. Akrezio ereduak proposatzen du Neandertalek pixkanaka eboluzionatu zutela denborarekin H. heidelbergensis anzestraletik, lau estaietan: aurre-Neandertal goiztiarra (MIS 12, Elster glaziazioa), aurre-Neandertala sensu lato (MIS 11-9, Holstein interglaziarra), Neandertal goiztiarrak (MIS 7-5, Saale glaziazioa-Eemiarra), eta Neandertal klasikoa sensu stricto (MIS 4-3, Wür glaziazioa).[117]

Neandertal/gizaki modernoen arteko bereizketa noiz izan den ikergai dago oraindik. 250.000 urte inguruko data proposatzen dutenek Homo helmei ustezko espeziea aipatzen dute Azken Arbaso Komun gisa, eta bereizketa Levallois teknikarekin lotzen dute. 400.000 urte proposatzen dutenek H. heidelbergensis dute arbaso komun gisa. 600.000 urte proposatzen dutenek Homo rhodesiensis aipatu dute arbaso komun gisa, gaur egungo gizakiak, alde batetik eta Neandertal/heidelbergensis leinuak sortuko zituenak. Orain dela 800.000 urte ere proposatu dute Homo antecessorren defendatzaileek, baina interpretazio honek milioi bat urteraino eramango luke bereizketa[125][126]. Hala ere, 2020ean egindako H. antecessorren hortzen proteomaren analisi batek proposatzen du H. antecessor ez zela gure arbaso zuzena[127]. DNA ikerketek oso proposamen ezberdinak eman dituzte, tartean 538–315[128], 553–321[129], 565–503[130], 654–475[125], 690–550[131], 765–550[132], 741–317[133], eta 800–520 mila urte[134]; eta hortzeria analisi batek proposatu zuen orain dela 800.000 urte eman zela ezberdintzea[135].

Neandertalak eta Denisovarrak elkarren artean gertuago daude gizaki modernoengandik daudena baino, beraz Neandertal/Denisovar bereizketa gizaki modernoen bereizketa baino beranduago gertatu zen[14][73][114][136]. 1x10−9 edo 0.5x10−9 base pare urteko mutazioa onartuta, Neandertal/Denisovar bereizketa orain dela 236–190 edo 473–381 urte gertatu zen, hurrenez hurren[73]. 1.1x10−8 aldaketa belaunaldiko onartuz gero, eta belaunaldi bakoitza 29 urtekoa izanda, 744.000 urte izango lirateke. 5x10−10 nukleotido gune urtero onartuta, 644.000 urte. Azken data hauek erabiltzen baditugu, bereizketa hominido hauek Europatik sakabanatzen hasi zirenean eman zen, eta Neandertalen ezaugarri bereizgarriak orain dela 600-500 mila urte hasi ziren eboluzionatzen[114]. Bereizketaren aurretik, Neandertal/Denisovarrek (Neandersovarrek, proposatu den bezala) Europara migratu zuten, eta bertan zegoen espezie "superarkaiko" batekin hibridatu ziren. Superarkaiko hau Afrikatik orain dela 1,9 milioi urte atera zen espezieen ondorengo bat izango litzateke[137].

Demografia aldatu

Eremua aldatu

Eemiar interglaziarraren aurretik bizi ziren aurre-neanderthal eta Neandertal goiztiarrak ez dira oso ondo ezagutzen oraindik. Gehienak Mendebaldeko Europako guneetatik datozen hondarrak dira. 130.000 urtetik hona, erregistro fosilaren kalitatea dramatikoki handitzen da, Neandertal klasiko deitzen den egiturarekin. Europako Mendebalde, Erdialde, Ekialde eta Mediterraneoan aurkitu dira, baita Asiako hego-mendebalde, erdialde eta Iparraldean, Siberiako hegoalderaino eta Altai mendietaraino. Aurre-neanderthal eta Neandertal goiztiarrak Frantzia, Espainia eta Italian baino ez zirela bizi ematen du, nahiz eta talderen bat gune honetatik atera zen eta Europako beste eremu batzuetan noizbehinka hedatu. Hala ere, Frantziako hego-mendebaldeak du garai guztietako Neandertalen dentsitaterik handiena[138].

 
Europa Wurm glaziazioan, orain dela 70-20 mila urte artean.

Hegoaldeen aurkitutako arrastoak Shuqba leizekoak dira, Ekialde Hurbilean[139]; Jebel Irhoud[140] eta Haua Fteah[141] Ipar Afrikako Neandertal arrastoak, gaur egun H. sapiens direla uste da. Ekialdean aurkitutako presentziarik urrunena Denisova leizekoa da, 85ºE. Txinako Mabako Gizonaren burezurrak Neandertalarekin harremana duela ematen du, baina baliteke hau Ozeano Barearen inguruan emandako eboluzio konbergentearen ondorio izatea[142]. Iparraldean zuten muga 55ºN zela onartzen da, eta badaude gune batzuk 50-53ºN daudenak, baina oso zaila da baieztatzea, glaziazioek giza-arrasto guztiak suntsitu baitzituzten. Trine Kellberg Nielsen paleoantropologoaren ustez Eskandinavian ere bizi ziren, Eemiar interglazialean, baina ez da arrastorik geratzen edo ez dira oraindik aurkitu[143][144]. Errusiako lautadetan 60ºN latitudean aurkitu dira Paleolito Ertaineko tresnak[145][146][147], baina gizaki modernoenak direla uste da gaur egun[148]. 2017an aurkeztutako ikerketa batek proposatu zuen Kaliforniako Cerutti Mastodonte gunean, ipar Amerikan, orain dela 130.000 urteko Homo baten arrastoak zeudela[149], baina proposamen honek ez du onarpenik[150][151][152].

Ez dakigu zein abiadurarekin azken glaziazioko klimaren fluktuazioek (Dansgaard-Oeschger ebentoak) nola eragin zuten Neandertalen bizitzan, klima epelagoek tenperatura hobeak sortzen dituztelako baina, aldi berean, basoa hazi eta megafauna gutxitzen delako, garai hotzek kontrako efektua duten bitartean. Hala ere, Neandertalek baso-guneak nahiago zituztela uste da. Populazioa handiagoa izan liteke garai hotz baina ez estremoetan, adibidez orain dela 300 eta 191 mila urte arteko Saale glaziazioan. Baliteke ere euren eremua handitzea eta txikitzea izotzaren masa gutxitu eta hedatzen zen bitartean, eta maximo glazialetan esparru zehatzetan gordetzea populazioak[153].

 Eurasian aurkitutako Neanderthalak (oharra, Iberiar penintsulako hegoaldea moztuta dago)
Ikusi erreferentziak


Populazioa aldatu

Gizaki modernoak bezala, Neandertalak biztanleria eraginkorreko —seme-alabak izan edo guraso izan ditzaketen pertsona kopurua— oso biztanleria txikitik datoz, 3.000 eta 12.000 artean. Hala ere, Neandertalek populazio oso baxuari eutsi zioten, hautespen naturalaren efikazia gutxituaren ondorioz gene ahul kaltegarriak sortuz[154]. Hainbat ikerketek, mtDNA analisiak erabiliz, populazio eraginkor ezberdinak ematen dituzte[153], hala nola, 1.000 eta 5.000 inguru[154]; 5.000 eta 9.000 artean[155], iraunkorki; edo 3.000 eta 25.000 artean etengabe handituz duela 52.000 urte arte, iraungi arte[65]. Hala ere, guztiak bat datoz populazio baxuarekin[153], izan ere, baliteke Mendebaldeko Europako giza populazio garaikideen % 10 baino gutxiago izatea Neandertalek ugalkortasun-tasak askoz baxuagoak zituztelako[156]. Milaka biztanletik gorako populazioa ematen duten aurreikuspenak zalantzan jartzen dira. "Boserupen tranparen" ondorioz, populazio baxu bat honela azal daiteke: biztanleria horrek duen janari kopurua mugatua da, eta hori, bere teknologiaren arabera, mugatua da. Populazioarekin berrikuntza areagotu egiten da, baina populazioa baxuegia bada, ez da berrikuntza azkar gertatuko eta populazioa baxu geratuko da. Hau koherentea da Neandertalen teknologia litikoaren 150.000 urteko egonkortasunarekin[153].

206ko Neandertalen lagin batean oinarrituta, kalkulatu da 20 urtetik gora populazioaren % 80 inguru 40 urte bete aurretik hiltzen zela. Hilkortasun tasa hori, ziurrenik, estres altuko giroaren ondorio izango zen[157]. Hala ere, Neandertalen garaiko biztanleria-piramideak eta gizaki moderno garaikideak berdinak zirela ere kalkulatu da[153]. Haurren hilkortasuna oso altua izan zen Neandertalentzat, Eurasia iparraldean % 43koa gutxi gorabehera[158].

Neanderthalak Euskal Herrian aldatu

Neandertalak Euskal Herrian

Euskal Herrian gune arkeologiko ugari daude neandertalen presentziarekin[159]. Gehienak kobazuloetan aurkitu dira, adibidez Axlor (Dima), Arrillor (Zigoitia) eta Lezetxiki, sekuentzia oso luzeetan eta, beraz, egonaldi luzeekin[160]. Beste batzuetan tarteka bizi izan direla ematen du, adibidez Amalda (Zestoa) eta badira, azkenik, leizerik gabeko lekuak, adibidez Baiona ingurukoak, Barrikan, Urbasan edo Trebiñun[159]. Gaur egungo kostaldea baino nabarmen baxuago zegoen garai hartan kosta, eta badirudi Neandertalek itsasotik gertu elikagaiak ustiatzeko ohitura zutela; honela, baliteke kostako lehen kilometroen azpian arrasto ugari egotea[161].

Denboran antolatuta, aztarnategirik zaharrenak Lezetxiki (Arrasate)[162][163] eta Arlanpe dira (Lemoa)[164], biak Pleistozenko ertainekoak, eta segida txikia dutenak[159]. Pleistozeno berantiarraren hasierako arrasto gutxi daude, horien artean Askondo (Mañaria)[165], agian Lezetxikin[166] eta Axlorren hasieran[167]. Baionan eta Aranbaltzan, (Barrika), aire zabaleko aztarnategiak daude, garai honetakoak. Barrikako aztarnategian egurrezko tresneria aurkitu da, normalki kontserbatzen ez dena[168].

Orain dela 60.000 eta 40.000 urte artekoak dira arrastorik gehienak. Garai honetan teknologiak aurrera egiten du. Axlorren, adibidez, oreinak ehizatzeko Llevallois motako tresnak ikusten dira hasiera batean, baina, gerora, mikro-laskak ikusten dira[169]. Arrillorren sutondoak eraikitzen zituztela ikusi da, baita musteriar motako tresnak[170]. Neandertalen azken arrastoak Chatelperroniar garaiko Le Basté (Baiona), Gatzarria (Ozaze-Zühara), Labeko Koba (Arrasate), Ekain (Zestoa) edo Aranbaltza dira[159]. Chatelperroniarreko tresneriak ez du jarraipenik, eta horregatik pentsatzen da Euskal Herritik lehenago desagertu zirela eta, gerora, beste talde bat jada Neandertalik gabeko lurraldera iritsi zela[159].

Hezurrei dagokionez, hiru aztarnategitan baino ez dira aurkitu: Lezetxiki, Axlor eta Arrillor[159]. Lezetxikin humero oso bat aurkitu da, orain dela 164 mila urte ingurukoa[171] eta orain dela 50.000 urte inguruko hortzeria bat[159]. Axlorren eta Arrillorren ere garai bereko hortzak aurkitu dira, azken kasuan esne-hagin bat[172].

Morfologia aldatu

Giza eboluzioan izandako espezie ezberdin batzuen buru hezurrei buruzko azalpena ematen duen bideoa.

Haren garaiera Homo sapiensaren antzekoa zen, baina hala besoak nola zangoak laburragoak zituen. Gihar sendoak zituzten, eta beraz pisu handiagoa. Ondorioz, neanderthalen hezurren bolumena ere handiagoa zen. Gizaki indartsuak ziren. Era berean, haien garezurrak Homo sapiensarenak baino bolumen handiagoa zuen: 1500 - 1600 cm3 bitarte. Horretaz gainera, gaur egungo gizakiekin alderatuta, hauek ziren neanderthalen bereizgarri nagusiak.

Gorpuzkera aldatu

Neandertalek itxura sendoagoa zuten gizaki modernoek baino[173]. Toraxa zabalagoa eta kupela itxurakoa zen, aldakak zabalagoak[174] eta, proportzioz, beso eta hanka motzagoak[175][176].

14 gizonezko eta 7 emakumezkoren hezurren luzeretan oinarrituta, batezbesteko altuera 164 eta 168 zentimetro artekoa zen arrentzat eta 152 eta 156 cm artekoa emeentzat. Alderatuz, Goi Paleolitoko 28 gizon eta 10 emakume modernoren hezurrekin egindako ikerketak 176 cm eta 163 cm-ko garaierak eskaini zituen urrenez urren, baina 10 cm gehiago ziren Paleolito amaierako 21 gizonezko eta 15 emeentzako[177]; eta, 1900ean, gizonezkoen batezbesteko altuera 163 zentimetro zen eta emakumezkoena 152,7 cm[178]. Erregistro fosilak erakusten du helduen altuera 147,5 eta 177 zentimetro artekoa zela, baina baliteke batzuk askoz altuago ere izatea. 26 espezimenekin egindako pisuaren estimazioak esaten du gizonezkoek 77,6 kg. pisatzen zituztela bataz beste eta emakumeek 66,4 kg[179]. 76 kg erabilita, neandertalen gorputz-masaren indizea 26,9 eta 28,2 artean kalkulatu da, gaur egungo gizakientzat gainpisua izango litzatekeena. Honek esan nahi du euren gorpuzkera sendoagoa zela. Neandertalen LEPR genea, gorputzean gantza metatu eta beroa sortzeko ardura duenetako bat, mamut iletsuaren antzekoa zen, klima hotzerako moldaketa bat izango litzatekeena[180].

Lepoko ornoak luzeagoak eta lodiagoak ziren gizaki modernoenak baino, buruaren forma eta tamaina ezberdina izanda egonkortasuna emango ziena. Neandertalen toraxa gizaki modernoen antzekoa bazen ere tamainan, saihetsak luzeagoak ziren eta horrek torax zabalagoa eskainiko luke, arnasketarako gaitasun handiagoarekin, ziurrenik diafragma eta birika handiagoekin. Kebara 2 fosilaren biriken bolumena 9,04 litrokoa dela kalkulatu da. Neandertalen bularra ere nabarmenagoa zen, aurretik atzera zabalagoa. Hezur sakroa bertikalagoa zen, eta pelbisarekiko beherago kokatuta zegoen; honela, bizkarrezurraren kurba ez zen hain handia, lordosi gutxiago zuten. Bizkarrezurreko aldaketa horiek alderdik aldeko mugimendua erraztuko zuten, torax zabal horretara hobeto egokituz. Ezaugarri hau ohikoena da Homo generoan, gure bularralde estuagoa bakarra delako giza eboluzioan.

Gorputzaren proportzioak, maiz, "hiperrartiko" direla esan ohi da, hotzera moldatutako animalia batenak, gaur egun klima hotzetara moldatuta dauden giza populazioen antzekoak direlako; Neandertalen gorpuzkera inuitena edo Siberiako yupikenaren antzekoa da. Gainera, gorputz adar erlatiboki laburragoak izatea beroa mantentzeko estrategia egokia dira. Hala ere, klima epelagoetan bizi ziren neandertalak, adibidez Iberiar penintsulakoak, oraindik hiperrartikoak ziren itxuraz. 2019an, John Stewart antropologo ingelesak eta bere kideek proposatu zuten moldaera horiek ez zirela klima hotzagoarekin lotuta, baizik eta korrika asko egiteko ohiturarekin. Euren alde argudiatu zuten neandertal gehiago zeudela basoetako eremu epeletan estepa hotzetan baino, eta DNAren analisiak erakutsi duela muskulu-ehun azkarren proportzioa handiagoa zela neandertalengan gizaki modernoengan baino. Gizaki modernoek denbora luzeagoan ibiltzeko gaitasuna izango lukete baina neandertalak azkarragoak izango lirateke lasterketa motzean. Azken finean, ehiza luzea soilik da eraginkorra ehizatu nahi den animalia hipertermia bidez nekatu nahi bada, eta ez da eraginkorra klima hotzagoak direnean. Beso laburragoek erresistentzia txikiagoa eskaintzen dute azkar korrika egiterakoan, eta euren belaunek azkarrago erreakzionatuko lukete hanka laburragoa izaterakoan, azelerazioa handituz. Erik Trinkaus paleoantropologo estatubatuarrak teoria berbera aipatu zuen 1981an, baina ez zuen pentsatzen hori zenik azalpenik onena.

Ilearen eta larruazalaren kolorea aldatu

Eguzki argi gutxiago jasota, neandertalen azala argiagoa izango litzateke, baina Europan azal argiak ez ziren ohikoak izan Brontze Aroa iritsi arte. Genetikoki, BNC2 agertzen da neandertalengan, azal argiagoekin lotuta egon ohi dena; hala ere, BNC2ren bigarren bariazio bat ere bazegoen, UK Biobank erregistroan azal ilunagoarekin lotzen dena. Baliteke neandertalen azalaren kolorea aldakorra izatea eskualdearen arabera. Kroaziako neandertalen DNAk erakusten du gaur egungo europarrak baino azal, begi eta ile ilunagoa zutela.

Gizaki modernoengan, azalaren eta ilearen kolorea melanozitoa kitzikatzen duen hormonak erregulatzen du, MC1R geneak kodetzen duena. Honek, eumelanina (pigmentu beltza) feomelaninan (pigmentu gorria) eraldatzen du. Funtzioaren galera dakarren bost bariante ezagutzen dira gizaki modernoetan, guztiak azal eta ile argiagoarekin lotzen direnak, eta badago ere beste aldaera bat neandertalengan (R307G aldaera) azal argiagoarekin eta ile gorriarekin lotura izan dezakeena. Aldaera hau Monti Lessiniko neandertalengan ikusi da, Italian, eta baliteke ere Cueva del Sidrónen egotea, Espainian. Hala ere, gizaki modernoengan gertatzen den bezala, ilegorriak ez ziren oso ohikoak izango, sekuentzia hau ez delako aurkitu ikertutako beste neandertal askorengan.

Burua aldatu

 
Sapiens eta Neandertal baten burezurren arteko alderaketa.

Fosa suprainiakoa toru okzipitalaren gainean dagoen sakonune eliptiko bat da. 20 eta 45 milimetro arteko zabalera du eta 10 bat mm altueran. Ia beti inguruan duen hezur altxatuak hiruki itxura du. Hiruki honen goiko erpina erdigunean dago eta oinarria toru okzipitalaren gainean. Hobi hau Neandertalgo gizaki gehienetan deskribatzen da.[181] Ezaugarri hau Europako antzinako Homo sapiens batzuetan ere agertzen da, baina itxura ezberdina du. Neanderthalengan egitura zulatua du, agian birxurgatzen bat dela eta. Gainera hobia askoz markatuagoa da, Homo sapiensengan erdialdean eta biribilagoa da. Gainera hirukiaren erpina beherantz zuzendua dago.[182]

Toru okzipitala kaskezurraren atzealdean neanderthalek duten ezaugarrietako bat da. Toru hau horizontala da eta bere zabalera bertikala konstantea da hedadura osoan zehar. Ez du jarraipenik alboetan. Ezaugarri hau Europako antzinako Homo sapiens batzuetan ere agertzen da, baina ez gaur egun.[182]

Prozesu mastoidea burezurraren behealdean dagoen muinotxo bat da. Neandertalek entzunbidearen atzealdean zuten muinotxo hau, baina ez da jaisten alboetarantz, baizik eta atzerantz eta gorantz hedatzen dela, inzisura parietalerantz, gandor supramastoidearekiko paralelo.[181] Batzuetan gandor okzipitomastoidea handiagoa da prozesu mastoidea baino. Beste batzuetan luzera bera dute. Neandertalengan gandorraren eta hezurraren arteko bereizketa hobi handi batekin egiten da. Bai Homo erectus bai Homo sapiensengan hobi hau gandorraren albo batean agertzen da eta inzisura digastrikoa deritzo.

Hortzerian hiru dira ezberdintasun nagusiak:

  • Atzeko haginek askoz higadura handiagoa dute gaur egungo gizakiengan baino, baita haginak asko erabiltzen dituzten artean ere. Baliteke neanderthalek haginak hirugarren esku gisa erabiltzea, gauzak heldu eta lantzeko. Gainera tresnak erabili izanagatik cut-mark deritzonak dituzte aurreko hortzetan.
  • Goiko letaginek mingainaren aldean esmaltezko hobiak dituzte, pala itxurarekin. Badirudi honela higadura ekiditen zela.
  • Neandertalen haginek pulparen eremua handiagoa zuten eta sustraiak elkarturik agertzen ziren (taurodontismo izeneko egitura bat). Hagin taurodontoek azalera handiagoa eskaintzen diote higadurari.

Gaur egungo gizaki populazio batzuek ere antzeko egiturak dituzte, hala ere.[183]

 
Jatorrizko Neandertalgo gizakiaren marrazkia, toru supraorbitarioa ondo markatuta.

Homo sapiensek kokotsa dute, baina beste hominidoen artean egitura hau ez da agertzen. Beraz fosil batek kokotsa badu automatikoki Homo sapiens giza sailkatzen da. Toru supraorbitarioa begien gainean agertzen den toru bat da. Ikusten erraza da, begien gainean, arku itxura baitu, sekzioa biribildua da eta bi begien arteko tartean jarraikortasuna du. Toru hau oso argi agertzen da begien zentroaren gainean baina alboetarantz desagertzen doa. Orokorrean hutsik agertzen da eta oso garatua.[184][185] Toru hau Homo generoan garatzen joan da eta neanderthalen garaikideak ziren gizaki modernoengan ere agertu ahal zen. Neandertalengan ezberdina da, ordea: bi begien artean jarraikortasuna du eta bere atzean bekokia berehala doa atzerantz.

Hioide hezurra aldatu

Hioide hezurra ez da erraz fosilizatzen eta gainera ez dago fisikoki beste hezurrekin lotuta. Horregatik hezur honen kokapen zehatza jakitea oso zaila izaten da. Baina hezur honek buru-hezurra, baraila, mihia, laringea, faringea, bularrezurra eta lepauztaia batzen dituzten gihar eta lotailuak ditu eta horregatik beste gauza askoren artean hitz egiteko gaitasunaren arduradunetako bat da. Bere posizioa eztabaidagai dago eta autore batzuen arabera ez ziren gai izango a, i eta u soinuak egiteko,[186] beste batzuen arabera posible litzateke mihia beste modu batez mugituko balute[187]. Bestetik, hezurra gizakiarenaren nahiko antzekoa da.

Belarriaren barnealdea aldatu

Belarriaren barnealdea ez da berdina neanderthalengan eta Homo sapiensengan. Ezaugarri hau askotan espezieak definitzeko erabiltzen denez, nahiko eztabaidatua da hori ere. Labirintoak itxura ezberdina du eta baliteke hau harremanetan egotea gizakiaren mugimendu ezberdinekin.[188] Bestetik mailua handiagoa da gaur egungo gizakiek dutena baino eta angelua ere irekiagoa da. ingudea ere ezberdina da, prozesu zuzena luzeagoa baita, artikulazioa altuagoa da eta angelua zorrotzagoa baita. Estribua ezberdina bada ere gaur egungo gizakien aldakortasunaren barruan kokatu daiteke.[189][190]

Fosa kaninoa aldatu

Fosa kaninoa letaginen gainean agertzen den fosa bat da. Depresio hau Homo sapiens gehienetan agertzen da, baina ez da hala gertatzen Neandertalgo gizakiengan. Hauetan itxura puztua izango luke. Hala ere baliteke itxura hau ez izatea bi espezie identifikatzeko ezaugarri bat, baizik eta aurpegiaren formaren arabera agertu daitekeen zerbait bezala.[191]

Foramen mentala aldatu

Foramen mentala kokotsaren inguruan dagoen zulo bat da, barailan dauden bietatik bat. Bertatik nerbio bat eta hainbat zain pasatzen dira. Gaur egungo gizakien kasuan % 63k bigarren aurreko haginaren azpian dute,[192] baina neanderthalengan gehienetan lehenengoan aurki daiteke.[193]

Sudurraren barnealdeko egiturak aldatu

Sudurraren barnealdeko egitura ezberdina zuten neanderthalek. Are eta gehiago, dirudienez zuten itxura ezberdina zen beste ugaztun guztiekin alderatuta.[194] Sudurraren barne marjinan proiekzio bat dute erdialdean bertikalki ondo garatua. Ez zeukaten lakrimalaren gainean hezurrezko sabairik. Beste autore batzuen arabera hezur hauek apurturik daude eta horregatik gertatzen da autapomorfia hau.[195]

Hala ere dudarik ez dagoena da sudurraren itxura berezia dena: aurpegiaren tamainarekin alderatuta oso handia da. Aurpegiaren planoarekiko asko ateratzen zen sudurra eta horregatik euren itxura aurpegi oso luzea izatearena zen, aurrerantz botata egongo balitz bezala.

Aldakaren forma aldatu

Aldaken forma ezberdina da gaur egungo gizakiekin alderatuta. Diferentziarik nagusiena emeek eta arrek forma bera dutela da, nahiko biribildua. Gaur egungo gizakiek, gainera, aldaka estuagoak dituzte, bai ar zein emeen artean. Aldakak hala ere zabalagoak dira latitude altuetan eta hori izan zitekeen arrazoietako bat.[196] Iskion hezurra ere ezberdina da, primitiboagoa zelarik Neandertalen artean. Tamalez ez da ezagutzen Homo erectus en iskion hezurraren forma eta, beraz, ezin da jakin zein izan den bakoitzaren arbaso zuzena ikuspegi hau erabilita.[197]

Kultura aldatu

Gizarte egitura aldatu

Talde dinamikak aldatu

 
Hiru neandertalen eskultura, Krapina leizean.

Neandertalak gizaki moderno garaikideak baino talde txikiagoetan bizi ziren, baina talde-tamainak 10 edo 30 kide ingurukoak zirela uste da, gaur egungo ehiztari-biltzaile taldeen antzera[153][22]. Neandertal taldearen konposizioaren froga fidagarriak Cueva del Sidróndik, Espainian, eta Le Rozel, Frantzian, agertzen dira[198]: lehenengoak 7 heldu, 3 nerabe, 2 gaztetxo eta haur bat;[199] bigarrenak, berriz, oinatz tamainan oinarrituta, 10 eta 13 kide arteko talde bat erakusten du, non gaztetxo eta nerabeek % 90 osatzen duten[198] .

2018an analizatutako haur neandertal baten hortzek erakutsi zuten 2,5 urteren ondoren titia kendu ziotela, ehiztari-biltzaile modernoen antzera, eta udaberrian jaio zela, hau bat dator gizaki modernoekin eta beste ugaztun batzuekin, hauen jaiotza-zikloak ingurumen-zikloekin bat baitatoz[200]. Txikia zenean estresak eragindako hainbat gaixotasunengatik adierazia, hala nola hazkuntza motela, Paul Pettitt arkeologo britainiarrak bi sexuetako haurrei titia kendu bezain pronto zuzenean lanean jartzen zituztela hipotetizatu zuen[158]. Trinkausek esan zuen, nerabezarora iritsitakoan, norbanakoak ehiza handi eta arriskutsuan parte hartzea espero zitekeela[67]. Hala ere, hezur-traumatismoa Inuit modernoarekin alderatzen da, antzeko haurtzaro bat iradoki dezakeena Neandertalen eta gizaki moderno garaikideen artean[201]. Gainera, negu gogorretatik eta janari baliabide urrietatik ere ondorio berberera irits gintezke[200].

Hiru norbanako baino gehiagoren ebidentziarik erakusten ez duten guneek familia nuklearrak edo aldi baterako kanpalekuak adieraz ditzakete zeregin bereziko taldeentzat (hala nola, ehiza-talde batentzat)[22]. Taldeak ziurrenik kobazuloen artean mugitzen ziren urtaroen arabera, urtaroko zenbait elikagai eta materialek adierazten duten bezala, eta belaunaldi bat geroago leku berberera itzul zitezkeen. Leku batzuetan 100 urte baino gehiago eman zituzten jarraian[202]. Baliteke leize-hartzek Neandertalekin norgehiagoka handia izatea kobazuloaren espaziorako, eta hartz populazioetan beherakada gertatzen da duela 50.000 urte hasita (nahiz eta haien desagerpena Neandertalak itzali ondoren gertatu zen)[203][204]. Nahiz eta Neandertalak kobazuloko egoiliartzat jo ohi diren, "etxeko basea" kobazuloa izanik, Ekialde Hurbilean kobazulo sistematik hurbil zeuden aire zabaleko egoitza garaikideek inguru horretako kobazulo eta aire zabaleko baseen arteko mugikortasuna adieraz zezaketen. Epe luzeko aire zabaleko egoitzak ezagutzen dira 'Ein Qashish kokalekuan, Israelen[205][206], eta Moldova Ian, Ukrainan. Nahiz eta badirudi Neandertalek gaitasuna izan zutela inguru askotan bizitzeko —lautadak eta ordokiak barne—, aire zabaleko Neanderthal guneak, espazio biziak baino, hiltegitzat eta ehiza zatitzeko gunetzat erabili izan direla interpretatu ohi da[207].

Taldeen arteko harremanak aldatu

Brian Hayden etnoarkeologo kanadarraren kalkuluen arabera, endogamia saihestuko lukeen populazio buruaskia 450-500 banakok osatuko lukete, eta horrek talde hauek 8-53 bandarekin elkarreraginean egotea eskatuko luke, baina litekeena da estimazio kontserbadoreena izatea, populazio dentsitate baxua dela eta[22]. Espainian, Sidron leizeko neandertalen ADNmt-aren azterketak, hiru gizon helduak, ama leinu berekoak zirela erakutsi zuen, hiru emakume helduak, leinu ezberdinetakoak ziren bitartean. Horrek egoitza patrilokal bat iradokitzen du (emakume bat bere taldetik kanpo joan zen bere senarrarekin bizitzeko)[208]. Hala ere, Errusiako Denisova leize-zuloko neandertal baten DNAk erakusten du 1/8ko endogamia koefizientea zuela (bere gurasoak erdi neba-arrebak ziren, ama komuna, lehengusu bikoitzak, osaba eta iloba bat edo izeba bat eta iloba bat, edo aitona bat eta biloba bat edo amona bat eta biloba bat)[73], eta Sidronen leizeko biztanleek zenbait akats izan ditzaketela, endogamiaren ondorio izan daitekeena[209].

Artefaktu neandertal gehienak kokaleku nagusitik 5 km baino gutxiagora lortu zirela kontuan hartuta, Haydenek ez zuen oso gertagarritzat jo banda hauek sarri elkarreraginean aritzea[22], eta neandertal garunaren mapatzeak, beren talde tamaina txikiak eta populazio dentsitateak taldeen arteko elkarrekintzarako eta merkataritzarako ahalmen murritza zutela adieraz lezakete[210]. Hala ere, kokagune batean artefaktu neandertal gutxi batzuk 20, 30, 100 eta 300 kilometrora sor zitezkeen. Honetan oinarrituta, Haydenek, Australiako mendebaldeko basamortuko dentsitate baxuko ehiztari-biltzaile elkarteen antzera funtzionatzen zuten makrobandak sortu zirela ere espekulatu zuen. Makrobandek 13.000 km2 hartzen dituzte kolektiboki, eta bakoitzak 1.200 eta 2.800 km2 artean eskatzen ditu, aliantza sendoak mantenduz ugalketa sareetarako edo eskasia garaiei eta etsaiei aurre egiteko[22]. Era berean, Eiluned Pearce antropologo britainiarrak eta Theodora Moutsiou arkeologo zipretarrak espekulatu zuten neandertalak 800 pertsona baino gehiago hartzen zituzten tribu etnolinguistiko geografiko zabalak eratzeko gai izan zitezkeela, iturritik 300 km-rainoko obsidianaren garraioan oinarrituz, gaur egungo ehiztari-biltzaile taldeen obsidianaren transferentzia-distantzian oinarrituta. Hala ere, ziurrenik, populazio nabarmen txikiagoaren ondorioz, bere ereduak, neandertalak distantzia luzeko sareen mantentzean gizaki garaikideak bezain eraginkorrak ez zirela izango ere aipatu zuen[211]. Haydenek sei edo zazpi pertsonako hilerri itxurazko bat ikusi zuen La Ferrassien (Frantzia), gizaki modernoetan, identitate sozial bereizia zuen eta baliabideren bat kontrolatzen zuen talde korporatibo baten froga gisa erabiltzen dena, merkataritza, fabrikazioa eta abar. La Ferrassie Europako Pleistozenoko animalia migrazio ibilbiderik aberatsenetako bat da[22].

 
Neandertalak genetikoki hiru taldetan zati daitezke. Puntuek banakoak adierazten dituzte.

Azterketa genetikoak adierazten du gutxienez 3 talde geografiko desberdin egon zirela –Mendebaldeko Europa, Mediterraneoko kostaldea eta Kaukasoko ekialdea– eta eskualde horien artean nolabaiteko migrazioa egon zela[65]. Eemiarraren ondorengo mendebaldeko Europako mousteriar litikoa, oro har, 3 makroeskualde ezberdinetan bil daiteke: tradizio acheuliar mousteriarra hego-mendebaldean, mikokiarra ipar-ekialdean eta mousteriarra bi aurpegi-tresnekin (MBT) lehen bien artean. MBT bi kultura desberdinen arteko elkarrekintza eta fusioaren ondorio izan daiteke[64]. Hegoaldeko neandertalek, euren iparraldeko homologoekin alderatuta, tokian tokiko desberdintasun anatomikoak dituzte: hain esekia ez den masailezur bat, molarren atzeko hutsune laburrago bat eta bertikalki altuagoa den masailezur bat[212]. Horrek guztiak iradokitzen du, ordea, komunitate neandertalek aldian-aldian elkarri eragiten ziotela eskualde baten barruko inguruko komunitateekin, baina ez hain maiz eskualde horretatik kanpo[213].

Hala ere, denbora luzez, kontinente arteko migrazioen frogak daude eskala handian. Kaukasoko Mezmaiskaia haitzuloaren[113] eta Altaiko siberiar mendietako Denisova haitzuloaren lehen aleak[71], genetikoki, mendebaldeko Europan aurkitutakoen desberdinak dira; haitzulo horien ondorengo aleak, berriz, mendebaldeko Europako neandertalen profil genetikoen antzekoagoak dira, leku beretako lehen aleak baino, eta horrek migrazio luzea iradokitzen du. Era berean, Txagirskaia eta Okladnikoveko haitzuloetako artefaktuek eta DNAk, Altaiko mendietan ere, ekialdeko Europako neandertalen aztarnategien antz handiagoa dute, 3.000-4.000 kilometroko distantziara daudenak, Denisovako leizeko neandertal zaharrenen DNA eta tramankuluak baino[71][113]. Badirudi neandertalek populazioaren gainbehera handia jasan zutela MIS 4n zehar (duela 71-57 mila urte), eta tradizio mikokiarraren banaketak adieraz lezake Erdialdeko Europa eta Kaukaso, Frantzia edo Hungariako ekialdeko babesleku batetik zetozen komunitateek birpopulatu zituztela (tradizio mikokiarraren ertzak), Prut eta Dniester ibaietan zehar sakabanatu zirenak[214].

Taldearteko gatazken frogak ere badaude: La Roche à Pierroteko (Frantzia) hezurdura bat, itxuraz hortz-zauri sakon batek eragindako garezurraren goialdean haustura orbaindua erakusten duena[215], eta Shanadir haitzuloko (Irak) beste bat, non jaurtigai armen zaurien ezaugarri den saihetseko lesio bat aurkitu zen[216].

Hierarkia aldatu

Batzuetan iradokitzen da, ehiza handiko ehiztari zirenez eta talde txikietan bizi zirenez, ez zegoela ehiztari-biltzaileen gizarte modernoetan ikusten den lanaren banaketa sexualik. Hau da, gizonek, emakumeek eta haurrek ehizan parte hartu behar zuten, gizonek ehizatu eta emakumeek eta haurrek janaria bilatu beharrean. Hala ere, ehiztari-biltzaileen gizarte modernoetan, haragiarekiko mendekotasuna zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da lanaren banaketa[22]. Gainera, gizon eta emakume neandertalen hortzak higatzeko ereduek iradokitzen dute hortzak objektuak garraiatzeko erabiltzen zituztela, baina gizonek higadura handiagoa erakusten dute goiko hortzetan eta emakumeek behekoetan, eta horrek zereginetan desberdintasun kultural batzuk iradokitzen ditu[217].

Modu eztabaidagarrian proposatu da neandertal batzuek arropa edo bitxi apaingarriak zeramatzatela -leopardo larrua edo hegazti harrapakarien lumak, esaterako- taldean estatus altua erakusteko. Haydenek, aurkitutako neandertal hilobi kopuru urria, goi mailako kideek soilik lurperaketa landu bat jasotzen zutelako zela esan zuen, gaur egungo ehiztari-biltzaile batzuen kasua bezala[22]. Trinkausek iradoki zuen Neandertal zaharrek hil errito bereziak jasotzen zituztela hainbeste denbora irauten zutelako, heriotza tasa altuak zirela eta[67]. Beste aukera bat, askoz neandertal gehiago lurperatu izana da, baina hilobiak suntsituak izana, akaso hartzen eraginez[218]. 4 urtetik beherako neandertalen 20 hilobi aurkitu direnez -ezagutzen diren hilobi guztien herena baino gehiago-, hildako haurrek, lurperatzean, beste adin talde batzuk baino zaintza gehiago jasotzen zutela pentsa daiteke[219].

Harkaitzeko hainbat babesleku naturaletan berreskuratutako hezurdura neandertalak aztertzean, Trinkausek esan zuen, traumekin lotutako hainbat lesioekin neandertalak erregistratu ziren arren, horietako bakar batek ere ez zuela hanketan mugimendua ahultzen zuen traumatismo esanguratsurik. Kultura neandertalean autoestimua taldeari elikagaiak ekartzetik zetorrela iradoki zuen; lesio ahulgarri batek autoestimu hori ezabatu eta ia berehala hiltzea eragingo zuen, eta leizez leize mugitzen ziren bitartean taldearen erritmoari jarraitu ezin zioten pertsonak atzean uzten zituzten[67]. Hala ere, zenbait urtetan zehar artatu ziren lesio oso ahulgarriak zituzten gizabanakoen adibideak daude, eta komunitate barruko zaurgarrienen zaintza H. heidelbergensisetik dator[218][201]. Batez ere traumatismo-tasa handiak kontuan hartuta, litekeena da hain estrategia altruistak espezie gisa hainbeste denboran bizirik irautea bermatzea[201].

Dieta aldatu

Neandertalen dietaren osaketari dagokionez, kontserbazio arazoagatik, Paleolitoko dietari buruzko aztarna gehienak animalienak dira, ez landareenak. Hala ere, egungo ehiztari-biltzaileen gaineko azterketaren arabera, landarezko baliabide jangarriak ere garrantzitsuak izan behar ziren Paleolitoko giza-taldeentzat.[220] [221] Asturiasko El Sidrón aztarnategiko giza hortzetako harritxoen azterketaren arabera, sendabelarrak ere kontsumitzen zituzten. Hortaz, bertako neandertalak haien ingurune naturala ondo ezagutzen zutela suposa daiteke. Ikerketa konparatibo baten arabera, aztarnategi horretako neandertalak belarjaleagoak (zizak, pinaziak eta abarrekin) ziren; eta Belgikako Spy aztarnategikoak, berriz, haragijaleagoak. Hortaz, toki bakoitzeko neandertalak ingurumenarenri egokitzen zitzaizkiola esan daiteke.[222] Gainera, leku bera izanda, aldaketa klimatikoei egokitzeko gai ere izan zitezkeen, epealdi hotzean landarezko baliabideak gehiago kontsumituz eta epelean, haragizkoak gehiago. Hau da hain zuzen, Guadalarajako Jarama VI. aztarnategiaren kasua.[223]

Iberiar Penintsulako Mousteriar Aldiko aztarnategietan, hau da, neandertalei atxikitzen zaien egonlekuetan, sarrien agertzen diren animaliak uroa, zaldia, oreina eta sarrioa dira. Aztarnategi batzuetan elefantea, errinozeroa, zaldia, dortoka, hiena, otsoa, hartza, leopardoa, lehoia eta abar ere badaude. Hala ere, aldi batzuetan beste animalia haragijaleek ekarritakoak izan zitezkeen, Llonin haitzuloan antzemandako bezala. Kostako Mousteriar Aldiko aztarnategietan, hala nola, Gibraltarreko Gorham, Vanguard haitzuloan eta Devil´s Tower harpean, lurreko baliabideak izan ezik, uretakoak ere aurkitu dira, batez ere itsas-txirlak eta soinberak. Arrantzarako tresneriarik ez aurkitu arren, arrainak agertzen dira aztarnategi batzuetan. Gibraltarreko aztarnategietan, gainera, itsas-txorien aztarnak ere badaude.[224]

Ehiza-gaitasuna aldatu

Neandertalen ehiza-gaitasuna eztabaidan dago. Binford estatubatuar arkeologoak, zaldi eta bobido garezur nabarmenetan oinarrituta, ehizatzeko gai ez zirela eta sarraskijaleak zirela defendatzen ditu, hau da, beste animalia haragijaleek hilez gero aprobetxatzen zutela, jarrera oportunista erakutsiz.[225] Jordan ere galdera bera aipatu eta erantzuten ahalegintzen da: “The question is, whether they came by their meat mostly by hunting or by scavenging.” Berak dioenez, klima epelekin, bakterioek eragindako toxina zela-eta, ez lukete kontsumituko sarraskia. Klima hotzekin, aldiz, kontserbazio baldintza klimatiko hobeari esker eta baliabide mugatuari aurre egiteko, naturalki hildako edota beste animalia haragijaleek hildako animalien gorpuzkiak aprobetxa zitzaketen. Combe Grenal aztarnategian aurkitutako zaldien garezurren jatorriari dagokionez, Jordan ez dago ados Binford arkeologo prozesualistak 1970ko hamarkadatik defendatzen duenarekin, aisiarako jostailua izan baitzitezkeen buru handi horiek. Eta litekeena da, etxetik urrun zaldiak ehizatuz gero bertan zati haragitsu gehienak (adibidez, izterra) kontsumitzea, eta ondoren, geratutako zati txiki bat etxeko umeei ekartzea.[224]

Kasu batzuetan, neanderthalen ehiza-gaitasuna ez da zalantzagarria. Izan ere, aire zabaleko aztarnategi batzuk kill-sites gisa identifikatuta daude. Bertan, alde batetik, %90 baino gehiagoko animalia-hezurrak espezie bati (adibidez, uroari edo bisonteari) dagozkio. Eta bestetik, hezur ugari horiekin batera, suharrizko tresnak (esaterako, chopping-tool-ak). Bi ebidentzia horiek animalien sarraskitze prozedura espezializatuaren frogak izan daitezke. Espezie jakin batzuetan oinarritutako espezializazio nabarmena adierazten duten aztarnategietako batzuk honako hauek izan daitezke: Espainiako Esquilleu (iberiar basahuntza), Pirinioetako Mauran (bisontea) eta Alemaniako Vogelherd (zaldia), kasu batzuetan espezie aukera askorik ez egotea litekeena bazen ere. Are gehiago, aztarnategi batzuetan espezie batzuen taldeak bideratzea eta labarretatik eroraraztearen bitartezko sarraski masiboaren ebidentzia dago. Frantziako la Quina aztarnategian, zaldien, elur-oreinen eta bobidoen hezurrak kareharrizko labarraren oinaldean daude pilaturik. Metodo berdinaz baliaturik, Ingalaterrako Cotte de St Brelade aztarnategian, sexu eta adin guztietako errinozero iletsuak eta mamutak sarraskitu zituzten. [224] Hortaz, ehiza eta sarraskijaletasuna bi praktiken nahastea neandertalen ohiko estrategia izan zitekeen.

Hezurren isotopo egonkorren azterketek erakusten dutenez, oso haragijaleak ziren; eta, haien proteina ea guztia belarjale handiengandik zetorren. Gainera, dieta antzekoa mantentzen zuten 120.000 eta 37.000 urte BP bitartean Europako zonalde ezberdinetan (Frantzia, Belgika eta Kroazia barne). Azterketa hauetan parte hartu dutenak sarraskijaletasunaren aurka daude, neanderthalak ehiztari eraginkorrak zirelako irudia defendatuz. Izan ere, haragizko baliabideak erregularki lortzeko, aktiboki ehizan ari behar ziren.[226][227]

Ehiza estrategia eraginkorrak bezala, ikerlari batzuek diotenez, kill-sites aztarnategien azterketaren arabera, era arbitrario batean taldea bizi ziren animalietako bat bakartuz gero hiltzea eta, espezie indibidual ahulak hiltzea ziren neanderthalen estrategia nagusiak.[228] Are gehiago, aztarnategi batzuk, esaterako, Roca dels Bous, puntu estrategikoetan, hain zuzen, lautada alubialetik mendira joateko bidean kokatzen dira; litekeena da animalien urtaroko migrazioak kontrolatzeko izatea. Adibidez, Cabasa egonlekua ere, udan neanderthalek okupatzen zuten, zaldiak eta orein gazteak ehizatzeko; eta neguan, berriz, animalia haragijaleek. Abric Romaní ere horrelako ehiza-lekua izan zitekeen; udaberrian, neanderthalak zaldiak ehizatzera etortzen ziren; eta udazkenean, berriz, oreinak; eta batzuetan uroa, errinozeroa eta sarrioa ere ehizatzen zituzten.[221]

Jakien prestaketa aldatu

Neandertalek, ziurrenik, sukaldaritzako teknika zabalak erabil zitzaketen, hala nola erretzea, eta baliteke zopa, gisatua edo abere-zopa berotu edo irakin ahal izatea[33]. Kokalekuetan izandako animali hezur-zati ugariek hezur-muin irakinaren gantz-koipeak egiten zituztela adieraz dezakete, gosez hil ziren animalietatik hartutakoak agian. Metodo hauek, berez, gantz-kontsumoa areagotuko zuten, karbohidrato gutxi eta proteina altuko komunitateen elikadura-premia handia baitzen[33][229]. Neandertalen hortzen tamainak txikiagotuz joan ziren duela 100.000 urte inguru, sukaldaritzarekiko menpekotasun handiagoa edo irakitearen hastapena adierazten zuena, janaria biguntzeko teknika bat[230].

 
Milorria.

Cueva del Sidrónen (Espainia), Neandertalek janaria erre eta, agian, ketu ahal izan zuten[34], baita zenbait landarek ere — hala nola, milorria eta kamamila — zaporea gehitzeko erabili[33]; agian, landaren hauek sendabelar gisa ere erabiltzen zituzten[28]. Gorhameko kobazuloan, Gibraltarren, Neanderthalek pinaburuak erre zituzten pinaziak eskuratzeko[41].

Grotte du Lazareten (Frantzia), guztira 23 orein gorri, 6 alpetar basahuntz, 3 uro eta orein 1 ehizaldi bakar batean ehizatuak izan zirela ematen du, orduan orein ar eta eme talde indartsuak biltzen zirenean. Badirudi gorpuak kobazulora eraman zituztela eta gero sarraskia egin zutela. Hau hondamena baino lehen kontsumitzeko hain elikagai handia denez, litekeena da Neandertal horiek negua iritsi aurretik haragia kontserbatzen aritzea[32]. 160.000 urterekin, elikagai biltegien froga zaharrena da. Oro har harrapakin tipoetatik (adibidez, mamutak) bildu zitezkeen haragi eta gantz kantitate handiek elikagaien biltegiratzeko gaitasuna ere adieraz zezaketen[231]. Itsaskiekin, Neandertalek jateko, prestatzeko edo, nolabait, biltzeko metodoak behar zituzten, hauek oso azkar iraungitzen baitira. Cueva de los Avionesen (Espainia), ikusi da Jania rubens alga jaten duten itsaskiak zeudela, eta proposatu da gaur egungo ehiztari-biltzaile komunitate batzuek bezala, itsaski horiek hartu eta, ondoren, algaz beteriko uretan sartzen zituztela, bizirik mantentzeko jateko ordura arte[232].

Lehia aldatu

 
Haitzuletako hiena baten hezurdura.

Izotz Aroko harrapari handien arteko lehia nahiko handia zen. Leizeetako lehoiek ziurrenik zaldiak, orein handiak eta abere basatiak zituzten helburu, eta lehoinabarrek, batez ere elur-oreinak eta orkatzak, neurri handi batean neandertalen dietarekin bat zetozenak. Neandertalek ehizatutako animalia bat harrapari basati hauen aurka defendatzeko, neandertalek talde-erakustaldiak egingo litzakete, elkarrekin oihu eginez, besoak astintzen edo harriak jaurtitzen, edo haragia azkar bildu eta harrapakinetik alde egin. Hala ere, Spyko kobazuloan (Belgika), kobazuloetan aurkitu diren otso, lehoi eta haitzuloetako hartz hondarrek erakusten dute, neandertalek euren lehiakiderik handienak ere ehizatzen edo hiltzen zituztela, horren maila ezezaguna bada ere.[42]

Neandertalek eta haitzuloetako hienek nitxoen desberdintzearen adibidea eman zezaketen, eta elkarren artean lehiatzea aktiboki saihestu. Biak, nagusiki, izaki talde berberei zuzentzen zitzaizkien arren (oreinak, zaldiak eta behiak), neandertalak, batez ere, lehenak ehizatzen zituen, eta haitzuloetako hienak, azken biak. Gainera, neandertalen kobazuloetako animalien hondarrek adierazten dute nahiago zutela kalitate handieneko aleak ehizatu, haitzuloetako hienek harrapakin ahulagoak edo gazteagoak ehizatzen zituzten bitartean. Haitzuloetako hienen kobazuloek haragijale hondakin gehiago dituzte[35]. Hala ere, ebidentziak dio hienek neandertalek utzitako haragi eta animalia zatiak lapurtzen zituztela, eta hildako neandertalak jaten zituztela[233].

Kanibalismoa aldatu

Banaketa-eremu osoan kanibalismoa praktikatzen duten neandertal kasu batzuk daude[234]. Lehen adibidea Krapinatik (Kroazia) dator, 1899an[235], eta beste adibide batzuk aurkitu dira Espainian, Sidron eta Zafarraya leizeetan[236], eta Grotte de Moula-Guercy, Les Pradelles eta La Quina frantsesetan. Grottes de Goyet-eko (Belgika) bost neandertal kanibalizatuen kasuan, goiko gorputz-adarrak desartikulatuak, behekoen haragia kenduta eta txikituak (hezur-muina ateratzeko ziurrenik), barrunbe torazikoan tripak kenduta eta masailezurra zatikatuak izan zirela frogatu da. Halaber, neandertalek hainbat hezur erabiltzen zituzten erremintak konpontzeko[234]. Goyeten Grotteetako haragi neandertalaren prozesamendua zaldi eta elur-oreinen antzekoa da. Marillac-le-Franceko (Frantzia) neandertalen %35 inguruk harakintza zantzu argiak dituzte, eta hortzak digerituta egoteak esan nahi du sarraskijaleek gorpuak abandonatu eta jan zituztela, hienak seguruenik[237].

Kanibal-joera horiek erritu-hondakin, ehorzketaren aurreko hondakin (sarraskijaleak edo usain txarra saihesteko), gerra-ekintza edo elikatzeko ekintza gisa azaldu dira. Kasu gutxi daudenez, eta kanibalizatutako banakoek animaliek baino mozketa-marka gehiago ikusten dituztenez (horrek esperientziarik eza adierazten du), kanibalismoa ez zen ziurrenik oso ohikoa, eta baliteke elikagai eskasia handiko garaietan soilik egitea, erregistratutako giza historiako kasu batzuetan bezala[234].

Artea aldatu

Apaingarri pertsonalak aldatu

Jakina da neandertalek okrea erabiltzen zutela, lur buztintsuko pigmentu bat. Okrea ondo dokumentatuta dago duela 60 eta 45 mila urte bitartean neandertalen aztarnategietan, eta adibiderik zaharrena duela 250-200 mila urtekoa da Maastricht-Belvedèren (Herbehereak) (H. sapiensen okre erregistroaren antzeko denbora)[238]. Gorputz pintura bezala funtzionatzen zuen hipotesia planteatu da, eta Frantziako Pech de l'Azéren pigmentuen azterketek, material bigunei aplikatzen zitzaizkiela adierazten dute (larru bat edo giza larru bat kasu)[239]. Hala ere, ehiztari-biltzaile modernoek, gorputz pinturaz gain, okrea ere erabiltzen dute botika gisa, larruak ontzeko, elikagaiak kontserbatzeko eta intsektuak uxatzeko, eta, beraz, neandertalak apaintzeko pintura gisa erabiltzea espekulatzailea da[238]. Itxuraz, okre pigmentuak nahasteko erabiltzen ziren ontziak aurkitu dira, okrea helburu estetikoekin soilik eraldatzeko balio dezaketenak[240].

 
Antón kobazuloko dekoratutako maskorra. Barnealdea, ezkerrean, naturalki da gorria. Kanpoaldea, eskuman, pigmentuz tratatu zela ematen du.

Jakina da neandertalek objektu singularrak bildumatzen zituztela, eta zintzilikario bihurtzeko aldatzen zituztela iradokitzen da, Italiako Grotta di Fumanetik zetorren Aspa marginata itsas barraskiloaren maskor fosil bat bezala, 100 km baino gehiagora eramana duela 47.500 urte inguru[241]. Cueva de los Avionesen (Espainia) 3 maskor aurkitu dira, orain dela 120-115 mila urte ingurukoak, oinarrian perforazioa dutenak, Glycymeris insubrica eta Spondylus gaederopus espezietakoak. Biak daudepigmentu gorri eta horiekin dekoratuta, eta azkena hematita eta pirita nahasketa gorri-beltz batekin; eta Anton haitzuloko goethita eta hematita nahasketa laranjaren hondarrak dituen bieira maskorra. Azken bi hauen aurkitzaileek, kanpoaldera pigmentu bat aplikatu zela diote, barnealdeko berezko kolore biziagoekin bat etor zedin[45][232]. 1949 eta 1963 artean Renneko leize frantsesean egindako indusketetan, neandertalen hezurrekin lotutako animalia, maskor eta bolizko hortzekin egindako chatelperroniar kontuak aurkitu ziren, baina datazioa zalantzazkoa da eta chatelperroniar tramankuluak gizaki modernoek eginak izan daitezke, eta soilik neandertalen hondakinekin utziak[242][243][244].

 
Neandertal baten balizko lepokoaren proposamena.

Bereziki, Clive eta Geraldine Finlayson paleoantropologo gibraltardarrek iradokitzen dute neandertalek hainbat hegazti-zati erabiltzen zituztela bitarteko artistiko gisa, zehazki luma beltzak[245]. 2012an, Finlaysondarrek eta haien lankideek 1.699 aztarnategi aztertu zituzten Eurasia osoan, eta argudiatu zuten hegazti-harrapariak eta korbidoak, ezein gizakik kontsumitzen ez dituen espezieak, gehiegi ordezkatuta zeudela erregistroan eta soin mamitsuenaren ordez hegoetako hezurrak bakarrik prozesatzen zirela, eta, beraz, hegaldi-luma handien erabileraren ebidentzia direla. Zehazki, sai arreak, belatxinga mokogorriak, belatxinga mokohoriak, belatzak, Naumannen belatzak, ipar-beleak, beletxikiak eta itsas arrano buztanzuriak aurkitu dituzte Paleolito Ertaineko aztarnategietan[246]. Neandertalen aldakuntza frogak dituzten beste hegazti batzuk arrano beltza, haitz-usoa, bele arrunta eta ugatza dira[247]. Hegazti hezurdun bitxien lehen baieztapena Krapinatik (Kroazia) gertu aurkitutako 130.000 urteko itsas arrano buztanzuriaren hanka batzuk dira, 2015ean, lepoko bat zirela espekulatu zena[248][249]. 39.000 urte dituen arrano beltzaren antzerako atzapar lepoko baten berri eman zuten 2019an Cova Foradan, Valentzian, nahiz eta Châtelperronian estratua eztabaidagarria izan[250]. 2017an, Ukrainako Zaskalnaya VI harpeko ebakidurekin apaindutako 17 bele-hezurren berri eman zen, duela 43-38 mila urtekoak. Koskak elkarrengandik distantziakide samarrak direnez, haragikeria hutsez azaldu ezin diren lehen hegazti-hezur eraldatuak dira, eta horien diseinu-asmoaren argudioa proba zuzenetan oinarritzen da[44].

1975ean La Roche-Cotardeko maskara aurkitu zen, erdian egindako zulo batean sartutako hezur duen suharri zati lau bat — duela 32, 40 edo 75 mila urte datatua — aurpegiaren goiko erdiaren antza duena, begiak irudikatuz[251]. Zalantzan dago aurpegi bat irudikatzen duen, edo arte gisa ere har daitekeen[252]. 1988an, Alexander Marshack arkeologo estatubatuarrak, Grotte de l'Hortus-eko (Frantzia) Neandertal batek, lehoinabar larru bat zeramala proposatu zuen, apaindura pertsonal gisa, taldean egoera goratua adierazteko, berreskuratutako lehoinabar burezur, falange eta isats-ornoetan oinarrituz[22].

Abstrakzioa aldatu

 
Gorham kobazuloko markak, ustezko abstrakzioa izan daitekeena.

2014ra arte, Europa eta Ekialde Hurbileko Behe Paleolitoko 27 aztarnategitan grabatutako ustezko 63 aztarnen berri eman da; horietatik 20 silexean eginda daude, 7 aztarnategiko lauzetan eta 36 aztarnategiko harritxoetan. Horiek asmo sinbolikoz egin ziren ala ez eztabaidatzen da[47]. 2012an, Gorhameko (Gibraltar) haitzuloaren zoruan atzamarkada sakon batzuk aurkitu ziren, duela 39.000 urte baino gehiago datatuak, aurkitzaileek arte abstraktu neandertal bezala interpretatu dituztenak[253][254]. Harramazkak hartz batek ere egin zitzakeen[255]. 2021ean, Alemaniako Einhornhöhle kobazuloaren sarreran, altze baten falange bat aurkitu zen, bost sigi-saga grabatuekin, bata bestearen gainean pilatuak eta duela 51.000 urte ingurukoak[256].

2018an, Espainiako La Pasiega, Maltravieso eta Doña Trinidad leizeetako hormetan gorriz margotutako zenbait puntu, disko, lerro eta eskuzko txantiloi 66.000 urteko antzinatasunarekin datatu ziren, gutxienez gizaki modernoak Mendebaldeko Europara iritsi baino 20.000 urte lehenago. Horrek neandertalen egiletza adieraziko luke, eta mendebaldeko Europako beste aztarnategi batzuetan erregistratutako antzeko ikonografia batek ere (les Merveilles, Frantzian, eta Cueva del Castillo, Espainian) jatorri neandertala izan lezake[50][51][257]. Hala ere, espainiar kobazulo hauen datazioa eta, beraz, neandertalei esleitzea eztabaidagarria da[49].

Jakina da neandertalek ezohiko objektu batzuk biltzen zituztela -kristalak edo fosilak, esaterako-, benetako helburu funtzionalik eta erabilerak eragindako kaltearen zantzurik gabe. Ez dago argi objektu hauek euren ezaugarri estetikoengatik soilik jasotzen ziren edo esanahi sinbolikoren bat aplikatzen zitzaien. Objektu hauek, nagusiki, kuartzozko kristalak dira, baina baita beste mineral batzuk ere, zerusita, burdinazko pirita, kaltzita eta galena kasu. Aurkikuntza batzuek aldaketak dituzte, hala nola, mamut hortz bat ebakidura batekin eta nummulite maskor fosil bat, Tatatik (Hungaria) hartua, gurutze baten grabatu batekin; harlauza handi bat, 18 zulotxoekin, La Ferrassieko (Frantzia) hilobi batean aurkitua[46]; eta Peștera Cioareiko (Errumania) geoda bat, okre gorriz estalia[258]. Frantziako neandertalen aztarnategietako zenbait maskor fosil ere ezagutzen dira, hala nola, errinkonelido bat eta Combe Grenaleko Taraebratulina bat, Grottes des Canaletteseko belemnite punta bat, Grotte de l'Hyèneko polipo bat, La Gonterie-Boulouneixeko itsas triku bat, errinkonelido bat eta krinoideo bat[46].

Musika aldatu

 
Divje Babeko flauta, neandertalei egotzi zaien ustezko flauta.

1920ko hamarkadan jakinarazi zen bazirela hezur neandertaleko txirulen ustezko zatiak, hartz-hezur luzeak zituztenak Potočka zijalkan (Eslovenia) eta Istállós-kői-barlang (Hungaria) eta Mokriška jaman (Eslovenia) 1985ean; baina orain giza jarduera modernoei egozten zaizkie[259]. Divje Babe Esloveniako flauta, 43 mila urtekoa, neandertalei egotzi diete zenbait ikerlarik, eta Robert Fink musikologo kanadarrak esan zuen jatorrizko flautak eskala musikal diatonikoa edo pentatonikoa zuela[260]. Hala ere, data ere bat dator Europarako giza immigrazio modernoarekin, eta horrek esan nahi du litekeena dela neandertalek ez fabrikatzea[261]. 2015ean, Cajus Diedrich zoologoak argudiatu zuen ez zela txirula bat inola ere, eta zuloak hiena sarraskijale batek egin zituela; izan ere, ez dago tailatzearen ondoriozko mozketa-markarik, baina 2018an Matija Turk arkeologo esloveniarrak eta bere lankideek gezurtatu egin zuten oso litekeena dela zulaketak hortzek egitea, ebaketa-markak ez direlako beti egoten hezurrezko txiruletan[262].

Teknologia aldatu

Berrikuntza litiko neandertalean 150 mila urteko itxurazko geldialdia egon arren[153], neandertal teknologia uste baino sofistikatuagoa zela frogatzen duten gailuak daude[53]. Hala ere, ahulgarriak izan daitezkeen lesioen maiztasun handiak, teknologia oso konplexuak agertzea eragotz zezakeen, lesio garrantzitsu batek, aditu batek, hasiberri bati modu eraginkorrean irakasteko duen gaitasuna eragotziko bailuke[263].

Tresneria aldatu

 
Mousteriar punta.
 
Levallois teknika.

Neandertalek harrizko tresnak egiten zituzten, Mousteriar kulturarekin lotzen direnak[264]. Mousteriarra Afrikako iparraldeko H. sapiensekin ere lotzen da duela 315.000 urtetik, eta Txinako iparraldean aurkitu zuten duela 47-37 mila urte inguru[265][266]. Duela 300.000 urte inguru eboluzionatu zuen Levallois teknikatik, aurreko industria acheuliarretik garatu zena, H. erectusek duela 1,8 milioi urte inguru asmatua. Levalloisek ezkaten formaren eta tamainaren kontrola erraztu zuen, eta, ikasteko zaila eta intuiziogabea den prozesu bat denez, litekeena da Levalloisen teknika zuzenean belaunaldiz belaunaldi irakastea, behaketa-ikaskuntza hutsaren bidez egin beharrean[267].

Mousteriar industriaren hainbat eskualde-aldaera daude, hala nola: Frantziako hego-mendebaldeko charentar industriaren Quina eta La Ferrassie azpimotak, tradizio acheuliarreko A eta B azpimotak Europako kostalde atlantikoan eta ipar-mendebaldean zehar, erdialdeko eta ekialdeko Europako micoquiar industria eta antzeko Sibiriatxikha aldaera, Siberian eman zena; Mendebaldeko Europako mousteriar dentikulatua eta beste batzuk. XX. mendearen erdialdean, François Bordes arkeologo frantziarrak Lewis Binford arkeologo estatubatuarrarekin eztabaidatu zuen aniztasun hori azaltzeko ("Bordes-Binford eztabaida"), Bordesek argudiatuz horiek tradizio etniko bakartiak irudikatzen dituztela, eta Binfordek, berriz, ingurune desberdinek (funtsean, funtzioaren aurrean forma) eragindakoak[268]. Azken iritzi horrek asmakizun-maila txikiagoa adieraziko luke gizaki modernoekin alderatuta, tresna berak ingurune desberdinetara egokituz teknologia berriak sortu beharrean. Etengabeko okupazio-sekuentzia bat ondo dokumentatuta dago Grotte du Rennen (Frantzia), non tradizio litikoa honako hauetan bana daitekeen: Levallois-Charentiar, Diskoide-Dentikulatua (duela 43,3 ± 0,929-40,9 ± 0,719 mila urte), Levalloiseko Musteriarra (duela 40,2 ± 1,5-38,4 ± 1,3 mila urte) eta Châttelperroniarra (40.93±0.393–33.67±0.450)[269].

Neandertalek irismen luzeko armak ote zituzten eztabaidatzen da[270][271]. Siriako Umm el Tlel hiriko asto basati afrikar baten lepoko zauri bat Levallois puntako xabalina astun batek eragin zuen ziurrenik, eta neandertalen ohiko jaurtiketarekin bat datozen hezur-traumatismoen berri eman da[272]. Abri du Marasetik (Frantzia) datozen lantza punta batzuk hauskorregiak izan daitezke lantza jaurtigarri gisa erabiltzeko, eta horrek dardo gisa erabiltzea iradokitzen du[273].

Tresneria organikoa aldatu

Châtelperroniarra erdialdeko Frantzian eta Iberiar Penintsularen iparraldean Mousteriarraren ezberdina den industria da. Hipotesi oso eztabaidatu baten arabera, Neandertalek garatu zuten gizaki modernoen kulturari kopiatuz edo hartuz, akulturizazio prozesu baten bidez. Kultura horrek hezurrezko apaingarriak eta tresnak egiten zituen. Hipotesi horren arabera, egileek Neandertalen Mousteriarraren eta gizaki modernoen Aurignaziarraren arteko hibrido bat garatu zuten[274][275][276][277][278]. Kontrako ikuspegian, Châtelperroniarrak gizaki modernoak garatu zuten[279]. Mousteriar/Châtelperroniar trantsizio bat-batekoak berrikuntza teknologikoa suposa lezake soilik, Quina-Neroniar trantsizioa bezala orain dela 50.000 urte, gizaki modernoei lotutako trantsizioa erakusten duena, aizto txiki eta mikrolitoekin. Italiako Uluzziar industria[280] eta Balkanetako Szelatiar industriak ere trantsizio eztabaidagarriak dituzte[281].


Sua eta eraikuntza aldatu

Urki azalezko bikea aldatu

Arropa aldatu

Medikuntza aldatu

Itsas-nabigazioa

Hizkuntza aldatu

Erlijioa aldatu

Ehorzketak aldatu

Kultuak aldatu

Hibridazioak aldatu

Hibridazioak gizaki modernoekin aldatu

Hibridazioak denisovarrekin aldatu

Iraungitzea aldatu

Trantsizioa aldatu

Arrazoiak aldatu

Gizaki modernoak aldatu

Klima aldaketa aldatu

Gaixotasunak aldatu

Herri kulturan aldatu

 
Neanderthalgo gizakiaren irudikapenean Gizon Basatiaren elementuak erabili izan dira.

Neandertalak herri kulturan agertu dira, literaturan, ikus-entzunezkoetan eta komedian. Maiz, Neandertal hitza irain gisa erabiltzen da, zerbait edo norbait oso arkaikoa dela adierazteko (dinosauro erabiltzen den gisa) edo bere jarrera intelektualetik aldendu eta indar fisikoan oinarritzen dela adierazteko.[282] Maiz, gizon basatiaren arketipoarekin ere nahastu da, eta bada proposatu duenik arketipo hori neandertalaren oroitzapenetik jaiotzen dela[283]. Edonola ere, XIX. mendean, Neandertalaren eta Cro-Magnonaren aurkikuntzarekin, gizon basatiaren mitologia iraganera mugitzen da, eta galdutako katebegien, erdi-gizon-erdi-tximino eta tankerako kondairak sortzen dira. J. H. Rosny, Austin Bierbower, Stanley Waterloo, H. G. Wells, Fernand Mysor, Max Begouën edo Léon Lambryk nobela aurrehistorikoaren generoa abiatzen dute, gai hori hartuta.[284] Neanderthalaren eta Cro-Magnonaren arteko harremanak landu zituen ere Jean M. Auelek The Clan of the Cave Bear liburuarekin abiatu zen hexalogian.

Herri kulturan trogloditaren figura sortzen da, kobazuloetan bizi den gizakia, ezaugarri oso antzestralekin (berez dituztenak baino gehiago), makil batekin edo arma oso handi batez lagunduta, ilez edo larruz estalita eta indar handiarekin: bere emakumea iletik tiraka eraman dezake kobazulora, eta mamut bat ehizatu eta arrastaka eraman.

Estereotipo hau Arthur Conan Doyleren The Lost World (1912)en agertzen da, gaur egungo gizakiekin borrokan ari diren tximino-gizonekin. Edgar Rice Burroughsek ideia moldatu zuen The Land That Time Forgot (1918) liburuan. Filmetan ere genero bat sortu zen, lehenengoa D. W. Griffithen Man's Genesis (1912); Charles Chaplinek satirikoki landu zuen His Prehistoric Past (1914), Brute Force (1914), The Cave Man (1912) eta Cave Man (1934) filmekin. Griffithen pertsonaiek ezin dute hitz egin, makilak edo arrokak erabiltzen dituzte arma gisa eta heroiak Tarzanen itxura du eta dinosauroekin borrokatzen du. Captain Caveman and the Teen Angels marrazki bizidunetan arketipo hau esplotatzen da, ilez guztiz estalita eta makil handi bat daraman superheroi batekin. Harriketarrak antzinako gizakien zibilizazio moderno bat erakusten du[285].

Erreferentziak aldatu

  1. a b «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2021-02-18).
  2. a b c d Pääbo, Svante. (2014). Neanderthal man : in search of lost genomes. ISBN 978-0-465-02083-6. PMC 862400377. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  3. (Ingelesez) Higham, Tom; Douka, Katerina; Wood, Rachel; Ramsey, Christopher Bronk; Brock, Fiona; Basell, Laura; Camps, Marta; Arrizabalaga, Alvaro et al.. (2014-08). «The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance» Nature 512 (7514): 306–309.  doi:10.1038/nature13621. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  4. (Ingelesez) Higham, Thomas. (2011/03). «European Middle and Upper Palaeolithic radiocarbon dates are often older than they look: problems with previous dates and some remedies» Antiquity 85 (327): 235–249.  doi:10.1017/S0003598X00067570. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  5. (Ingelesez) Pinhasi, Ron; Higham, Thomas F. G.; Golovanova, Liubov V.; Doronichev, Vladimir B.. (2011-05-24). «Revised age of late Neanderthal occupation and the end of the Middle Paleolithic in the northern Caucasus» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (21): 8611–8616.  doi:10.1073/pnas.1018938108. ISSN 0027-8424. PMID 21555570. PMC PMC3102382. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  6. (Ingelesez) Galván, Bertila; Hernández, Cristo M.; Mallol, Carolina; Mercier, Norbert; Sistiaga, Ainara; Soler, Vicente. (2014-10-01). «New evidence of early Neanderthal disappearance in the Iberian Peninsula» Journal of Human Evolution 75: 16–27.  doi:10.1016/j.jhevol.2014.06.002. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  7. (Ingelesez) Bradtmöller, Marcel; Pastoors, Andreas; Weninger, Bernhard; Weniger, Gerd-Christian. (2012-01-09). «The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe» Quaternary International 247: 38–49.  doi:10.1016/j.quaint.2010.10.015. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  8. (Ingelesez) Wolf, D.; Kolb, T.; Alcaraz-Castaño, M.; Heinrich, S.; Baumgart, P.; Calvo, R.; Sánchez, J.; Ryborz, K. et al.. (2018-05-04). «Climate deteriorations and Neanderthal demise in interior Iberia» Scientific Reports 8 (1): 7048.  doi:10.1038/s41598-018-25343-6. ISSN 2045-2322. PMID 29728579. PMC PMC5935692. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  9. a b Black, Benjamin A.; Neely, Ryan R.; Manga, Michael. (2015-05). «Campanian Ignimbrite volcanism, climate, and the final decline of the Neanderthals» Geology 43 (5): 411–414.  doi:10.1130/g36514.1. ISSN 1943-2682. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  10. (Ingelesez) Underdown, Simon. (2008-01-01). «A potential role for Transmissible Spongiform Encephalopathies in Neanderthal extinction» Medical Hypotheses 71 (1): 4–7.  doi:10.1016/j.mehy.2007.12.014. ISSN 0306-9877. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  11. (Ingelesez) Sullivan, Alexis P.; de Manuel, Marc; Marques-Bonet, Tomas; Perry, George H.. (2017-07-01). «An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction» Journal of Human Evolution 108: 62–71.  doi:10.1016/j.jhevol.2017.03.004. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  12. (Ingelesez) Stringer, Chris. (2012). «The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)» Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews 21 (3): 101–107.  doi:10.1002/evan.21311. ISSN 1520-6505. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  13. (Ingelesez) Gómez-Robles, Aida. (2019-05-01). «Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence» Science Advances 5 (5): eaaw1268.  doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMID 31106274. PMC PMC6520022. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  14. a b (Ingelesez) Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana et al.. (2016-03). «Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins» Nature 531 (7595): 504–507.  doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  15. KLEIN, RICHARD G.. (1983). «ANTHROPOLOGY: What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man?» The American Scholar 52 (3): 386–392. ISSN 0003-0937. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  16. a b Papagianni, Dimitra. (2015). The Neanderthals rediscovered : how modern science is rewriting their story. (Revised and updated edition. argitaraldia) ISBN 978-0-500-77311-6. PMC 919727485. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  17. a b c d e f g (Ingelesez) Drell, Julia R. R.. (2000). «Neanderthals: A History of Interpretation» Oxford Journal of Archaeology 19 (1): 1–24.  doi:10.1111/1468-0092.00096. ISSN 1468-0092. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  18. Shaw, Ian. (2007). Dictionary of Archaeology.. John Wiley & Sons ISBN 978-0-470-75196-1. PMC 476170403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  19. (Ingelesez) Lycett, Stephen J.; von Cramon-Taubadel, Noreen. (2013-03-01). «A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications» Journal of Archaeological Science 40 (3): 1508–1517.  doi:10.1016/j.jas.2012.11.005. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  20. (Ingelesez) Sorensen, A. C.; Claud, E.; Soressi, M.. (2018-07-19). «Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis» Scientific Reports 8 (1): 10065.  doi:10.1038/s41598-018-28342-9. ISSN 2045-2322. PMID 30026576. PMC PMC6053370. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  21. (Ingelesez) Brittingham, Alex; Hren, Michael T.; Hartman, Gideon; Wilkinson, Keith N.; Mallol, Carolina; Gasparyan, Boris; Adler, Daniel S.. (2019-10-25). «Geochemical Evidence for the Control of Fire by Middle Palaeolithic Hominins» Scientific Reports 9 (1): 15368.  doi:10.1038/s41598-019-51433-0. ISSN 2045-2322. PMID 31653870. PMC PMC6814844. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  22. a b c d e f g h i j (Ingelesez) Hayden, Brian. (2012). «Neandertal Social Structure?» Oxford Journal of Archaeology 31 (1): 1–26.  doi:10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x. ISSN 1468-0092. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  23. (Ingelesez) Kedar, Yafit; Barkai, Ran. (2019-06-12). «The Significance of Air Circulation and Hearth Location at Paleolithic Cave Sites» Open Quaternary 5 (1): 4.  doi:10.5334/oq.52. ISSN 2055-298X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  24. (Ingelesez) Schmidt, Patrick; Blessing, Matthias; Rageot, Maxime; Iovita, Radu; Pfleging, Johannes; Nickel, Klaus G.; Righetti, Ludovic; Tennie, Claudio. (2019-09-03). «Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (36): 17707–17711.  doi:10.1073/pnas.1911137116. ISSN 0027-8424. PMID 31427508. PMC PMC6731756. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  25. (Ingelesez) Hoffecker, John F.. (2009-09-22). «The spread of modern humans in Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (38): 16040–16045.  doi:10.1073/pnas.0903446106. ISSN 0027-8424. PMID 19571003. PMC PMC2752585. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  26. (Ingelesez) Hardy, B. L.; Moncel, M.-H.; Kerfant, C.; Lebon, M.; Bellot-Gurlet, L.; Mélard, N.. (2020-04-09). «Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications» Scientific Reports 10 (1): 4889.  doi:10.1038/s41598-020-61839-w. ISSN 2045-2322. PMID 32273518. PMC PMC7145842. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  27. a b (Ingelesez) Ferentinos, George; Gkioni, Maria; Geraga, Maria; Papatheodorou, George. (2012-07-01). «Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea» Journal of Archaeological Science 39 (7): 2167–2176.  doi:10.1016/j.jas.2012.01.032. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  28. a b (Ingelesez) Hardy, Karen; Buckley, Stephen; Huffman, Michael. (2013/09). «Neanderthal self-medication in context» Antiquity 87 (337): 873–878.  doi:10.1017/S0003598X00049528. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  29. (Ingelesez) Lev, Efraim; Kislev, Mordechai E.; Bar-Yosef, Ofer. (2005-03-01). «Mousterian vegetal food in Kebara Cave, Mt. Carmel» Journal of Archaeological Science 32 (3): 475–484.  doi:10.1016/j.jas.2004.11.006. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  30. (Ingelesez) Weyrich, Laura S.; Duchene, Sebastian; Soubrier, Julien; Arriola, Luis; Llamas, Bastien; Breen, James; Morris, Alan G.; Alt, Kurt W. et al.. (2017-04). «Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus» Nature 544 (7650): 357–361.  doi:10.1038/nature21674. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  31. (Ingelesez) «Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare» Quaternary Science Reviews 217: 98–118. 2019-08-01  doi:10.1016/j.quascirev.2018.08.011. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  32. a b (Ingelesez) Valensi, Patricia; Michel, Véronique; El Guennouni, Khalid; Liouville, Marie. (2013-12-06). «New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach» Quaternary International 316: 123–139.  doi:10.1016/j.quaint.2013.10.034. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  33. a b c d (Ingelesez) Krief, Sabrina; Daujeard, Camille; Moncel, Marie-Hélène; Lamon, Noemie; Reynolds, Vernon. (2015/04). «Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets» Antiquity 89 (344): 464–471.  doi:10.15184/aqy.2014.7. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  34. a b (Ingelesez) Hardy, Karen; Buckley, Stephen; Collins, Matthew J.; Estalrrich, Almudena; Brothwell, Don; Copeland, Les; García-Tabernero, Antonio; García-Vargas, Samuel et al.. (2012-08-01). «Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus» Naturwissenschaften 99 (8): 617–626.  doi:10.1007/s00114-012-0942-0. ISSN 1432-1904. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  35. a b (Ingelesez) Dusseldorp, Gerrit L.. (2013). Clark, Jamie L. ed. «Neanderthals and Cave Hyenas: Co-existence, Competition or Conflict?» Zooarchaeology and Modern Human Origins: Human Hunting Behavior during the Later Pleistocene (Springer Netherlands): 191–208.  doi:10.1007/978-94-007-6766-9_12. ISBN 978-94-007-6766-9. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  36. (Ingelesez) Richards, Michael P.; Pettitt, Paul B.; Trinkaus, Erik; Smith, Fred H.; Paunović, Maja; Karavanić, Ivor. (2000-06-20). «Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes» Proceedings of the National Academy of Sciences 97 (13): 7663–7666.  doi:10.1073/pnas.120178997. ISSN 0027-8424. PMID 10852955. PMC PMC16602. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  37. (Ingelesez) Henry, Amanda G.; Brooks, Alison S.; Piperno, Dolores R.. (2011-01-11). «Microfossils in calculus demonstrate consumption of plants and cooked foods in Neanderthal diets (Shanidar III, Iraq; Spy I and II, Belgium)» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (2): 486–491.  doi:10.1073/pnas.1016868108. ISSN 0027-8424. PMID 21187393. PMC PMC3021051. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  38. (Ingelesez) Shipley, Gerhard P.; Kindscher, Kelly. (2016-10-24). «Evidence for the Paleoethnobotany of the Neanderthal: A Review of the Literature» Scientifica  doi:10.1155/2016/8927654. PMID 27843675. PMC PMC5098096. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  39. (Ingelesez) Madella, Marco; Jones, Martin K.; Goldberg, Paul; Goren, Yuval; Hovers, Erella. (2002-07-01). «The Exploitation of Plant Resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): The Evidence from Phytolith Studies» Journal of Archaeological Science 29 (7): 703–719.  doi:10.1006/jasc.2001.0743. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  40. (Ingelesez) Gómez-Olivencia, Asier; Sala, Nohemi; Núñez-Lahuerta, Carmen; Sanchis, Alfred; Arlegi, Mikel; Rios-Garaizar, Joseba. (2018-07-12). «First data of Neandertal bird and carnivore exploitation in the Cantabrian Region (Axlor; Barandiaran excavations; Dima, Biscay, Northern Iberian Peninsula)» Scientific Reports 8 (1): 10551.  doi:10.1038/s41598-018-28377-y. ISSN 2045-2322. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  41. a b Trekking the shore : changing coastlines and the antiquity of coastal settlement. Springer 2011 ISBN 978-1-4419-8219-3. PMC 733544112. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  42. a b Shipman, Pat. (2015). The invaders : how humans and their dogs drove Neanderthals to extinction. ISBN 978-0-674-42538-5. PMC 898113099. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  43. Tattersall, Ian. (2015). The strange case of the rickety cossack : and other cautionary tales from human evolution. ISBN 978-1-4668-7943-0. PMC 906030767. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  44. a b (Ingelesez) Majkić, Ana; Evans, Sarah; Stepanchuk, Vadim; Tsvelykh, Alexander; d’Errico, Francesco. (2017-03-29). «A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea» PLOS ONE 12 (3): e0173435.  doi:10.1371/journal.pone.0173435. ISSN 1932-6203. PMID 28355292. PMC PMC5371307. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  45. a b (Ingelesez) Hoffmann, Dirk L.; Angelucci, Diego E.; Villaverde, Valentín; Zapata, Josefina; Zilhão, João. (2018-02-01). «Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago» Science Advances 4 (2): eaar5255.  doi:10.1126/sciadv.aar5255. ISSN 2375-2548. PMID 29507889. PMC PMC5833998. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  46. a b c (Ingelesez) Moncel, M. -H.; Chiotti, L.; Gaillard, C.; Onoratini, G.; Pleurdeau, D.. (2012-03-01). «Non-utilitarian lithic objects from the European Paleolithic» Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia 40 (1): 24–40.  doi:10.1016/j.aeae.2012.05.004. ISSN 1563-0110. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  47. a b (Ingelesez) Majkić, Ana; d’Errico, Francesco; Stepanchuk, Vadim. (2018-05-02). «Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea» PLOS ONE 13 (5): e0195049.  doi:10.1371/journal.pone.0195049. ISSN 1932-6203. PMID 29718916. PMC PMC5931501. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  48. (Ingelesez) Turk, Matija; Turk, Ivan; Dimkaroski, Ljuben; Blackwell, Bonnie A. B.; Horusitzky, François Zoltán; Otte, Marcel; Bastiani, Giuliano; Korat, Lidija. (2018-09-01). «The Mousterian Musical Instrument from the Divje babe I cave (Slovenia): Arguments on the Material Evidence for Neanderthal Musical Behaviour» L'Anthropologie 122 (4): 679–706.  doi:10.1016/j.anthro.2018.10.001. ISSN 0003-5521. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  49. a b (Ingelesez) Aubert, Maxime; Brumm, Adam; Huntley, Jillian. (2018-12-01). «Early dates for ‘Neanderthal cave art’ may be wrong» Journal of Human Evolution 125: 215–217.  doi:10.1016/j.jhevol.2018.08.004. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  50. a b (Ingelesez) Pike, Alistair W. G.; Hoffmann, Dirk L.; Pettitt, Paul B.; García-Diez, Marcos; Zilhão, João. (2017-03-08). «Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go» Quaternary International 432: 41–49.  doi:10.1016/j.quaint.2015.12.013. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  51. a b (Ingelesez) Hoffmann, D. L.; Standish, C. D.; García-Diez, M.; Pettitt, P. B.; Milton, J. A.; Zilhão, J.; Alcolea-González, J. J.; Cantalejo-Duarte, P. et al.. (2018-02-23). «U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art» Science 359 (6378): 912–915.  doi:10.1126/science.aap7778. ISSN 0036-8075. PMID 29472483. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  52. (Ingelesez) Wunn, Ina. (2000). «BEGINNING OF RELIGION» Numen 47 (4): 417–452.  doi:10.1163/156852700511612. ISSN 0029-5973. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  53. a b (Ingelesez) Dediu, Dan; Levinson, Stephen C. (2018-06-01). «Neanderthal language revisited: not only us» Current Opinion in Behavioral Sciences 21: 49–55.  doi:10.1016/j.cobeha.2018.01.001. ISSN 2352-1546. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  54. (Ingelesez) D’Anastasio, Ruggero; Wroe, Stephen; Tuniz, Claudio; Mancini, Lucia; Cesana, Deneb T.; Dreossi, Diego; Ravichandiran, Mayoorendra; Attard, Marie et al.. (2013-12-18). «Micro-Biomechanics of the Kebara 2 Hyoid and Its Implications for Speech in Neanderthals» PLOS ONE 8 (12): e82261.  doi:10.1371/journal.pone.0082261. ISSN 1932-6203. PMID 24367509. PMC PMC3867335. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  55. a b (Ingelesez) Stewart, J. R.; García-Rodríguez, O.; Knul, M. V.; Sewell, L.; Montgomery, H.; Thomas, M. G.; Diekmann, Y.. (2019-08-01). «Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment» Quaternary Science Reviews 217: 310–315.  doi:10.1016/j.quascirev.2018.12.023. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  56. Kislev, Meidad; Barkai, Ran. (2018). «Neanderthal and Woolly Mammoth Molecular Resemblance: Genetic Similarities May Underlie Cold Adaptation Suite» Human Biology 90 (2): 115–128.  doi:10.13110/humanbiology.90.2.03. ISSN 0018-7143. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  57. (Ingelesez) de Azevedo, S.; González, M. F.; Cintas, C.; Ramallo, V.; Quinto-Sánchez, M.; Márquez, F.; Hünemeier, T.; Paschetta, C. et al.. (2017-10-30). «Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans» Proceedings of the National Academy of Sciences 114 (47): 12442–12447.  doi:10.1073/pnas.1703790114. ISSN 0027-8424. PMID 29087302. PMC PMC5703271. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  58. (Ingelesez) Rae, Todd C.; Koppe, Thomas; Stringer, Chris B.. (2011-02-01). «The Neanderthal face is not cold adapted» Journal of Human Evolution 60 (2): 234–239.  doi:10.1016/j.jhevol.2010.10.003. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  59. Helmuth, H.. (1998). «Body height, body mass and surface area of the Neandertals» Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie 82 (1): 1–12. ISSN 0044-314X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  60. Hominid evolution and community ecology : prehistoric human adaptation in biological perspective. Academic Press 1984 ISBN 0-12-261920-X. PMC 11456220. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  61. Ancestors : the hard evidence.. John Wiley 1985 ISBN 0-471-84376-8. PMC 232946395. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  62. (Ingelesez) Amano, Hideki; Kikuchi, Takeo; Morita, Yusuke; Kondo, Osamu; Suzuki, Hiromasa; León, Marcia S. Ponce de; Zollikofer, Christoph P. E.; Bastir, Markus et al.. (2015). «Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium» American Journal of Physical Anthropology 158 (2): 185–197.  doi:10.1002/ajpa.22777. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  63. (Ingelesez) Juric, Ivan; Aeschbacher, Simon; Coop, Graham. (2016-11-08). «The Strength of Selection against Neanderthal Introgression» PLOS Genetics 12 (11): e1006340.  doi:10.1371/journal.pgen.1006340. ISSN 1553-7404. PMID 27824859. PMC PMC5100956. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  64. a b (Ingelesez) Ruebens, Karen. (2013-10-01). «Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability» Journal of Human Evolution 65 (4): 341–362.  doi:10.1016/j.jhevol.2013.06.009. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  65. a b c (Ingelesez) Fabre, Virginie; Condemi, Silvana; Degioanni, Anna. (2009-04-15). «Genetic Evidence of Geographical Groups among Neanderthals» PLOS ONE 4 (4): e5151.  doi:10.1371/journal.pone.0005151. ISSN 1932-6203. PMID 19367332. PMC PMC2664900. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  66. (Ingelesez) Demay, Laëtitia; Péan, Stéphane; Patou-Mathis, Marylène. (2012-10-25). «Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: Zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine)» Quaternary International 276-277: 212–226.  doi:10.1016/j.quaint.2011.11.019. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  67. a b c d (Ingelesez) Trinkaus, Erik. (1995-01-01). «Neanderthal mortality patterns» Journal of Archaeological Science 22 (1): 121–142.  doi:10.1016/S0305-4403(95)80170-7. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  68. a b (Ingelesez) Green, Richard E.; Krause, Johannes; Briggs, Adrian W.; Maricic, Tomislav; Stenzel, Udo; Kircher, Martin; Patterson, Nick; Li, Heng et al.. (2010-05-07). «A Draft Sequence of the Neandertal Genome» Science 328 (5979): 710–722.  doi:10.1126/science.1188021. ISSN 0036-8075. PMID 20448178. PMC PMC5100745. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  69. Sankararaman, Sriram; Mallick, Swapan; Patterson, Nick; Reich, David. (2016-05). «The Combined Landscape of Denisovan and Neanderthal Ancestry in Present-Day Humans» Current Biology 26 (9): 1241–1247.  doi:10.1016/j.cub.2016.03.037. ISSN 0960-9822. PMID 27032491. PMC PMC4864120. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  70. a b c (Ingelesez) Sankararaman, Sriram; Mallick, Swapan; Dannemann, Michael; Prüfer, Kay; Kelso, Janet; Pääbo, Svante; Patterson, Nick; Reich, David. (2014-03). «The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans» Nature 507 (7492): 354–357.  doi:10.1038/nature12961. ISSN 1476-4687. PMID 24476815. PMC PMC4072735. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  71. a b c (Ingelesez) Peyrégne, Stéphane; Slon, Viviane; Mafessoni, Fabrizio; Filippo, Cesare de; Hajdinjak, Mateja; Nagel, Sarah; Nickel, Birgit; Essel, Elena et al.. (2019-06-01). «Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80,000 years of genetic continuity in Europe» Science Advances 5 (6): eaaw5873.  doi:10.1126/sciadv.aaw5873. ISSN 2375-2548. PMID 31249872. PMC PMC6594762. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  72. (Ingelesez) Kuhlwilm, Martin; Gronau, Ilan; Hubisz, Melissa J.; de Filippo, Cesare; Prado-Martinez, Javier; Kircher, Martin; Fu, Qiaomei; Burbano, Hernán A. et al.. (2016-02). «Ancient gene flow from early modern humans into Eastern Neanderthals» Nature 530 (7591): 429–433.  doi:10.1038/nature16544. ISSN 1476-4687. PMID 26886800. PMC PMC4933530. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  73. a b c d e (Ingelesez) Prüfer, Kay; Racimo, Fernando; Patterson, Nick; Jay, Flora; Sankararaman, Sriram; Sawyer, Susanna; Heinze, Anja; Renaud, Gabriel et al.. (2014-01). «The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains» Nature 505 (7481): 43–49.  doi:10.1038/nature12886. ISSN 1476-4687. PMID 24352235. PMC PMC4031459. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  74. a b (Ingelesez) Pennisi, Elizabeth. (2013-05-17). «More Genomes From Denisova Cave Show Mixing of Early Human Groups» Science 340 (6134): 799–799.  doi:10.1126/science.340.6134.799. ISSN 0036-8075. PMID 23687020. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  75. (Ingelesez) Vernot, Benjamin; Akey, Joshua M.. (2014-02-28). «Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes» Science 343 (6174): 1017–1021.  doi:10.1126/science.1245938. ISSN 0036-8075. PMID 24476670. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  76. Nédélec, Yohann; Sanz, Joaquín; Baharian, Golshid; Szpiech, Zachary A.; Pacis, Alain; Dumaine, Anne; Grenier, Jean-Christophe; Freiman, Andrew et al.. (2016-10). «Genetic Ancestry and Natural Selection Drive Population Differences in Immune Responses to Pathogens» Cell 167 (3): 657–669.e21.  doi:10.1016/j.cell.2016.09.025. ISSN 0092-8674. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  77. (Ingelesez) Ségurel, Laure; Quintana-Murci, Lluis. (2014-10-01). «Preserving immune diversity through ancient inheritance and admixture» Current Opinion in Immunology 30: 79–84.  doi:10.1016/j.coi.2014.08.002. ISSN 0952-7915. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  78. (Ingelesez) Dolgova, Olga; Lao, Oscar. (2018/7). «Evolutionary and Medical Consequences of Archaic Introgression into Modern Human Genomes» Genes 9 (7): 358.  doi:10.3390/genes9070358. PMID 30022013. PMC PMC6070777. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  79. a b c Reich, David. (2018). Who we are and how we got here : ancient DNA and the new science of the human past. (First edition. argitaraldia) ISBN 0-19-882125-5. PMC 1006478846. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  80. (Ingelesez) Schmitz, Ralf W.; Serre, David; Bonani, Georges; Feine, Susanne; Hillgruber, Felix; Krainitzki, Heike; Pääbo, Svante; Smith, Fred H.. (2002-10-01). «The Neandertal type site revisited: Interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany» Proceedings of the National Academy of Sciences 99 (20): 13342–13347.  doi:10.1073/pnas.192464099. ISSN 0027-8424. PMID 12232049. PMC PMC130635. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  81. (Ingelesez) «Neanderthal definition and meaning | Collins English Dictionary» www.collinsdictionary.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  82. (Ingelesez) «Definition of NEANDERTHAL» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  83. Company, Houghton Mifflin Harcourt Publishing. «The American Heritage Dictionary entry: Neanderthal» www.ahdictionary.com (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  84. Vogt, Karl Christoph; Hunt, James. (1864). Lectures on man ; his place in creation, and in the history of the earth. London, Longman, Green, Longman, and Roberts (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  85. British Association for the Advancement of Science.; Science, British Association for the Advancement of. (1864). Report of the British Association for the Advancement of Science.. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  86. Murray, John; Nasheuer, Heinz Peter; Seoighe, Cathal; McCormack, Grace P.; Williams, D. Michael; Harper, David A.T.. (2015). «The Contribution of William King to the Early Development of Palaeoanthropology» Irish Journal of Earth Sciences 33: 1–16.  doi:10.3318/ijes.2015.33.1. ISSN 0790-1763. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  87. «Terminology» Current Anthropology 5 (2): 119–122. 1964-04-01  doi:10.1086/200469. ISSN 0011-3204. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  88. a b King, William. (1864). «The reputed fossil man of the Neanderthal» The Quarterly journal of science. 1: 88–97. (Noiz kontsultatua: 2021-02-15).
  89. (Frantsesez) Schmerling, Philippe-Charles. (1834). Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  90. (Ingelesez) Menez, Alex. (2018-01-01). «CUSTODIAN OF THE GIBRALTAR SKULL: THE HISTORY OF THE GIBRALTAR SCIENTIFIC SOCIETY» Earth Sciences History 37 (1): 34–62.  doi:10.17704/1944-6178-37.1.34. ISSN 0736-623X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  91. (Alemanez) Schaaffhausen, D. (1858). Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel. PMC 601983175. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  92. a b c d (Ingelesez) Schlager, Stefan; Wittwer-Backofen, Ursula. (2015). Henke, Winfried ed. «Images in Paleoanthropology: Facing Our Ancestors» Handbook of Paleoanthropology (Springer): 1007–1034.  doi:10.1007/978-3-642-39979-4_70. ISBN 978-3-642-39979-4. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  93. (Alemanez) Fuhlrott, J. C.. (1859). «Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales» Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl 16.
  94. (Frantsesez) Wenig, Klaus. (1998-1999). «War Rudolf Virchow ein Gegner der Evolutionstheorie ?» Philosophia Scientiae (S2): 211–229. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  95. Boule, Marcellin; Royal College of Surgeons of England. (1911). L'homme fossile de La Chapelle-aux-Saints. Paris : Masson (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  96. (Ingelesez) Reybrouck, David Van. (2002/03). «Boule's error: on the social context of scientific knowledge» Antiquity 76 (291): 158–164.  doi:10.1017/S0003598X00089936. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  97. a b c Langdon, John H.. (2016). The science of human evolution : getting it right. ISBN 3-319-41585-9. PMC 964778970. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  98. (Ingelesez) Sommer, Marianne. (2016-06-29). «Mirror, Mirror on the Wall: Neanderthal as Image and ‘Distortion’ in Early 20th-Century French Science and Press» Social Studies of Science  doi:10.1177/0306312706054527. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  99. Cairney, C. Thomas. (1989). Clans and families of Ireland and Scotland : an ethnography of the Gael, A.D. 500-1750. McFarland ISBN 0-89950-362-4. PMC 18559005. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  100. «The Aryan Question (1890)» mathcs.clarku.edu (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  101. (Ingelesez) Steensby, H. P.. (1907). «Racestudier i Danmark.» Geografisk Tidsskrift ISSN 1903-2471. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  102. (Ingelesez) Coon, Carleton S.. (1963-04-12). «Origin of Races» Science 140 (3563): 208–208.  doi:10.1126/science.140.3563.208. ISSN 0036-8075. PMID 14022816. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  103. (Ingelesez) Tattersall, I.; Schwartz, J. H.. (1999-06-22). «Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution» Proceedings of the National Academy of Sciences 96 (13): 7117–7119.  doi:10.1073/pnas.96.13.7117. ISSN 0027-8424. PMID 10377375. PMC PMC33580. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  104. (Ingelesez) Duarte, C.; Mauricio, J.; Pettitt, P. B.; Souto, P.; Trinkaus, E.; van der Plicht, H.; Zilhao, J.. (1999-06-22). «The early Upper Paleolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia» Proceedings of the National Academy of Sciences 96 (13): 7604–7609.  doi:10.1073/pnas.96.13.7604. ISSN 0027-8424. PMID 10377462. PMC PMC22133. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  105. a b (Ingelesez) Hublin, J. J.. (2009-09-22). «The origin of Neandertals» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (38): 16022–16027.  doi:10.1073/pnas.0904119106. ISSN 0027-8424. PMID 19805257. PMC PMC2752594. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  106. (Ingelesez) Harvati, Katerina; Frost, Stephen R.; McNulty, Kieran P.. (2004-02-03). «Neanderthal taxonomy reconsidered: Implications of 3D primate models of intra- and interspecific differences» Proceedings of the National Academy of Sciences 101 (5): 1147–1152.  doi:10.1073/pnas.0308085100. ISSN 0027-8424. PMID 14745010. PMC PMC337021. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  107. (Ingelesez) Soficaru, Andrei; Doboş, Adrian; Trinkaus, Erik. (2006-11-14). «Early modern humans from the Peştera Muierii, Baia de Fier, Romania» Proceedings of the National Academy of Sciences 103 (46): 17196–17201.  doi:10.1073/pnas.0608443103. ISSN 0027-8424. PMID 17085588. PMC PMC1859909. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  108. a b (Ingelesez) Chen, Fahu; Welker, Frido; Shen, Chuan-Chou; Bailey, Shara E.; Bergmann, Inga; Davis, Simon; Xia, Huan; Wang, Hui et al.. (2019-05). «A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau» Nature 569 (7756): 409–412.  doi:10.1038/s41586-019-1139-x. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  109. Hofreiter, Michael. (2011/02). «Drafting Human Ancestry: What Does the Neanderthal Genome Tell Us about Hominid Evolution? Commentary on Green et al. (2010)» Human Biology 83 (1): 1–11.  doi:10.3378/027.083.0101. ISSN 0018-7143. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  110. (Ingelesez) Currat, Mathias; Excoffier, Laurent. (2004-11-30). «Modern Humans Did Not Admix with Neanderthals during Their Range Expansion into Europe» PLOS Biology 2 (12): e421.  doi:10.1371/journal.pbio.0020421. ISSN 1545-7885. PMID 15562317. PMC PMC532389. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  111. Mendez, Fernando L.; Poznik, G. David; Castellano, Sergi; Bustamante, Carlos D.. (2016-04). «The Divergence of Neandertal and Modern Human Y Chromosomes» The American Journal of Human Genetics 98 (4): 728–734.  doi:10.1016/j.ajhg.2016.02.023. ISSN 0002-9297. PMID 27058445. PMC PMC4833433. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  112. (Ingelesez) Serre, David; Langaney, André; Chech, Mario; Teschler-Nicola, Maria; Paunovic, Maja; Mennecier, Philippe; Hofreiter, Michael; Possnert, Göran et al.. (2004-03-16). «No Evidence of Neandertal mtDNA Contribution to Early Modern Humans» PLOS Biology 2 (3): e57.  doi:10.1371/journal.pbio.0020057. ISSN 1545-7885. PMID 15024415. PMC PMC368159. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  113. a b c (Ingelesez) Hajdinjak, Mateja; Fu, Qiaomei; Hübner, Alexander; Petr, Martin; Mafessoni, Fabrizio; Grote, Steffi; Skoglund, Pontus; Narasimham, Vagheesh et al.. (2018-03). «Reconstructing the genetic history of late Neanderthals» Nature 555 (7698): 652–656.  doi:10.1038/nature26151. ISSN 1476-4687. PMID 29562232. PMC PMC6485383. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  114. a b c (Ingelesez) Rogers, Alan R.; Bohlender, Ryan J.; Huff, Chad D.. (2017-08-07). «Early history of Neanderthals and Denisovans» Proceedings of the National Academy of Sciences 114 (37): 9859–9863.  doi:10.1073/pnas.1706426114. ISSN 0027-8424. PMID 28784789. PMC PMC5604018. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  115. (Ingelesez) Posth, Cosimo; Wißing, Christoph; Kitagawa, Keiko; Pagani, Luca; van Holstein, Laura; Racimo, Fernando; Wehrberger, Kurt; Conard, Nicholas J. et al.. (2017-07-04). «Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals» Nature Communications 8 (1): 16046.  doi:10.1038/ncomms16046. ISSN 2041-1723. PMID 28675384. PMC PMC5500885. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  116. Ko, Kwang Hyun. (2016-07-16). «Hominin interbreeding and the evolution of human variation» Journal of Biological Research-Thessaloniki 23 (1): 17.  doi:10.1186/s40709-016-0054-7. ISSN 2241-5793. PMID 27429943. PMC PMC4947341. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  117. a b (Ingelesez) Dean, David; Hublin, Jean-Jacques; Holloway, Ralph; Ziegler, Reinhard. (1998-05-01). «On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany» Journal of Human Evolution 34 (5): 485–508.  doi:10.1006/jhev.1998.0214. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  118. (Ingelesez) Bischoff, James L.; Shamp, Donald D.; Aramburu, Arantza; Arsuaga, Juan Luis; Carbonell, Eudald; Bermudez de Castro, J. M.. (2003-03-01). «The Sima de los Huesos Hominids Date to Beyond U/Th Equilibrium (>350kyr) and Perhaps to 400–500kyr: New Radiometric Dates» Journal of Archaeological Science 30 (3): 275–280.  doi:10.1006/jasc.2002.0834. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  119. (Ingelesez) Arsuaga, J. L.; Martı́nez, I.; Gracia, A.; Lorenzo, C.. (1997-08-01). «The Sima de los Huesos crania (Sierra de Atapuerca, Spain). A comparative study» Journal of Human Evolution 33 (2): 219–281.  doi:10.1006/jhev.1997.0133. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  120. (Ingelesez) Daura, Joan; Sanz, Montserrat; Arsuaga, Juan Luis; Hoffmann, Dirk L.; Quam, Rolf M.; Ortega, María Cruz; Santos, Elena; Gómez, Sandra et al.. (2017-03-28). «New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal)» Proceedings of the National Academy of Sciences 114 (13): 3397–3402.  doi:10.1073/pnas.1619040114. ISSN 0027-8424. PMID 28289213. PMC PMC5380066. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  121. Stringer, Chris. (1993). In search of the Neanderthals : solving the puzzle of human origins. Thames and Hudson ISBN 0-500-05070-8. PMC 28286753. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  122. (Ingelesez) Vandermeersch, Bernard; Garralda, María Dolores. (2011). Condemi, Silvana ed. «Neanderthal Geographical and Chronological Variation» Continuity and Discontinuity in the Peopling of Europe: One Hundred Fifty Years of Neanderthal Study (Springer Netherlands): 113–125.  doi:10.1007/978-94-007-0492-3_10. ISBN 978-94-007-0492-3. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  123. (Ingelesez) Richter, Jürgen. (2011). Conard, Nicholas J. ed. «When Did the Middle Paleolithic Begin?» Neanderthal Lifeways, Subsistence and Technology: One Hundred Fifty Years of Neanderthal Study (Springer Netherlands): 7–14.  doi:10.1007/978-94-007-0415-2_2. ISBN 978-94-007-0415-2. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  124. (Ingelesez) Zanolli, Clément; Martinón-Torres, María; Bernardini, Federico; Boschian, Giovanni; Coppa, Alfredo; Dreossi, Diego; Mancini, Lucia; Pinillos, Marina Martínez de et al.. (2018-10-03). «The Middle Pleistocene (MIS 12) human dental remains from Fontana Ranuccio (Latium) and Visogliano (Friuli-Venezia Giulia), Italy. A comparative high resolution endostructural assessment» PLOS ONE 13 (10): e0189773.  doi:10.1371/journal.pone.0189773. ISSN 1932-6203. PMID 30281595. PMC PMC6169847. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  125. a b (Ingelesez) Endicott, Phillip; Ho, Simon Y. W.; Stringer, Chris. (2010-07-01). «Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins» Journal of Human Evolution 59 (1): 87–95.  doi:10.1016/j.jhevol.2010.04.005. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  126. (Ingelesez) Meyer, Matthias; Arsuaga, Juan-Luis; de Filippo, Cesare; Nagel, Sarah; Aximu-Petri, Ayinuer; Nickel, Birgit; Martínez, Ignacio; Gracia, Ana et al.. (2016-03). «Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins» Nature 531 (7595): 504–507.  doi:10.1038/nature17405. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  127. (Ingelesez) Welker, Frido; Ramos-Madrigal, Jazmín; Gutenbrunner, Petra; Mackie, Meaghan; Tiwary, Shivani; Rakownikow Jersie-Christensen, Rosa; Chiva, Cristina; Dickinson, Marc R. et al.. (2020-04). «The dental proteome of Homo antecessor» Nature 580 (7802): 235–238.  doi:10.1038/s41586-020-2153-8. ISSN 1476-4687. PMID 32269345. PMC PMC7582224. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  128. (Ingelesez) Stringer, Chris. (2012). «The status of Homo heidelbergensis (Schoetensack 1908)» Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews 21 (3): 101–107.  doi:10.1002/evan.21311. ISSN 1520-6505. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  129. (Ingelesez) Briggs, Adrian W.; Good, Jeffrey M.; Green, Richard E.; Krause, Johannes; Maricic, Tomislav; Stenzel, Udo; Lalueza-Fox, Carles; Rudan, Pavao et al.. (2009-07-17). «Targeted Retrieval and Analysis of Five Neandertal mtDNA Genomes» Science 325 (5938): 318–321.  doi:10.1126/science.1174462. ISSN 0036-8075. PMID 19608918. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  130. (Ingelesez) Hajdinjak, Mateja; Fu, Qiaomei; Hübner, Alexander; Petr, Martin; Mafessoni, Fabrizio; Grote, Steffi; Skoglund, Pontus; Narasimham, Vagheesh et al.. (2018-03). «Reconstructing the genetic history of late Neanderthals» Nature 555 (7698): 652–656.  doi:10.1038/nature26151. ISSN 1476-4687. PMID 29562232. PMC PMC6485383. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  131. Krings, Matthias; Stone, Anne; Schmitz, Ralf W; Krainitzki, Heike; Stoneking, Mark; Pääbo, Svante. (1997-07). «Neandertal DNA Sequences and the Origin of Modern Humans» Cell 90 (1): 19–30.  doi:10.1016/S0092-8674(00)80310-4. ISSN 0092-8674. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  132. (Ingelesez) Prüfer, Kay; Racimo, Fernando; Patterson, Nick; Jay, Flora; Sankararaman, Sriram; Sawyer, Susanna; Heinze, Anja; Renaud, Gabriel et al.. (2014-01). «The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains» Nature 505 (7481): 43–49.  doi:10.1038/nature12886. ISSN 1476-4687. PMID 24352235. PMC PMC4031459. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  133. (Ingelesez) Krings, Matthias; Geisert, Helga; Schmitz, Ralf W.; Krainitzki, Heike; Pääbo, Svante. (1999-05-11). «DNA sequence of the mitochondrial hypervariable region II from the Neandertal type specimen» Proceedings of the National Academy of Sciences 96 (10): 5581–5585.  doi:10.1073/pnas.96.10.5581. ISSN 0027-8424. PMID 10318927. PMC PMC21903. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  134. Green, Richard E.; Malaspinas, Anna-Sapfo; Krause, Johannes; Briggs, Adrian W.; Johnson, Philip L.F.; Uhler, Caroline; Meyer, Matthias; Good, Jeffrey M. et al.. (2008-08). «A Complete Neandertal Mitochondrial Genome Sequence Determined by High-Throughput Sequencing» Cell 134 (3): 416–426.  doi:10.1016/j.cell.2008.06.021. ISSN 0092-8674. PMID 18692465. PMC PMC2602844. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  135. (Ingelesez) Gómez-Robles, Aida. (2019-05-01). «Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence» Science Advances 5 (5): eaaw1268.  doi:10.1126/sciadv.aaw1268. ISSN 2375-2548. PMID 31106274. PMC PMC6520022. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  136. (Ingelesez) Sawyer, Susanna; Renaud, Gabriel; Viola, Bence; Hublin, Jean-Jacques; Gansauge, Marie-Theres; Shunkov, Michael V.; Derevianko, Anatoly P.; Prüfer, Kay et al.. (2015-11-16). «Nuclear and mitochondrial DNA sequences from two Denisovan individuals» Proceedings of the National Academy of Sciences 112 (51): 15696–15700.  doi:10.1073/pnas.1519905112. ISSN 0027-8424. PMID 26630009. PMC PMC4697428. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  137. (Ingelesez) Rogers, Alan R.; Harris, Nathan S.; Achenbach, Alan A.. (2020-02-01). «Neanderthal-Denisovan ancestors interbred with a distantly related hominin» Science Advances 6 (8): eaay5483.  doi:10.1126/sciadv.aay5483. ISSN 2375-2548. PMID 32128408. PMC PMC7032934. (Noiz kontsultatua: 2021-02-16).
  138. (Ingelesez) Bolus, Michael. Serangeli, J. und M. Bolus (2008): Out of Europe – The dispersal of a successful European hominin form. Quartär 55, 83-98.. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  139. (Ingelesez) Callander, Jane. (2004/ed). «Dorothy Garrod's Excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine Reconsidered» Proceedings of the Prehistoric Society 70: 207–231.  doi:10.1017/S0079497X00001171. ISSN 2050-2729. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  140. (Ingelesez) Smith, T. M.; Tafforeau, P.; Reid, D. J.; Grun, R.; Eggins, S.; Boutakiout, M.; Hublin, J.-J.. (2007-03-19). «Earliest evidence of modern human life history in North African early Homo sapiens» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (15): 6128–6133.  doi:10.1073/pnas.0700747104. ISSN 0027-8424. PMID 17372199. PMC PMC1828706. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  141. (Ingelesez) «The chronostratigraphy of the Haua Fteah cave (Cyrenaica, northeast Libya)» Journal of Human Evolution 66: 39–63. 2014-01-01  doi:10.1016/j.jhevol.2013.10.001. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  142. (Ingelesez) Wu, Xiu-jie; Bruner, Emiliano. (2016). «The endocranial anatomy of maba 1» American Journal of Physical Anthropology 160 (4): 633–643.  doi:10.1002/ajpa.22974. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  143. (Ingelesez) Nielsen, Trine Kellberg; Benito, Blas M.; Svenning, Jens-Christian; Sandel, Brody; McKerracher, Luseadra; Riede, Felix; Kjærgaard, Peter C.. (2017-02-28). «Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex» Quaternary International 431: 88–103.  doi:10.1016/j.quaint.2015.10.039. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  144. (Ingelesez) Nielsen, Trine Kellberg; Riede, Felix. (2018/11). «On Research History and Neanderthal Occupation at its Northern Margins» European Journal of Archaeology 21 (4): 506–527.  doi:10.1017/eaa.2018.12. ISSN 1461-9571. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  145. (Ingelesez) Pavlov, Pavel; Roebroeks, Wil; Svendsen, John Inge. (2004-07-01). «The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research» Journal of Human Evolution 47 (1): 3–17.  doi:10.1016/j.jhevol.2004.05.002. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  146. (Ingelesez) Slimak, Ludovic; Svendsen, John Inge; Mangerud, Jan; Plisson, Hugues; Heggen, Herbjørn Presthus; Brugère, Alexis; Pavlov, Pavel Yurievich. (2011-05-13). «Late Mousterian Persistence near the Arctic Circle» Science 332 (6031): 841–845.  doi:10.1126/science.1203866. ISSN 0036-8075. PMID 21566192. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  147. (Ingelesez) Slimak, Ludovic; Svendsen, John Inge; Mangerud, Jan; Plisson, Hugues; Heggen, Herbjørn Presthus; Brugère, Alexis; Pavlov, Pavel Yurievich. (2012-01-13). «Response to “Comment on Late Mousterian Persistence near the Arctic Circle”» Science 335 (6065): 167–167.  doi:10.1126/science.1210211. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  148. (Ingelesez) Zwyns, Nicolas; Roebroeks, Wil; McPherron, Shannon P.; Jagich, Adam; Hublin, Jean-Jacques. (2012-01-13). «Comment on “Late Mousterian Persistence near the Arctic Circle”» Science 335 (6065): 167–167.  doi:10.1126/science.1209908. ISSN 0036-8075. PMID 22246757. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  149. (Ingelesez) Holen, Steven R.; Deméré, Thomas A.; Fisher, Daniel C.; Fullagar, Richard; Paces, James B.; Jefferson, George T.; Beeton, Jared M.; Cerutti, Richard A. et al.. (2017-04). «A 130,000-year-old archaeological site in southern California, USA» Nature 544 (7651): 479–483.  doi:10.1038/nature22065. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  150. Sutton, Mark Q.; Parkinson, Jennifer; Rosen, Martin D.. (2019-01-02). «Observations Regarding the Cerutti Mastodon» PaleoAmerica 5 (1): 8–15.  doi:10.1080/20555563.2019.1589409. ISSN 2055-5563. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  151. (Ingelesez) Eren, Metin I.; Bebber, Michelle R.. (2019/06). «The Cerutti Mastodon site and experimental archaeology's quiet coming of age» Antiquity 93 (369): 796–797.  doi:10.15184/aqy.2019.50. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  152. Ferrell, Patrick M.. (2019-01-02). «The Cerutti Mastodon Site Reinterpreted with Reference to Freeway Construction Plans and Methods» PaleoAmerica 5 (1): 1–7.  doi:10.1080/20555563.2019.1589663. ISSN 2055-5563. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  153. a b c d e f g Bocquet-Appel, Jean-Pierre; Degioanni, Anna. (2013-12-01). «Neanderthal Demographic Estimates» Current Anthropology 54 (S8): S202–S213.  doi:10.1086/673725. ISSN 0011-3204. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  154. a b (Ingelesez) Mafessoni, Fabrizio; Prüfer, Kay. (2017-11-28). «Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans» Proceedings of the National Academy of Sciences 114 (48): E10256–E10257.  doi:10.1073/pnas.1716918114. ISSN 0027-8424. PMID 29138326. PMC PMC5715791. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  155. (Ingelesez) Lalueza-Fox, Carles; Sampietro, María Lourdes; Caramelli, David; Puder, Yvonne; Lari, Martina; Calafell, Francesc; Martínez-Maza, Cayetana; Bastir, Markus et al.. (2005-04-01). «Neandertal Evolutionary Genetics: Mitochondrial DNA Data from the Iberian Peninsula» Molecular Biology and Evolution 22 (4): 1077–1081.  doi:10.1093/molbev/msi094. ISSN 0737-4038. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  156. (Ingelesez) Mellars, Paul; French, Jennifer C.. (2011-07-29). «Tenfold Population Increase in Western Europe at the Neandertal–to–Modern Human Transition» Science 333 (6042): 623–627.  doi:10.1126/science.1206930. ISSN 0036-8075. PMID 21798948. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  157. (Ingelesez) Trinkaus, Erik. (1995-01-01). «Neanderthal mortality patterns» Journal of Archaeological Science 22 (1): 121–142.  doi:10.1016/S0305-4403(95)80170-7. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  158. a b Pettitt, P. B.. (2000-01-01). «Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics» World Archaeology 31 (3): 351–366.  doi:10.1080/00438240009696926. ISSN 0043-8243. PMID 16475295. (Noiz kontsultatua: 2021-02-17).
  159. a b c d e f g (Gaztelaniaz) «Registro fósil de los Pirineos occidentales: los neandertales. Parte II» arkeobasque 2019-02-04 (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  160. (Ingelesez) Rios-Garaizar, Joseba. (2017-03). «A new chronological and technological synthesis for Late Middle Paleolithic of the Eastern Cantabrian Region» Quaternary International 433: 50–63.  doi:10.1016/j.quaint.2016.02.020. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  161. (Ingelesez) Gutiérrez-Zugasti, Igor; Rios-Garaizar, Joseba; Marín-Arroyo, Ana B.; Rasines del Río, Pedro; Maroto, Julià; Jones, Jennifer R.; Bailey, Geoffrey N.; Richards, Michael P.. (2018-04). «A chrono-cultural reassessment of the levels VI–XIV from El Cuco rock-shelter: A new sequence for the Late Middle Paleolithic in the Cantabrian region (northern Iberia)» Quaternary International 474: 44–55.  doi:10.1016/j.quaint.2017.06.059. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  162. Arrizabalaga, Álvaro. (2004). «Cueva de Lezetxiki (Arrasate): IX Campaña de excavaciones.» Arkeoikuska: Investigación arqueológica: 116-118..
  163. Lazuén, T., & Altuna, J. (2012). Las industrias líticas de los niveles inferiores (V, VI y VII) de la cueva de Lezetxiki. Lectura de la organización tecnológica de las primeras sociedades neandertales del Cantábrico. Zephyrus, 58, 41-74.}}
  164. (Ingelesez) Rios-Garaizar, Joseba; Garate Maidagan, Diego; Gómez-Olivencia, Asier; Iriarte, Eneko; Arceredillo-Alonso, Diego; Iriarte-Chiapusso, María José; Garcia-Ibaibarriaga, Naroa; García-Moreno, Alejandro et al.. (2015-04). «Short-term Neandertal occupations in the late Middle Pleistocene of Arlanpe (Lemoa, northern Iberian Peninsula)» Comptes Rendus Palevol 14 (3): 233–244.  doi:10.1016/j.crpv.2014.11.006. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  165. (Gaztelaniaz) Ríos Garaizar, Joseba; Líbano, Iñaki; Gárate Maidagán, Diego. (2012). El yacimiento chatelperroniense al aire libre de Aranbaltza (Barrika, Euskadi). ISSN 2172-4555. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  166. Poch, J. V., Uriz, A., Ruiz-Alonso, M., Falguères, C., Chiapusso, M. J. I., Monterde, E. P., ... & Barquín, P. A. (2005). Retorno a Lezetxiki (Arrasate, País Vasco): nuevas perspectivas de la investigación. In Geoarqueología y patrimonio en la Península Ibérica y el entorno mediterráneo (pp. 81-98). ADEMA.
  167. (Ingelesez) Lazuén, T.; González-Urquijo, J.. (2015-03). «Recycling in the Early Middle Paleolithic: The role of resharpening flakes assessed through techno-functional analysis» Quaternary International 361: 229–237.  doi:10.1016/j.quaint.2014.04.008. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  168. (Ingelesez) Rios-Garaizar, Joseba; López-Bultó, Oriol; Iriarte, Eneko; Pérez-Garrido, Carlos; Piqué, Raquel; Aranburu, Arantza; Iriarte-Chiapusso, María José; Ortega-Cordellat, Illuminada et al.. (2018-03-28). Peresani, Marco ed. «A Middle Palaeolithic wooden digging stick from Aranbaltza III, Spain» PLOS ONE 13 (3): e0195044.  doi:10.1371/journal.pone.0195044. ISSN 1932-6203. PMID 29590205. PMC PMC5874079. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  169. (Ingelesez) Rios-Garaizar, Joseba; Eixea, Aleix; Villaverde, Valentín. (2015-03). «Ramification of lithic production and the search of small tools in Iberian Peninsula Middle Paleolithic» Quaternary International 361: 188–199.  doi:10.1016/j.quaint.2014.07.025. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  170. Rios Garaizar, Joseba. (D.L. 2012). Industria lítica y sociedad del paleolítico medio al superior en torno al golfo de Bizkaia. PUbliCan ISBN 978-84-86116-51-4. PMC 828381747. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  171. (Ingelesez) de-la-Rúa, Concepción; Altuna, Jesús; Hervella, Monserrat; Kinsley, Leslie; Grün, Rainer. (2016-04). «Direct U-series analysis of the Lezetxiki humerus reveals a Middle Pleistocene age for human remains in the Basque Country (northern Iberia)» Journal of Human Evolution 93: 109–119.  doi:10.1016/j.jhevol.2016.02.001. (Noiz kontsultatua: 2021-02-19).
  172. Bermúdez de Castro, J. M., & Sáenz de Buruaga, A. (1999). Étude préliminaire du site pléistocène supérieur à hominidé d'Arrillor (Pays Basque, Espagne). L'Anthropologie (Paris), 103(4), 633-639.
  173. Helmuth, H.. (1998). «Body height, body mass and surface area of the Neandertals» Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie 82 (1): 1–12. ISSN 0044-314X. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  174. (Ingelesez) Gómez-Olivencia, Asier; Barash, Alon; García-Martínez, Daniel; Arlegi, Mikel; Kramer, Patricia; Bastir, Markus; Been, Ella. (2018-10-30). «3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax» Nature Communications 9 (1): 4387.  doi:10.1038/s41467-018-06803-z. ISSN 2041-1723. PMID 30377294. PMC PMC6207772. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  175. (Ingelesez) «Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment» Quaternary Science Reviews 217: 310–315. 2019-08-01  doi:10.1016/j.quascirev.2018.12.023. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  176. (Ingelesez) «(PDF) NEANDERTHAL LIMB PROPORTIONS AND COLD ADAPTATION» ResearchGate (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  177. (Ingelesez) «Evolutionary trends of stature in Upper Paleolithic and Mesolithic Europe» Journal of Human Evolution 36 (3): 319–333. 1999-03-01  doi:10.1006/jhev.1998.0270. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  178. Roser, Max; Appel, Cameron; Ritchie, Hannah. (2013-10-08). «Human Height» Our World in Data (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  179. (Ingelesez) Duveau, Jérémy; Berillon, Gilles; Verna, Christine; Laisné, Gilles; Cliquet, Dominique. (2019-09-24). «The composition of a Neandertal social group revealed by the hominin footprints at Le Rozel (Normandy, France)» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (39): 19409–19414.  doi:10.1073/pnas.1901789116. ISSN 0027-8424. PMID 31501334. PMC PMC6765299. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  180. Kislev, Meidad; Barkai, Ran. (2018). «Neanderthal and Woolly Mammoth Molecular Resemblance: Genetic Similarities May Underlie Cold Adaptation Suite» Human Biology 90 (2): 115–128.  doi:10.13110/humanbiology.90.2.03. ISSN 0018-7143. (Noiz kontsultatua: 2021-06-03).
  181. a b SANTA-LUCA, A. P. 1978. A re-examination of presumed Neandertal-like fossils. Journal of Human Evolution, Volume 7, Issue 7, November 1978, Pages 619-636
  182. a b SMITH, FRED H., JANCOVIĆ, IVOR, KARAVANIĆ, IVOR. 2005. The assimilation model, modern human origins in Europe, and the extinction of Neandertals. Quaternary International, Volume 137, Issue 1, July 2005, Pages 7-19
  183. STANFORD, CRAIG, ALLEN, JOHN S., ANTON, SUSAN C., 2005. Biological anthropology: the natural history of humankind. Pearson Education. ISBN 0-13-182892-4
  184. ARSUAGA, JUAN LUIS & MARTINEZ, IGNACIO. 1998. La especie elegida. Temas de hoy. ISBN 84-8460-463-2.
  185. JONES, STEVE, MARTIN, ROBERT, PILBEAM, DAVID ed. 1992. The Cambridge encyclopedia of human evolution. Cambridge University Press. ISBN 0-521-32370-3
  186. LIEBERMAN, PHILIP. 2005. Current views on Neanderthal speech capabilities: A reply to Boe et al. (2002). Journal of Phonetics. Volume 35, Issue 4, October 2007, Pages 552-563. doi:10.1016/j.wocn.2005.07.002
  187. BÖE, LOUIS-JEAN, HEIM, JEAN-LOUIS, HONDA, KIYOSHI, MAEDA, SHINJI. 2002. The potential Neandertal vowel space was as large as that of modern humans. Journal of Phonetics (2002) 30, 465–484. doi:10.1006/jpho.2002.0170.
  188. SPOOR, FRED, HUBLIN, JEAN-JAQUES, BRAUN, MARC, ZONNEVELD, FRANS. 2003. The bony labyrinth of Neanderthals. Journal of Human Evolution, Volume 44, Issue 2, February 2003, Pages 141-165
  189. QUAM, ROLF & RAK, YOEL. 2007. Auditory ossicles from southwest Asian Mousterian sites. Journal of Human Evolution, Volume 54, Issue 3, March 2008, Pages 414-433
  190. ARENSBURG, B., PAP, I., TILLIER, A-M. & CHECH, M. 1996. The Subalyuk 2 Middle Ear Stapes. International Journal of Osteoarchaeolojy, vol. 6: 185-1 88 (1996)
  191. MADDUX, SCOTT D., FRANCISCUS, ROBERT G. 2009. Allometric scaling of infraorbital surface topography in Homo. Journal of Human Evolution 56 (2009) 161–174.
  192. JAFFAR AA, AL-ZUBAIDI AF, AL-SALIHI AR. 2002. Anatomical features of clinical significance in dry mandibles. Iraqi Dental Journal; 29:99-118
  193. TATTERSALL, IAN. 1995. The Last Neandertal. American Museum of Natural History. ISBN 0-02-860813-5
  194. TATTERSALL, IAN & SCHWARTZ, JEFFREY. 2000. Extinct Humans. Westview Press. ISBN 0-8133-3482-9
  195. FRANCISCUS, ROBERT G. 1998. Neandertal nasal structures and upper respiratory tract “specialization”. PNAS February 16, 1999 vol. 96 no. 4 1805-1809
  196. FRANCISCUS, ROBERT G. 2009. When did the modern human pattern of childbirth arise? New insights from an old Neandertal pelvis. PNAS June 9, 2009 vol. 106 no. 23 9125-9126
  197. (Ingelesez) MARCHAL, FRANÇOIS (2000). «A new morphometric analysis of the hominid pelvic bone». Journal of Human Evolution (2000) 38, 347–365. doi: 10.1006/jhev.1999.0360
  198. a b (Ingelesez) Duveau, Jérémy; Berillon, Gilles; Verna, Christine; Laisné, Gilles; Cliquet, Dominique. (2019-09-24). «The composition of a Neandertal social group revealed by the hominin footprints at Le Rozel (Normandy, France)» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (39): 19409–19414.  doi:10.1073/pnas.1901789116. ISSN 0027-8424. PMID 31501334. PMC PMC6765299. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  199. (Ingelesez) «Identification of Neandertal individuals in fragmentary fossil assemblages by means of tooth associations: The case of El Sidrón (Asturias, Spain)» Comptes Rendus Palevol 12 (5): 279–291. 2013-06-01  doi:10.1016/j.crpv.2013.06.003. ISSN 1631-0683. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  200. a b (Ingelesez) Smith, Tanya M.; Austin, Christine; Green, Daniel R.; Joannes-Boyau, Renaud; Bailey, Shara; Dumitriu, Dani; Fallon, Stewart; Grün, Rainer et al.. (2018-10-01). «Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children» Science Advances 4 (10): eaau9483.  doi:10.1126/sciadv.aau9483. ISSN 2375-2548. PMID 30402544. PMC PMC6209393. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  201. a b c (Ingelesez) Spikins, Penny; Hitchens, Gail; Needham, Andy; Rutherford, Holly. (2014). «The Cradle of Thought: Growth, Learning, Play and Attachment in Neanderthal Children» Oxford Journal of Archaeology 33 (2): 111–134.  doi:10.1111/ojoa.12030. ISSN 1468-0092. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  202. (Ingelesez) Farizy, Catherine. (1994-06-01). «Spatial Patterning of Middle Paleolithic Sites» Journal of Anthropological Archaeology 13 (2): 153–160.  doi:10.1006/jaar.1994.1010. ISSN 0278-4165. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  203. (Ingelesez) Fortes, Gloria G.; Grandal‐d'Anglade, Aurora; Kolbe, Ben; Fernandes, Daniel; Meleg, Ioana N.; García‐Vázquez, Ana; Pinto‐Llona, Ana C.; Constantin, Silviu et al.. (2016). «Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears» Molecular Ecology 25 (19): 4907–4918.  doi:10.1111/mec.13800. ISSN 1365-294X. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  204. (Ingelesez) Stiller, Mathias; Baryshnikov, Gennady; Bocherens, Hervé; Grandal d'Anglade, Aurora; Hilpert, Brigitte; Münzel, Susanne C.; Pinhasi, Ron; Rabeder, Gernot et al.. (2010-05-01). «Withering Away—25,000 Years of Genetic Decline Preceded Cave Bear Extinction» Molecular Biology and Evolution 27 (5): 975–978.  doi:10.1093/molbev/msq083. ISSN 0737-4038. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  205. (Ingelesez) Ekshtain, Ravid; Malinsky-Buller, Ariel; Greenbaum, Noam; Mitki, Netta; Stahlschmidt, Mareike C.; Shahack-Gross, Ruth; Nir, Nadav; Porat, Naomi et al.. (2019-06-26). «Persistent Neanderthal occupation of the open-air site of ‘Ein Qashish, Israel» PLOS ONE 14 (6): e0215668.  doi:10.1371/journal.pone.0215668. ISSN 1932-6203. PMID 31242180. PMC PMC6594589. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  206. (Ingelesez) Been, Ella; Hovers, Erella; Ekshtain, Ravid; Malinski-Buller, Ariel; Agha, Nuha; Barash, Alon; Mayer, Daniella E. Bar-Yosef; Benazzi, Stefano et al.. (2017-06-07). «The first Neanderthal remains from an open-air Middle Palaeolithic site in the Levant» Scientific Reports 7 (1): 2958.  doi:10.1038/s41598-017-03025-z. ISSN 2045-2322. PMID 28592838. PMC PMC5462778. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  207. (Ingelesez) Demay, Laëtitia; Péan, Stéphane; Patou-Mathis, Marylène. (2012-10). «Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: Zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine)» Quaternary International 276-277: 212–226.  doi:10.1016/j.quaint.2011.11.019. (Noiz kontsultatua: 2021-02-25).
  208. Lalueza-Fox, Carles; Rosas, Antonio; Estalrrich, Almudena; Gigli, Elena; Campos, Paula F.; García-Tabernero, Antonio; García-Vargas, Samuel; Sánchez-Quinto, Federico et al.. (2011-01-04). «Genetic evidence for patrilocal mating behavior among Neandertal groups» Proceedings of the National Academy of Sciences 108 (1): 250–253.  doi:10.1073/pnas.1011553108. PMID 21173265. PMC PMC3017130. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  209. (Ingelesez) Ríos, L.; Kivell, T. L.; Lalueza-Fox, C.; Estalrrich, A.; García-Tabernero, A.; Huguet, R.; Quintino, Y.; de la Rasilla, M. et al.. (2019-02-08). «Skeletal Anomalies in The Neandertal Family of El Sidrón (Spain) Support A Role of Inbreeding in Neandertal Extinction» Scientific Reports 9 (1): 1697.  doi:10.1038/s41598-019-38571-1. ISSN 2045-2322. PMID 30737446. PMC PMC6368597. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  210. Pearce, Eiluned; Stringer, Chris; Dunbar, R. I. M.. (2013-05-07). «New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans» Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 280 (1758): 20130168.  doi:10.1098/rspb.2013.0168. PMID 23486442. PMC PMC3619466. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  211. (Ingelesez) «Using obsidian transfer distances to explore social network maintenance in late Pleistocene hunter–gatherers» Journal of Anthropological Archaeology 36: 12–20. 2014-12-01  doi:10.1016/j.jaa.2014.07.002. ISSN 0278-4165. PMID 25214705. PMC PMC4157217. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  212. Rosas, Antonio; Martínez-Maza, Cayetana; Bastir, Markus; García-Tabernero, Antonio; Lalueza-Fox, Carles; Huguet, Rosa; Ortiz, José Eugenio; Julià, Ramón et al.. (2006-12-19). «Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain» Proceedings of the National Academy of Sciences 103 (51): 19266–19271.  doi:10.1073/pnas.0609662104. PMID 17164326. PMC PMC1748215. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  213. (Ingelesez) «Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability» Journal of Human Evolution 65 (4): 341–362. 2013-10-01  doi:10.1016/j.jhevol.2013.06.009. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  214. (Ingelesez) Picin, Andrea; Hajdinjak, Mateja; Nowaczewska, Wioletta; Benazzi, Stefano; Urbanowski, Mikołaj; Marciszak, Adrian; Fewlass, Helen; Socha, Paweł et al.. (2020-09-08). «New perspectives on Neanderthal dispersal and turnover from Stajnia Cave (Poland)» Scientific Reports 10 (1): 14778.  doi:10.1038/s41598-020-71504-x. ISSN 2045-2322. PMID 32901061. PMC PMC7479612. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  215. Zollikofer, Christoph P. E.; Ponce de León, Marcia S.; Vandermeersch, Bernard; Lévêque, François. (2002-04-30). «Evidence for interpersonal violence in the St. Césaire Neanderthal» Proceedings of the National Academy of Sciences 99 (9): 6444–6448.  doi:10.1073/pnas.082111899. PMID 11972028. PMC PMC122968. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  216. (Ingelesez) «Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and paleolithic weaponry» Journal of Human Evolution 57 (2): 163–178. 2009-08-01  doi:10.1016/j.jhevol.2009.05.010. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  217. (Ingelesez) «Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear» Journal of Human Evolution 80: 51–63. 2015-03-01  doi:10.1016/j.jhevol.2014.07.007. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2021-09-14).
  218. a b (Ingelesez) «Bears in the scene: Pleistocene complex interactions with implications concerning the study of Neanderthal behavior» Quaternary International 435: 237–246. 2017-04-12  doi:10.1016/j.quaint.2015.11.027. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2021-09-14).
  219. (Ingelesez) Spikins, Penny; Hitchens, Gail; Needham, Andy; Rutherford, Holly. (2014). «The Cradle of Thought: Growth, Learning, Play and Attachment in Neanderthal Children» Oxford Journal of Archaeology 33 (2): 111–134.  doi:10.1111/ojoa.12030. ISSN 1468-0092. (Noiz kontsultatua: 2021-09-14).
  220. STINER, Mary. (1994). «Small animal exploitation» Honor among Thieves: A Zooarchaeological Study of Neandertal Ecology.. Princeton University Press., 158-198 or..
  221. a b LÓPEZ GARCÍA, Pilar. (2017). «El Paleolítico Medio en España» La Prehistoria en la Península Ibérica.. Ediciones Akal., 177-197. or..
  222. WEYRICH, Laura et al. (2017). Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus.. Nature, 544., 357-361 or..
  223. ROMERO, Antoni et al.. (2018). Neanderthal communities in the heart of the Iberian Peninsula: taphonomic and zooarchaeological study of the Mousterian site of Jarama VI (Guadalajara, Spain).. Archaeological and Anthropological Sciences, 11., 1713–1725 or..
  224. a b c JORDAN, Paul. (1999). «The Neanderthal way of life» Neanderthal: Neanderthal man and the story of human origins.. Stoud: Sutton Publishing., 92-113 or..
  225. BINFORD, Lewis Roberts. (1991). The Human Revolution: Behavioural and Biological Perspectives on the Origins of Modern Humans by Paul Mellars and Chris Stringer. Journal of Field Archaeology, 18 (1)., 111-115 or..
  226. RICHARDS, Michael P. et al.. (2000). Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes.. PNSA, 97 (13)., 7663-7666 or..
  227. RICHARDS, Michael P. et al.. (1999). Isotopic evidence for the diets of European Neanderthals and early modern humans.. PNSA, 106 (38)., 16034-16039 or..
  228. WHITE, Mark et al.. (2016). Shoot first, ask questions later: interpretive narratives of Neanderthal hunting. Quaternary Science Reviews, 140., 1-20 or..
  229. Castel, Jean-Christophe. (2009). «Daugeard C. (2008) – Exploitation du milieu animal par les Néandertaliens dans le Sud-Est de la France» Bulletin de la Société préhistorique française 106 (4): 818–819. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  230. (Ingelesez) Speth, John D.. «When Did Humans Learn To Boil?» carta.anthropogeny.org (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  231. Agam, Aviad; Barkai, Ran. (2018-02-08). «Elephant and Mammoth Hunting during the Paleolithic: A Review of the Relevant Archaeological, Ethnographic and Ethno-Historical Records» Quaternary 1 (1): 3.  doi:10.3390/quat1010003. ISSN 2571-550X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  232. a b (Ingelesez) Zilhão, João; Angelucci, Diego E.; Badal-García, Ernestina; d’Errico, Francesco; Daniel, Floréal; Dayet, Laure; Douka, Katerina; Higham, Thomas F. G. et al.. (2010-01-19). «Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals» Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (3): 1023–1028.  doi:10.1073/pnas.0914088107. ISSN 0027-8424. PMID 20080653. PMC PMC2824307. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  233. Diedrich, Cajus G.. (2011-06-01). «The Crocuta crocuta spelaea (Goldfuss 1823) population and its prey from the Late Pleistocene Teufelskammer Cave hyena den besides the famous Paleolithic Neandertal Cave (NRW, NW Germany)» Historical Biology 23 (2-3): 237–270.  doi:10.1080/08912963.2010.530348. ISSN 0891-2963. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  234. a b c (Ingelesez) Rougier, Hélène; Crevecoeur, Isabelle; Beauval, Cédric; Posth, Cosimo; Flas, Damien; Wißing, Christoph; Furtwängler, Anja; Germonpré, Mietje et al.. (2016-07-06). «Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe» Scientific Reports 6 (1): 29005.  doi:10.1038/srep29005. ISSN 2045-2322. PMID 27381450. PMC PMC4933918. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  235. Langdon, John H.. (2016). The science of human evolution : getting it right. ISBN 3-319-41585-9. PMC 964778970. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  236. (Ingelesez) Rosas, Antonio; Martínez-Maza, Cayetana; Bastir, Markus; García-Tabernero, Antonio; Lalueza-Fox, Carles; Huguet, Rosa; Ortiz, José Eugenio; Julià, Ramón et al.. (2006-12-19). «Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain» Proceedings of the National Academy of Sciences 103 (51): 19266–19271.  doi:10.1073/pnas.0609662104. ISSN 0027-8424. PMID 17164326. PMC PMC1748215. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  237. (Ingelesez) Maureille, Bruno; Costamagno, Sandrine; Beauval, Cédric; Mann, Alan E.; Garralda, María Dolores; Mussini, Célimène; Laroulandie, Véronique; Rendu, William et al.. (2017-12-30). «The challenges of identifying partially digested human teeth : first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research» PALEO. Revue d'archéologie préhistorique (28): 201–212.  doi:10.4000/paleo.3448. ISSN 1145-3370. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  238. a b (Ingelesez) Roebroeks, Wil; Sier, Mark J.; Nielsen, Trine Kellberg; Loecker, Dimitri De; Parés, Josep Maria; Arps, Charles E. S.; Mücher, Herman J.. (2012-02-07). «Use of red ochre by early Neandertals» Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (6): 1889–1894.  doi:10.1073/pnas.1112261109. ISSN 0027-8424. PMID 22308348. PMC PMC3277516. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  239. Becoming eloquent : advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures. John Benjamins Pub. Co 2009 ISBN 978-90-272-8871-4. PMC 593240228. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  240. (Ingelesez) Cârciumaru, Marin; Moncel, Marie-Hélène; Anghelinu, Mircea; Cârciumaru, Radu. (2002-09). «The Cioarei-Borosteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages» Antiquity 76 (293): 681–690.  doi:10.1017/S0003598X00091122. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  241. (Ingelesez) Peresani, Marco; Vanhaeren, Marian; Quaggiotto, Ermanno; Queffelec, Alain; d’Errico, Francesco. (2013 uzt. 10). «An Ochered Fossil Marine Shell From the Mousterian of Fumane Cave, Italy» PLOS ONE 8 (7): e68572.  doi:10.1371/journal.pone.0068572. ISSN 1932-6203. PMID 23874677. PMC PMC3707824. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  242. (Ingelesez) Mellars, Paul. (2010-11-23). «Neanderthal symbolism and ornament manufacture: The bursting of a bubble?» Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (47): 20147–20148.  doi:10.1073/pnas.1014588107. ISSN 0027-8424. PMID 21078972. PMC PMC2996706. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  243. (Ingelesez) Hublin, Jean-Jacques; Talamo, Sahra; Julien, Michèle; David, Francine; Connet, Nelly; Bodu, Pierre; Vandermeersch, Bernard; Richards, Michael P.. (2012-11-13). «Radiocarbon dates from the Grotte du Renne and Saint-Césaire support a Neandertal origin for the Châtelperronian» Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (46): 18743–18748.  doi:10.1073/pnas.1212924109. ISSN 0027-8424. PMID 23112183. PMC PMC3503158. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  244. (Ingelesez) Welker, Frido; Hajdinjak, Mateja; Talamo, Sahra; Jaouen, Klervia; Dannemann, Michael; David, Francine; Julien, Michèle; Meyer, Matthias et al.. (2016-10-04). «Palaeoproteomic evidence identifies archaic hominins associated with the Châtelperronian at the Grotte du Renne» Proceedings of the National Academy of Sciences 113 (40): 11162–11167.  doi:10.1073/pnas.1605834113. ISSN 0027-8424. PMID 27638212. PMC PMC5056053. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  245. FINLAYSON, CLIVE. (2021). SMART NEANDERTHAL bird catching, cave art, and the cognitive revolution.. OXFORD UNIV PRESS ISBN 978-0-19-193872-6. PMC 1257401144. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  246. (Ingelesez) Finlayson, Clive; Brown, Kimberly; Blasco, Ruth; Rosell, Jordi; Negro, Juan José; Bortolotti, Gary R.; Finlayson, Geraldine; Marco, Antonio Sánchez et al.. (2012 ira. 17). «Birds of a Feather: Neanderthal Exploitation of Raptors and Corvids» PLOS ONE 7 (9): e45927.  doi:10.1371/journal.pone.0045927. ISSN 1932-6203. PMID 23029321. PMC PMC3444460. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  247. (Ingelesez) Finlayson, Stewart; Finlayson, Geraldine; Guzman, Francisco Giles; Finlayson, Clive. (2019-08-01). «Neanderthals and the cult of the Sun Bird» Quaternary Science Reviews 217: 217–224.  doi:10.1016/j.quascirev.2019.04.010. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  248. (Ingelesez) Radovčić, Davorka; Sršen, Ankica Oros; Radovčić, Jakov; Frayer, David W.. (2015 mar. 11). «Evidence for Neandertal Jewelry: Modified White-Tailed Eagle Claws at Krapina» PLOS ONE 10 (3): e0119802.  doi:10.1371/journal.pone.0119802. ISSN 1932-6203. PMID 25760648. PMC PMC4356571. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  249. (Ingelesez) Callaway, Ewen. (2015-03-11). «Neanderthals wore eagle talons as jewellery» Nature  doi:10.1038/nature.2015.17095. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  250. (Ingelesez) Rodríguez-Hidalgo, A.; Morales, J. I.; Cebrià, A.; Courtenay, L. A.; Fernández-Marchena, J. L.; García-Argudo, G.; Marín, J.; Saladié, P. et al.. (2019-11). «The Châtelperronian Neanderthals of Cova Foradada (Calafell, Spain) used imperial eagle phalanges for symbolic purposes» Science Advances  doi:10.1126/sciadv.aax1984. PMID 31701003. PMC PMC6824858. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  251. (Ingelesez) Marquet, Jean-Claude; Lorblanchet, Michel; Oberlin, Christine; Thamo-Bozso, Edit; Aubry, Thierry. (2016-12-30). «New dating of the "mask" of La Roche-Cotard (Langeais, Indre-et-Loire, France)» PALEO. Revue d'archéologie préhistorique (27): 253–263.  doi:10.4000/paleo.3278. ISSN 1145-3370. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  252. (Ingelesez) Marquet, Jean-Claude; Lorblanchet, Michel. (2003-12). «A Neanderthal face? The proto-figurine from La Roche-Cotard, Langeais (Indreet-Loire, France)» Antiquity 77 (298): 661–670.  doi:10.1017/S0003598X00061627. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  253. (Ingelesez) Callaway, Ewen. (2014-09-01). «Neanderthals made some of Europe's oldest art» Nature  doi:10.1038/nature.2014.15805. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-01-03).
  254. (Ingelesez) Rodríguez-Vidal, Joaquín; d’Errico, Francesco; Pacheco, Francisco Giles; Blasco, Ruth; Rosell, Jordi; Jennings, Richard P.; Queffelec, Alain; Finlayson, Geraldine et al.. (2014-09-16). «A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar» Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (37): 13301–13306.  doi:10.1073/pnas.1411529111. ISSN 0027-8424. PMID 25197076. PMC PMC4169962. (Noiz kontsultatua: 2022-01-03).
  255. Camarós, E.; Cueto, M.; Teira, L.; Münzel, Susanne C.; Plassard, F.; Arias, P.; Rivals, F.. (2017-04-01). «Bears in the scene: Pleistocene complex interactions with implications concerning the study of Neanderthal behavior» Quaternary International 435: 237–246.  doi:10.1016/j.quaint.2015.11.027. (Noiz kontsultatua: 2022-01-03).
  256. (Ingelesez) Leder, Dirk; Hermann, Raphael; Hüls, Matthias; Russo, Gabriele; Hoelzmann, Philipp; Nielbock, Ralf; Böhner, Utz; Lehmann, Jens et al.. (2021-09). «A 51,000-year-old engraved bone reveals Neanderthals’ capacity for symbolic behaviour» Nature Ecology & Evolution 5 (9): 1273–1282.  doi:10.1038/s41559-021-01487-z. ISSN 2397-334X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-03).
  257. (Ingelesez) Marris, Emma. (2018-02-22). «Neanderthal artists made oldest-known cave paintings» Nature  doi:10.1038/d41586-018-02357-8. (Noiz kontsultatua: 2022-01-03).
  258. (Ingelesez) Cârciumaru, Marin; Niţu, Elena-Cristina; Cîrstina, Ovidiu. (2015-01-01). «A geode painted with ochre by the Neanderthal man» Comptes Rendus Palevol 14 (1): 31–41.  doi:10.1016/j.crpv.2014.05.003. ISSN 1631-0683. (Noiz kontsultatua: 2022-01-03).
  259. Diedrich, Cajus G.. «‘Neanderthal bone flutes’: simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens» Royal Society Open Science 2 (4): 140022.  doi:10.1098/rsos.140022. PMID 26064624. PMC PMC4448875. (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
  260. Fink, Robert. (1997). Neanderthal flute : oldest musical instrument : matches notes of do, re, mi scale : musicological analysis. B. Fink ISBN 0-912424-12-5. PMC 41454792. (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
  261. Txantiloi:Sl-SI «»Piščalka« iz Divjih bab ni neandertalska» Gore Ljudje (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
  262. (Ingelesez) Turk, Matija; Turk, Ivan; Dimkaroski, Ljuben; Blackwell, Bonnie A. B.; Horusitzky, François Zoltán; Otte, Marcel; Bastiani, Giuliano; Korat, Lidija. (2018-09-01). «The Mousterian Musical Instrument from the Divje babe I cave (Slovenia): Arguments on the Material Evidence for Neanderthal Musical Behaviour» L'Anthropologie 122 (4): 679–706.  doi:10.1016/j.anthro.2018.10.001. ISSN 0003-5521. (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
  263. (Ingelesez) Nakahashi, W.. (2017-03-01). «The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis» HOMO 68 (2): 83–100.  doi:10.1016/j.jchb.2017.02.001. ISSN 0018-442X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-05).
  264. Shaw, Ian. (2007). Dictionary of Archaeology.. John Wiley & Sons ISBN 978-0-470-75196-1. PMC 476170403. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  265. (Ingelesez) Richter, Daniel; Grün, Rainer; Joannes-Boyau, Renaud; Steele, Teresa E.; Amani, Fethi; Rué, Mathieu; Fernandes, Paul; Raynal, Jean-Paul et al.. (2017-06). «The age of the hominin fossils from Jebel Irhoud, Morocco, and the origins of the Middle Stone Age» Nature 546 (7657): 293–296.  doi:10.1038/nature22335. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  266. (Ingelesez) Li, Feng; Kuhn, Steven L.; Chen, Fuyou; Wang, Yinghua; Southon, John; Peng, Fei; Shan, Mingchao; Wang, Chunxue et al.. (2018-01-01). «The easternmost Middle Paleolithic (Mousterian) from Jinsitai Cave, North China» Journal of Human Evolution 114: 76–84.  doi:10.1016/j.jhevol.2017.10.004. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  267. (Ingelesez) Lycett, Stephen J.; von Cramon-Taubadel, Noreen. (2013-03-01). «A 3D morphometric analysis of surface geometry in Levallois cores: patterns of stability and variability across regions and their implications» Journal of Archaeological Science 40 (3): 1508–1517.  doi:10.1016/j.jas.2012.11.005. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  268. (Ingelesez) Rolland, Nicolas; Dibble, Harold L.. (1990-07). «A New Synthesis of Middle Paleolithic Variability» American Antiquity 55 (3): 480–499.  doi:10.2307/281279. ISSN 0002-7316. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  269. (Ingelesez) Rocca, Roxane; Connet, Nelly; Lhomme, Vincent. (2017-11-01). «Before the transition? The final middle Palaeolithic lithic industry from the Grotte du Renne (layer XI) at Arcy-sur-Cure (Burgundy, France)» Comptes Rendus Palevol 16 (8): 878–893.  doi:10.1016/j.crpv.2017.04.003. ISSN 1631-0683. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  270. (Ingelesez) Milks, Annemieke; Parker, David; Pope, Matt. (2019-01-25). «External ballistics of Pleistocene hand-thrown spears: experimental performance data and implications for human evolution» Scientific Reports 9 (1): 820.  doi:10.1038/s41598-018-37904-w. ISSN 2045-2322. PMID 30683877. PMC PMC6347593. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  271. (Ingelesez) Faivre, Jean-Philippe; Maureille, Bruno; Bayle, Priscilla; Crevecoeur, Isabelle; Duval, Mathieu; Grün, Rainer; Bemilli, Céline; Bonilauri, Stéphanie et al.. (2014 urr. 8). «Middle Pleistocene Human Remains from Tourville-la-Rivière (Normandy, France) and Their Archaeological Context» PLOS ONE 9 (10): e104111.  doi:10.1371/journal.pone.0104111. ISSN 1932-6203. PMID 25295956. PMC PMC4189787. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  272. (Ingelesez) Boëda, Eric; Geneste, J. M.; Griggo, C.; Mercier, N.; Muhesen, S.; Reyss, J. L.; Taha, A.; Valladas, H.. (1999-06). «A Levallois point embedded in the vertebra of a wild ass (Equus africanus): hafting, projectiles and Mousterian hunting weapons» Antiquity 73 (280): 394–402.  doi:10.1017/S0003598X00088335. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  273. (Ingelesez) Hardy, Bruce L.; Moncel, Marie-Hélène; Daujeard, Camille; Fernandes, Paul; Béarez, Philippe; Desclaux, Emmanuel; Chacon Navarro, Maria Gema; Puaud, Simon et al.. (2013-12-15). «Impossible Neanderthals? Making string, throwing projectiles and catching small game during Marine Isotope Stage 4 (Abri du Maras, France)» Quaternary Science Reviews 82: 23–40.  doi:10.1016/j.quascirev.2013.09.028. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  274. (Ingelesez) Roussel, M.; Soressi, M.; Hublin, J. -J.. (2016-06-01). «The Châtelperronian conundrum: Blade and bladelet lithic technologies from Quinçay, France» Journal of Human Evolution 95: 13–32.  doi:10.1016/j.jhevol.2016.02.003. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  275. (Ingelesez) Hublin, Jean-Jacques; Talamo, Sahra; Julien, Michèle; David, Francine; Connet, Nelly; Bodu, Pierre; Vandermeersch, Bernard; Richards, Michael P.. (2012-11-13). «Radiocarbon dates from the Grotte du Renne and Saint-Césaire support a Neandertal origin for the Châtelperronian» Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (46): 18743–18748.  doi:10.1073/pnas.1212924109. ISSN 0027-8424. PMID 23112183. PMC PMC3503158. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  276. (Ingelesez) Soressi, Marie; McPherron, Shannon P.; Lenoir, Michel; Dogandžić, Tamara; Goldberg, Paul; Jacobs, Zenobia; Maigrot, Yolaine; Martisius, Naomi L. et al.. (2013-08-27). «Neandertals made the first specialized bone tools in Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (35): 14186–14190.  doi:10.1073/pnas.1302730110. ISSN 0027-8424. PMID 23940333. PMC PMC3761603. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  277. (Ingelesez) Caron, François; d'Errico, Francesco; Moral, Pierre Del; Santos, Frédéric; Zilhão, João. (2011 eka. 29). «The Reality of Neandertal Symbolic Behavior at the Grotte du Renne, Arcy-sur-Cure, France» PLOS ONE 6 (6): e21545.  doi:10.1371/journal.pone.0021545. ISSN 1932-6203. PMID 21738702. PMC PMC3126825. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  278. (Ingelesez) Mellars, Paul; Gravina, Brad; Ramsey, Christopher Bronk. (2007-02-27). «Confirmation of Neanderthal/modern human interstratification at the Chatelperronian type-site» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (9): 3657–3662.  doi:10.1073/pnas.0608053104. ISSN 0027-8424. PMID 17360698. PMC PMC1805566. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  279. (Ingelesez) Gravina, Brad; Bachellerie, François; Caux, Solène; Discamps, Emmanuel; Faivre, Jean-Philippe; Galland, Aline; Michel, Alexandre; Teyssandier, Nicolas et al.. (2018-10-11). «No Reliable Evidence for a Neanderthal-Châtelperronian Association at La Roche-à-Pierrot, Saint-Césaire» Scientific Reports 8 (1): 15134.  doi:10.1038/s41598-018-33084-9. ISSN 2045-2322. PMID 30310091. PMC PMC6181958. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  280. (Ingelesez) Villa, Paola; Pollarolo, Luca; Conforti, Jacopo; Marra, Fabrizio; Biagioni, Cristian; Degano, Ilaria; Lucejko, Jeannette J.; Tozzi, Carlo et al.. (2018 mai. 9). «From Neandertals to modern humans: New data on the Uluzzian» PLOS ONE 13 (5): e0196786.  doi:10.1371/journal.pone.0196786. ISSN 1932-6203. PMID 29742147. PMC PMC5942857. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  281. (Ingelesez) Hoffecker, John F.. (2009-09-22). «The spread of modern humans in Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (38): 16040–16045.  doi:10.1073/pnas.0903446106. ISSN 0027-8424. PMID 19571003. PMC PMC2752585. (Noiz kontsultatua: 2022-01-20).
  282. Papagianni, Dimitra. (2015). The Neanderthals rediscovered : how modern science is rewriting their story. (Revised and updated edition. argitaraldia) ISBN 978-0-500-77311-6. PMC 919727485. (Noiz kontsultatua: 2021-09-15).
  283. «La théorie de la Bipédie Initiale - BIPEDIA-3» initial.bipedalism.pagesperso-orange.fr (Noiz kontsultatua: 2020-08-10).
  284. Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman bruno izeneko erreferentziarako
  285. (Ingelesez) Blake, Heidi. (2010-09-30). The Flintstones' 50th anniversary: 10 wackiest Bedrock inventions. ISSN 0307-1235. (Noiz kontsultatua: 2020-08-11).

Kanpo estekak aldatu